O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

3. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar jarayonida tarbiyalash.
K a s b - h u n a r t o ‘garakl ar ini tashki l e ti s hn in g asosiy maqsadi 
to' garak a ’zolariga tegishli bilim, ko‘n i k m a m a l a ka l ar ni berish- 
d a n g i n a iborat e mas , balki t o ’garak a ’zo l ar in in g j a m i y a t i m i z d a
qabul qili ngan a x l o q - o d o b qoidalariga mos keladigan e ’tiqodini, 
me hn a t g a , ijtimoiy, shaxsiy m u l k k a m u n o sa b at in i , j a m o a va lining 
a ’zolariga bo' lgan ijobiy mun o sa ba tl ar in i , badiiy didini, iqtisodiy, 
jismoniy, axloqiy, milliy m ad a ni y at i ni t ar bi yal ashdan iboratdir. 
T a ’lim berish bilan birga tarbiyalashga katta a h a mi y at berish ke- 
rakligini m ut af akk i rl ar o ' / davrida aytib o' tganlar.
Ax lo q tarbiyasi i nsonl arga eng m u h i m , narsa b a la n d da-
raja beruvchi tarbiyadir. Shu bois to' garak darslari j ar ay on id a 
to' garak rahbari avvalo o'zi shaxsiy n a m u n a bo'lishi, kiyinishi, 
so'zlashishi, o' zini tutishi bilan t o' gar ak a'zolariga o ' r n a k bo'lishi 
kerak. To' garak j ar ayonida m e h n a t t opshi riql ar ini bajarishda 
sha xsn in g javobgarlik, vijdonlilik kabi xislatlarini, m e hn a t inti- 
zomi ga a ma l qilgan hol da j a m o a bo' lib m e h n a t qilish mal ak as ini , 
ijtimoiy m u l k k a g' amx o' rl ik m u no sa b at la ri n i tarbiyalash n a z ar d a 
tutiladi. To' garak a z ’olarini t ar bi yal ashn i ng bir qator q o n u n - q o i -
dasi mavjud:
1) j a m o a bo' lib m e h n a t qilish, t opshi ril gan ishga javobgarlik 
hissini tarbiyalash;
2) o ' z - o ‘zini tanqidiy b a ho la sh va t anqidiy nazorat qilish, 
ka mc hi li kl ar ga ni sba ta n murosasiz bo'lish hislarini tarbiyalash;
3) ongli i n t i z o m n i tarbiyalash;
4) jamiyat va shaxs mulki ga g ' a mx o' r li k m u n os ab a t la ri n i t a r ­
biyalash;
5) t o' gar ak mas hg 'u l ot la ri j ar ay on i da tarbiya usullaridan: iqti­
sodiy, kasbiy, axloqiy, badiiy, milliy, j is mo ni y m eh n a t , m e h n a t
m a d a n i y a t i n i shakll anti ri sh va hokazo.
Endi bu tarbiyalash usullarini q a n d a y yo'llar bilan olib bori- 
1 ishini ko'rib chiqamiz:
1. 
To' garak ma sh g' u l o tl a ri d a j a m o a bo'lib ishlashda to'garak 
a'zolari bir-biriga y or dam beradi. To' garak a ’zolari b a ’zi ishlar­
ni birgalikda, bir-biriga y o r d a m berib, ish o ' r i n l ar in i almashib,
ma sl a ha tl as hi b bajarishlariga to'g'ri keladi. Bu i mko ni ya tl ar da n 
t o' gar ak rahbari t o' gar ak a ’zolarini t ar bi yal ashda keng foydalani-
304

---

shi kerak. To 'g ar ak j ar a yo n id a t o' gar ak a ’zolari o ' z a ro do'stlik, 
bi r- bir iga y o r d am berish, rahbarlik, b o ' y s un is h , javobgarlik, ta- 
l a b c h a n l i k va ish y u z a si d a n olib b or il adi ga n tanqi diy m u n o s a -
batl arga kirishadilar. To' garak r ahba ri bu m u n o s a b a t l a r n i kamol 
t o p i s h i n i di qqat bilan kuzatishi va u la rn i to'gri yo' naltirib turishi 
lozim.
2. T o' g a ra k m as h g' u l o tl a ri d a a y ri m ho l la r da to' garak r a h b a ­
ri t o ' g a r a k a ’zolariga o' z ishini b a h o l a s h n i t a k l i f etadi. Bu esa 
t o ' g ar a k a ’zosiga t ayyor langan b u y u m n i s inc hi kl ab tekshirishga, 
sifat ko' rsa tk ic hi ga a ma l qilishga, o ' z - o ' z i n i t anqi diy baholas h 
h i s s i n in g s h ak ll an is hi ga y or dam beradi.
3. T o' ga rak r a h b a r i n i n g talablarini bajarish natijasida to' garak 
a ’zolari qabul q ili ngan qoidalar, ish u s ull ari ni an iq, ongli b a ­
j a r i sh g a a s t a - se k in ko' nikadilar. U l a r beri lgan ish m a r o m i n i
saqlashga, ish o ' r n i n i n a m u n a l i t utishga, a sbobl ar ni ehtiyot qi­
lishga o d at la nad il ar . To' garak a ’zolariga m e h n a t t a ’limi berish, 
t u r m u s h g a tayyorlash ni ng m u h i m sharti h i s o b l a ng a n i n t i zo m ni
yo'lga q o' y is h orqali erishiladi. To' garak a ’zolariga ishonish, ul ar ­
ni h u r m a t qilish bilan birga t a l a b c h a n l i k n i qo' sh ib olib borish 
ongli i n t i z o m n i t ar bi yal ash n in g m u h i m s h a r t l a r i d a n biridir.
4. T o' ga rak a ’zolarida ijtimoiy m u l k k a n i s ba t an g ' amx o' r li k 
m u n o s a b a t i n i t ar b iy al a sh ni n g t a ’s ir ch a n u s u l l a r i da n biri ularni 
u n u m l i m e h n a t g a , to' garak us ta xo n a sini j i ho z l a s h ishiga, a s b o b ­
larni t a ’mi rl as hg a jalb q ili shdan iboratdir. To' ga rak a ’zolarini 
b u y u m l a r n i bi chish vaqtida g a z la m a n i t ej amkor li k bilan sarflash- 
ga, a s b o b - u s k u n a , kor ja mal arn i ehtiyot qilishga o'rgatish, o'z 
ishini sidqi di ldan bajarishga, m e h n a t n i sevishga o'rgatish orqali 
m e h n a t tarbiyasi shakll anadi .
5. M e h n a t m ad a n i y a t i n i t arbi yal ashda h a r bir to' garak a ’zosi 
o ' z i d a n keyin shu ish j oyida b os hqa shaxs o' t ir ib ishlashi, unga 
h a m toza, o z o d a ish joyi z arurli gini t u sh u n i s hi , shu j o 'yi ni
yi g' isht irishga o da tl ani sh i kerak. S h un i g u c h u n h a m m as hg' ul ot
rejasini yozishda a lba tta ish j o ' y i n i yig'ishtirish bosqichi re- 
j al ashti ri li shi va bajarilishi na zora t qilinishi kerak.
6. To 'g ar ak rahbar i tayyor langan b u y u m n i n g chiroyliligini, to- 
zaligini, bezagi ni h a m d a t o' gar ak a ’z o s in i n g m e h n a t ha ra ka tl ari - 
n i n g aniql igi ni d o i m o t a ’kidlab turishi orqali t o' gar ak a ’zolarida 
badiiy did rivojlanadi. Sifatli va sifatsiz tayy or lan ga n b u y u m n i
t aqqos la b, chiroyli va x u n u k n i ajratish, r a n g l a r n i n g bir-biriga
305

---

mosligi o ‘rgatib borilsa, t o' g a ra k a ’zolar da badiiy did tarbiyalanib 
boradi.
7. To' gar ak j ar a y o n i d a e n g m u h i m b o' l ga n kasbiy t ar bi yani
s h a k ll a n i sh i ga a l o hi d a e ’t ib or berilishi kerak. B u n i n g u c h u n ha r
m a s h g ' u l o t d a t o' gar ak a ’zosi b aj ar ay o t ga n ishi o m m a v i y kasb 
egalari b aj ar ad ig an ish e ka n li g in i esiatib turi ladi , k or x on al ar ga
b or i b ishchi kasblari bi lan y a q i n d a n t ani sh t iri l adi .
8. Iqtisodga rioya qi lg a n k i s h i l a r h a m m a vaqt t i n c h va r o-
h a t d a y a shaydi lar , « T o m a - t o m a ko'l b o ' l ur » m a q o l i n i n g m a z -
m u n i n i o ' q u v c h i l a r g a t u s h u n t i r i l a d i . T o ' g a r a k m a s h g ' u l o t l a r i
j a r a y o n i d a t o ' g ar a k a ’zolari bi la n b i r o r b u y u m n i t ay yo r l as h 
v aq ti d a s ha b lo n va a n d a z a l a r n i t o ' g ' ri j o y l a s h t i r i s h n i , m a t e ­
r ia ln i tejab i sh l at is h ni t a l a b qilish, q o l g a n q o l d i q l a r d a n b ir on
k i c h i k b u y u m l a r n i t a y y o r l a s h n i o ' r g a t i s h orqali i qt is od iy t a r - 
biya s h a k l l a n i b bor adi .
9. M a s h g ' u l o t l a r d a v o m i d a m av z ug a oid t arixiv m a ’l u mo t la r -
d a n f oydal anish, u d u m l a r , a n ’a na la r, u r f - o d a t l a r as osi da bilim 
b eri sh orqali t o' gar ak a ’z ol ar id a milliy t arbi yani s h a k l l a n t i r i s h -
ga i m k o n yaratiladi. T o' ga rak a ’z o l a r i n i n g nu t qi ni o' sti ris hga 
a l o hi d a e ’tibor berish kerak. B u n i n g u c h u n ba ja rgan i shlarni 
k e t m a - k e t l i k t ar zi da aytib berish. B u y u m h aq ida m a ’lumot lar , 
q o ' l la n i l a d i g a n g a z la ma , f as on l ar h a q i d a t o ' g a r a k a ’zolar ini
gapir ib beri shga o' rgatiladi. Shu t ariqa t o' gar ak a ’z o l a r i n i n g
n ut qi ravonlashib, til boyligi oshadi. A bd u l l a Avloniv h a m til 
mas al as ig a ka tt a e ’t ib or beradi. T i ln i ax lo q bi lan b og 'l ab talqin 
qiladi. U o' z as ar lar ida h a r bir kishi o ‘z on a t ilini m u k a m m a l
bilishi, h a r bir s o' zni o' z o ' r n i d a ishlatishi, m i l l i y- ad a bi y til ni ng 
t ara qq i yo t i u c h u n j o n k u y a r l i k qilishi z ar ur li gi ni qayd qiladi.
10. K a s b - h u n a r t o ' g a r a k l a r i d a mil li y h u n a r m a n d c h i l i k a s o s ­
l ar ini o ' r gat ishda; k a sh t a c h i l i k , z ar do ' z l ik , p o p o p c h i l i k , yog' och 
o ‘ymakorl igi , kul olchil ik va b o s hq a y o' n a li s hl ar d ag i b u y u m l a r n i
t ayyo r l as hda , ul ar ni b ez as h j a r a y o n i d a h a m t o ' g a r a k a ’zolariga 
kasbiy tarbiya beriladi. M a s h g ' u l o t l a r d a ol gan b i l i m l a r i n i m u s ­
t a h k a m l a s h m a q s a d i d a mu ze yl ar ga olib boril adi, noyob asarlar 
bi lan t ani sh t ir il ad i , b u y u m l a r t ayy o rl as hd a a y r i m e l e m e n t l a r d a n
f o ydal anis hga o'rgatib boril adi.
11. T o‘g a ra k la r ishi ni t as h ki l e ti sh d a t o ‘ga ra k a ’zo la ri ni jis- 
m o n i y tarbiyasiga e ’tibor beriladi. Turli d a s t g o h l a r va a sbo b-
u s k u n a l a r bilan ish l as hda, qo'l i sh la ri ni ba ja r is hd a ish bilan
306

---

k o ‘z n i n g o ras idagi mas o fa n i t o' g' ri sa qla sh, o ' t i r i s h d a gavda- 
ni t o' g' ri b o ‘1 ishiga a h a m i y a t beri sh x o n a d a s o g ' lo m m e h n a t
s h ar oi t i n i ya ra ti sh orqali erishiladi. T o' g a r a k r ah ba ri t o' g ar a k 
a ’zosiga b i l i m , k o ' n i k m a va m a l a ka ni s h a kl l a nt i r i s h da sog'lig'iga 
z a r a r y et ma sl ig in i yodi da saqlashi lozim.