O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

3. 
M ehnat ta’limi tam oyillari. Ta’lim va tarbiya birligi
- t a ’lim 
ja ra y o n id a o 'q u v c h ila rn i tarbiyalash. M asalan: g a z la m a d a n biror 
b u y u m n i bich ish ni o 'rg atish d a , b u y u m n i bichish b o 'yich a b i li m ­
lar, k o 'n i k m a l a r va m a la k a la r hosil qilish bilan birga g a z la m a d a n
tejam k o rlik bilan foydalan ishn i o'rgatish bilan iqtisodiy tarbiya 
s h a k lla n ad i. Yoki tikuv b u y u m ig a m oslab be z akla r tan la b , sifatli 
tik ish n i o'rgatish bilan o 'q u v c h ila rd a badiiy tarbiya, tikuv m ash i- 
nasida o 'tirib tikay o tgan da tikuv m a sh in a sig a qa ra sh, sozlangan 
m a s h in a bilan ishlash, ish kiyim iga qarash, ish jo 'y in i ba ta rtib
bo'lish ig a e ’tibor berish orqali axloqiy tarbiya sh a k lla n ad i. Kasb
30

---

t a ’lim i ja ra y o n id a o ‘tilayotgan k a tta va kich ik m a v z u la r n in g m az - 
m u n id a n kelib c h iq a d ig an tarbiyaviy t o m o n la r in i t o ‘g ‘ri belgi­
lash va uni t a ’lim bilan birga bir b u tu n lik d a am a lga o s h irish n i 
t a ’m in la s h j u d a m u h im va hal qiluvchi a h a m iy a tg a ega.
M ehnat ta ’lim ining ilm iyligi, politexnik xususiyatlari.
O 'q u v ­
c h ila r m e h n a t t a ’lim i d a rsla rid a olgan tex n ik bilim la ri, m e h n a t 
k o 'n ik m a la r i va m ala k ala ri to m m a ’nosi b ilan ilm iy va politexn ik 
xususiyatga ega bo'lish kerak.
Ilm iylik tam oyiii o 'q u v c h ila rg a a m a ld a sinalgan, ilm iy j i h a t ­
d a n to 'g 'ri, f a n n in g eng yaxshi y u tu q la rin i hisobga olgan te x n ik
m a ’lu m o tla rn i b e rish n i ko'zd a tu ta d i. D e m a k , ilm iylik ta m o -
y ilini a m alg a o s h irish o'q u v c h ila rg a ilm iy asoslang an, tajribada 
s inalgan, fa n n in g eng yangi y u tu q la rin i hisobga olgan te x n i­
kaviy m a ’lu m o tla rn i yetkazishdir. M e h n a t t a ’limi o'qituvchisi 
m a s h g 'u lo tla rn i olib borish j a r a y o n id a b eriladigan m a 'lu m o tla rd a
s o f ilm iy t e r m in l a r d a n foydalanishi, fanda qabul qilingan ram ziy 
belgilar, form ulalar, o 'lc h a m la r n i q o 'llash i lozim . M e h n a t t a ’limi 
j a r a y o n id a o 'q u v c h ila r h a r xil m a te ria lla rg a ishlov berish, a n - 
d a z a tayyorlash, m o d ella sh tirish ishlarini bajaradilar. B u n d a
o 'q u v c h ila rd a faqat k o 'n i k m a va m a la k a hosil bo'lib qolmay, 
balki ulard a o 'rg an a y o tg a n m e h n a t ja r a y o n la r in in g ilm iy asoslari 
h a q id a tu s h u n c h a la r hosil bo'ladi. M asalan: b iror b u y u m n i m o ­
dellashtirish u c h u n o 'q u v c h ila r eng avval m o d ella sh elem entlari 
b o'yich a ilm iy m a ’lum otg a ega b o 'lish i kerak.
M a z k u r ilm iylik tam oy iii talablariga b in o an o'q u v c h ila r 
m e h n a t darslarid a stan oklar, usk u na la r, m ex a n iz m la r, m as h i- 
nalar, asboblar, m o s la m a la r n in g yangi n a m u n a la r i bilan, ishlab 
c h iq a ris h d a ishlatiladigan m a te ria lla rn in g eng yangi m arkalari 
bilan, ilg'or texnologik ja r a y o n la r va m e h n a tn i ilmiy tashkil qi­
lish bilan tan ish tiri 1 ishi kerak. A g a r bun i m a k ta b usta xona larida
a m a lg a o shirib b o 'lm a s a , u holda ishlab chiqarish korxonala- 
riga bir n e cha m a r t a ekskursiyalar u y u sh tirib bajarish m u m k in . 
M e h n a t t a ’limi o'q uvchisi ilm iylik tam o y iii talablariga am al qilib, 
o 'q u v ustaxo nalaridagi m a s h g 'u lo tla rd a faqat ilm iy a ta m a la rd a n , 
fanda qabul q ilin g an ram ziy belgilar, form ulalar, o'lch ash va h o- 
k a z o la rd a n foydalanishi kerak. M a k ta b ustaxo nalaridagi m e h n a t 
t a ’lim i, u n in g m a z m u n i, y a ’ni m a s h in a , m e x a n iz m , asbo b la rn in g
tuzilish va ishlash tam o y illarig a oid texnik m a ’lumotlar, s h u ­
n ingdek, am aliy to p s h iriq la rn i bajarish texnologik jarayo nlari,
31

---

m e h n a t usullari u m u m iy lik va x u su siy lik ning birligi sifatida q a ­
rab c h iq ilg a n d a ilm iy texn ologik, p o litex nik xususiyat kasb etadi. 
Shu bilan birga m e h n a t j a r a y o n in in g boshqa texn ik-texnolog ik 
obyektlari va e lem entlariga xos u m u m iy q o n u n iy a tla r b e lgilani- 
shi, u l a r n i n g ilm iy -te x n ik va ruhiy -fizio logik asosi tu s h u n tirib
berilishi zarur. C h u n o n c h i , m etall qirqish sta n o k la ri va yog'och 
ishlash a sboblarini o 'rg a n is h vaqtida, tikuv m a s h in a s id a ishlash- 
da ayni bir xil uzellar, uzatish m e x a n iz m la ri, qirqish asbo blari- 
n in g tu zilishi va vazifasi o 'rg an ilad i. Yog'och (rejalash, iskanlash, 
a rra la s h , ran d a lash ) va m e ta lla rg a ishlov berish (rejalash, qirqib 
tu sh u rish , kesish, a rra la sh va hokazo), x a m ir tayyorlash, g o'shtni 
qov urish, d im la s h paytidagi m e h n a t ja r a y o n la r in i o 'rg a n is h d a
m e h n a t usullari, m e h n a tn i tashkil qilish, asboblar, k on stru k- 
siyalar ka bila rd a k o'p g in a u m u m iy t o m o n l a r m avjud. B u n d a n
tashq ari m e h n a t t a ’limi o'qituvchisi o 'z darsida o 'q u v c h ila rn in g
fan asoslari b o 'y ich a (tabiatsh u n o slik, fizika, kimyo, m a te m a tik a , 
c h iz m a c h ilik va h o k a z o la rd a n ) ongli b ilim la rid a n bajariladigan 
o b y e k tla rn in g (texnikaviy q u r ilm a , m odel, m aket va boshq a- 
larnin g ) tuzilishi, ishlash tam ovili va h o k a z o la rd a , tayyorlash 
texnologiyasini asoslashda foydalanishi kerak.
D e m a k , p o litexn ik tam o v il shu bilan h a m x a ra k te rla n a d ik i, 
o'quv ch ilarg a m avzuga m os ravishda ishlab ch iq a rish soha la ri- 
dagi a v tom atlar, m osla m a lar, ishlab ch iq a rish jara y o n la ri h a q i ­
da tu s h u n c h a l a r berib b o ris h n i bildiradi. M asalan: tiku vch ilik 
k o rx o n ala rid a yengil k o 'y la k la rn i tik ish da yoqaga ishlov berish, 
c h o 'n ta k , b u rm a la rg a ishlov berish, s h u n in g d e k , issiqlik ishlovi 
berish; yorib d a z m o lla s h , presslash, b u tab d a z m o lla s h t u s h u n c h a -
lari o 'q u v c h ila r ongiga sin gd irib bo riladi. D e m a k , o'qituvchi ish ­
lab c h iq a rish sohasidagi y a n g ilik la rn i m e h n a t t a ’lim i darslari bi­
lan bog'lab olib bo radi, natijad a o'qituvchi tex n ik a va fandagi 
y a n g ilik la rn i o'qu vch ilarg a yetkazadi.