O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

5. 
O'quvchilarni kasbga yo ‘llashda sinfdan va maktabdan
tashqari ishlarni tashkil etish. 
Si nfdan va m a k t a b d a n t ashqari i sh­
lar o ' quv c hi la rni kasbni ongli ravishda t an l as hg a, u l a r n i n g ijodiy 
qobiliyatlarini rivojlantirishga, ul arda m o d d i y ishlab chiqarish. 
fan, t exni ka va boshqa sohalarga oid kasblarni egallashga q i zi ­
qishini s ha kll anti ri shda ko' p j i h a t d a n y o r d a m beradi.
Si n fd a n tashqari 
m as h g' u l ot la rd a kasbga yo'llash ishlari 
o 'q u v c h il a r n i n g yosh va bilish xususiyatlariga qarab bir ne-
cha b os qi chl ar da olib boriladi, b u n d a quyidagi vazifalar a mal ga 
oshiriladi:
— m o d d iy ishlab chiqar ish s ohasida m e h n a t g a bo' lgan ijtimoiy 
qiziqishlarni, o ' quvc hil arda u m u m a n m e h n a t ha qida t asavvurla- 
rini shakllantirish;
— m e h n a t g a m u h ab b a t , m e h n a t ahli ga h u r m a t hislarini sing- 
dirish, u n u m l i m e h n a t g a ijtimoiy mayl lar ini shakll anti ri sh;
— b ar qa ro r kasbiy qiziqishlar va ma yl la rni s hakll anti ri sh va 
rivojlantirish;
— mutaxassislikni, kasbni t an l as h va uni o'zlasht irish yo'llarini 
t a nl as h maq s adi da o' tkaziladi.
T e x n i k a t o' gar ak l ar id a gi m a s h g ' u l o t l a r d a olib b or il a di ga n
kasbga yo ' na lt i ri sh ishi m a z m u n i o ' q u v c h i l a r n i t o ' g a r a k y o ' n a -
lishiga muv o fi q kasblar, p r e d m e t l a r va m e h n a t texnologiyasi 
bilan, ishchi shaxsiga n i s b a t a n q o 'y il ay ot gan talablar, m a z k u r
kasbga oid mu t ax a ssi sl ar t ayyorlash s ha rt la r i bi lan, ijodiy ish va 
a n a shu kasb e g a la r i n i n g kasbiy o' sish istiqbollari bi lan, i xt ir o-
c h i l a r va r at si ona li za tor lar j a m i y at i o ' q u v c h i l a r t a s hk i l ot l a r i da .
312

---

t e x n i k i jodkorlik t o ‘g a r a kl ar i da , b o z o r iqtisodiyoti m u a m m o -
l ar i ni ijodiy hal qilish mas al al ari bi lan t a n i s h t i r i s h n i o'z ichiga 
oladi.
O ' qu v e h i l a r n i t ani shti ri sh u c h un m e h n a t sohalari va kasb doi- 
ralari r o ‘yxati ni t u z g a n cho g' da ishlab c hiqa ris h u c h u n z a r u r kadr- 
larga bo' lgan t alab-ehtivojlarga a ma l qilish va ayni vaqtda yaqin 
atrofdagi u m u m t a i i m m a k t a b kasblari b o ' y i c h a tayyorlov kurslari 
va oliy o' quv y u r t l a r i d a mutaxassislar t ayyorlash yo' nali shlarini
hisobga olish zarur.
T o' ga r ak la rda o ' t ka zi la d ig an m a s h g ' u l o t l a r o' q uv c hi la rn i ng
yosh xususiyat larini , qiziqishlarini, s h u n i n g d e k bo z or iqtisodiyo- 
tini r ivoj lant ir ishni ng asosiy yo 'n a li shla rin i hi sobga olgan holda 
ul ar ni kasbga yo' nalt iri sh u c hun keng i mk o ni y at l ar o ch ib beradi. 
Bu n ar sa o ' q u v c h i l a r n i n g m u a y y a n yoshiga mo' l ja ll an ga n va p o ­
litexnik m a z m u n kasb etgan t exnika ijodkorligi t o' ga ra k la r in i ng
tegishli dasturlari bilan t a ' m i n l a n a d i . C h u n o n c h i , o da td a , t a ’­
l i m n i n g bi ri nchi yili dasturi V I —VII s in f l a r n i n g o' quvchilariga, 
t a ’l i m n i n g i k k i n c h i yili dastur i V I I 1—IX s i n f l a r n i n g o'quvchilariga 
mo 'lj all angandi r, k o 'pg in a hol larda shaxsiy ( yakka tartibdagi) 
d a s t u r asosida s hug' ull anadil ar . I l l —V s i n f l a r n i n g o'quvchilari 
b o sh l a n g ' i c h t e xn i k model lasht irish to' gar aklar i dasturlari a s o ­
s i da 
ish 
k o ' r a d i l a r . I —II s i n f l a r n i n g o ' q u v c h i l a r i o ‘zlari 
u c hu n 
m a x su s tashki l q i li nad i ga n « M o h i r qo'llar», « O ' y i n c h o q l a r fab- 
rikasi», «Yosh texnik», «Ki chik o ' q u v c h i l a r n i n g e rki n ustaxonasi» 
t o ' g ar a kl a r i d a va b os hq a shu kabi t o ' g ar a kl ar d a s hug'ullanadilar.
Bu t o 'g ar a kl ar o' z ishini b o s h la n g' i c h s i n f l a r n i n g m e h n a t xonasi 
negizida olib boradi.
H a r bir t o' ga ra k b o' yi cha n a mu n a v i y d a s tu r la r nazariy m a t e -
rial ni va a ma l iy i s h l a rn i ng yetarli darajadagi r o' yxat ini o'z ichiga 
oladi. Bu da s tur la r ga ko' zda t u ti l m a ga n, lekin u yoki bu m a v ­
z uga muvofiq b o ' l ga n konstruksiyal ar yoki m o d e l l a r n i n g ish re- 
j as ini h a m kiritish m u m k i n . Ma hal liy sharoitlarga va to' garak 
a ’z o la r i n i n g qiziqishlariga qa ra b o ' r g an i l a d i g a n mat eri alni qis- 
qart iri sh yoki ko' payti rish m u m k i n .
Texni ka ijodkorligi to' garaklari o ' q u v c h i l a r n i n g hozirgi z a m o n
ishlab c hiqar ishga, t ex n i ka va fanga bo' l gan qiziqishlarini ken- 
gaytirishga y o r d a m beradi, ijodiy va t exnikaviy t a f a k k u r n i rivoj- 
lantiradi, konstr uksiyal ash, mo del la sh tir is h va ratsionalizatorlik 
ishi m al ak al ar i va k o ' n i k m a l a r i n i s hakll anti radi .
313

---

Tegishli t o ‘g ara kd a o ' q u v c hi la rn i ng muvaffaqiyatli shug' ul- 
lanishlari faoliyatning m u a y y a n turiga qiziqishni rivojlantiradi, 
bajariladigan ishga ijobiy m u n o s a b a t d a bo' lishni shakllantiriladi. 
Bo la la rn in g qiziqishlari esa u l a r n i n g mavllari bilan c h a m b a r c h a s
b o g‘langandir. O' qu v c hi la rd a qiziqishlar va m a yl la r ni ng rivojlani- 
shi ko' p j i h a t d a n t o ' g a r a k la r ni n g mas hg ' ul ot la ri da u l a r ni n g bi­
lish faoliyati to'g'ri tashki l etilganligiga bog'liqdir. Bilish faoli­
yati o ' q u vc h in i n g m u a y y a n ish t uri ni muvaffaqiyatli bajarishga 
bo'lgan shaxsiy qobiliyatini aniql ashga, u n i n g kasbiy m a qs a d i ni
shakll anti ri shga i m k o n beradi. Shu boi sdan bilish faoliyati tashkil 
qilingan chog' da kasbga oid axborot o' quvchilarga o' z vaqtida ye- 
tib borishi va u l ar n i n g i mkoni yat iga mos bo'lishi m u h i m d i r .
M a ’lumki, m as h g ' ul o t l a r c hog' ida o' q uvc hi la rda u m u m t e x -
nikaviy, u m u m m e h n a t va max s us b i li ml ar h a m d a k o ' n i k m a l a r
shakll anadi . O ' q uv c hi la r ishlab c hiqa ris hda o m m a l a s h g a n a sb o b-
lar va m os l a m a l a r bilan ish ko'radilar, b a ’zan esa ularni o'zlari 
h a m tayyorlaydilar. O ' q u v c h i l a r n i n g texni k ijodkorlik t o' gar ak la - 
ridagi faoliyati ko' pgi na hol larda ijtimoiy a h a mi y at g a moli k b o ' l ­
gan m u a yy a n b u y u m l a r n i tayyorlash bilan h a m bog'liqdir.
Texnika to'garagi mashg' ulotlari uchun kasbga yo' naltirishning 
diqqatga sazovor jihatlarini ko'rsatib o'tish qiyin emas. To'garakda 
b i rm un ch a muvaffaqiyatli yoritilishi m u m k i n bo'lgan bu nd ay j ihat- 
larga ishchi faoliyatini tavsiflash, ishlab chiqarish mutaxassisi sifati- 
da uning vazifalari, me hn a t m a z m u n i , shuningdek kichik mutaxas- 
sisning samarali ishlashi uchun z arur bo'lgan bilimlar, k o' n i kma va 
malakalar bilan tanishtirish, m e hn a t qurollari va obyektlari kiradi.
Texni ka to'garagi m a s hg ' u l o t l a ri d a kasbga yo' naltirish ishi 
t o'garak ishlab t u r g a n b u t u n davr m o ba y n i d a m u n t a z a m ravishda 
olib borilishi u c hu n eslatib o' tilgan b a rcha om i l l a r va xususiyat- 
larni hisobga olib, n a mu n av i y d a s t u r asosida kasbga yo' naltirish 
b o' yi ch a kasbiy ish y uz as id a n ish rejasini tuzish lozim.
Kasbga yo'naltirish sistemasi hayot yo'lini t a n l a b olishda, 
kasbga yo' nalt iri shda m a s h i n o s o z l i k va m as h i n a sh u n o s l i k , fer- 
m er xo'jaligi d e hq o nl ar i va m e h n a t k a s h ziyolilarning saflarini 
to' ldirishda yoshlarga k o ' m ak l as h is h i va u m u m a n m e h n a t resurs- 
larini oq ilo na t a q s i m l a s h d a t a ’sir o' tkazishi lozim. M a z k u r vazi- 
fani a ma li y j i h a t d a n ro' yobga chiqarish u c h un u m u m i y t a ’lim, 
m e h n a t politexnika makt abi, t a ’l im-tarbiya ishi m a z m u n i g a asos 
solingan.
314

---

Q uy id a t o' ga ra k ishi j a r a y on id a kasbga yo'naltirish ishining 
n a m u n a v i y rejasi keltiriladi:
№
T o ' g a r a k
m a s h g ‘u l o t I a r i
K a s b g a y o ' n a l t i r i s h i s h i n i n g
m a z m u n i
I s h m e t o d l a r i va 
u s u l l a r i
1
.
K i r i s h
m a s h g ' u l o t i
R o ‘z g ' o r d a , i s h l a b c h i q a r i s h d a ,
q i s h l o q x o ‘j a l a g i d a , t r a n s p o r t va 
s h u k a b i l a r d a t e x n i k a d a n f o y d a l a n ­
i s h « F a n va t e x n i k a » v o ‘n a l i s h i d a
v i d e o f i l m , k i n o f i l m l a r n i k o ' r i s h
O ' t g a n y i l l a r d a g i t o ' g a r a k a ’z o l a r i
t a y y o r l a g a n b u y u m l a r n i n a m o y i s h
q i li s h
H i k o y a q i li b
b e r i s h , m a x s u s
a d a b i y o t o ' q i s h ,
v i d e o f i l m ,
k i n o f i l m l a r n i
n a m o y i s h q i li s h
2.
M a t e r i a l l a r va 
a s b o b l a r
O ' r m o n — b i z n i n g b o y l i g i m i z
O ' r m o n n i m u h o f a z a q i l i s h va b u
i s h d a m a k t a b o ' q u v c h i l a r i n i n g
q a t n a s h i s h i . O ' r m o n c h i k a s b i b i l a n
t a n i s h t i r i s h
Q a n d a y k a s b d a g i i s h c h i l a r q a y c h i ,
p i c h o q , b o l g ' a , y a s s i j a g ' l i o m b u r ,
m o y q a l a m i s h l a t a d i l a r ? A n a s h u
k a s b l a r t o ' g ' r i s i d a q i s q a c h a a x b o r o t
G a p i r i b b e r i s h ,
n a m o y i s h q i l i s h ,
su h b a t l a r
3.
G r a f i k a
s a v o d i
C h i z m a — t e x n i k a tili. C h i z -
m a c h i l i k k a s b i b i l a n t a n i s h t i r i s h .
R e ja l a s h — m a t e r i a l l a r n i t e j a s h d a
d a s t l a b k i b o s q i c h l a r d a n b i r i. Ya ss i 
s h a k l l a r n i b e l g i l a s h d a ijo d iy m a s a -
l a l a r n i v e c l i is h n a m u n a l a r i
S u h b a t , h i k o y a
q i l i b b e r i s h ,
n a m o y i s h q i li s h
4.
T e x n i k a v i y va 
k o n s t r u k t o r -
l i k - t e x n o l o g i k
m a s a l a l a r
K o r x o n a n i n g k o n s t r u k t o r l i k b y u -
r o s i g a e k s k u r s i y a . M a s h i n a l a r n i
l o y i h a l a s h va i s h l a b c h i q a r i s h n i n g
a s o s i y b o s q i c h l a r i b i l a n t a n i s h t i r i s h .
Q o ‘l a s b o b i n i v a z i f a s i j i h a t i d a n a n a
s h u n d a y m a s h i n a l a r ( p a r m a l a s h
m a s h i n a s i , p a r m a l a s h d a s t g o h i ,
r a n d a , egov , f r e z a l a s h d a s g o h i ,
s i l l i q l a s h d a s t g o h i ) b i l a n t a q q o s ­
l a s h . « E g i z a k a s b o b l a r » , « B u l a r -
n i n g v a z i f a s i n i a y t i b b e r i n g » , «B u
q a n d a y m a t e r i a l l a r d a n y a s a l g a n ? » ,
« B u m a t e r i a l l a r g a n i m a b i l a n i s h l o v
b e r i l a d i ? » m a v z u l a r i d a g i s u h b a t l a r
E k s k u r s i y a ,
s u h b a t , o' y in la r
315

---