O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

Opercitsiyo-buyum tizimi
— X I X a s rn in g 9 0 -y illa rid a S.A. 
V la d im rsk iy to m o n i d a n t a k l i f etilgan. Bu tizim o 'q u v c h ila r t o ­
m o n id a n m e h n a t o p e ra tsiy a la rin i o'ylab, ta n l a n g a n b u y u m la r n i 
tayyorlash jara y o n id a o 'r g a n is h n i ko 'zd a tu tadi. B unda b u y u m ­
lar sh u n d a y yo'sinda ta n la b o lin a d ik i, b irin c h is in i yasash d a eng 
yengil (3—5) operatsiya o 'z la s h tirila d i, n a v b a td a g ila rin i tayyor- 
lash d a a n c h a g in a m u ra k k a b ro q k o 'p o p eratsiyalar o'rgan iladi.
D astlabki k o 'n i k m a va m a la k a la rn i hosil qilishda m axsu s 
m a sh q la rg a e ’tibor b e rm a slik bu t iz im n i n g sa m a ra d o rlig in i bir- 
m u n c h a pasavtiradi. B u n d a n ta sh q a ri ishlab c h iq a rish t a ’lim in i n g
b irin c h i m as h g 'u lo tla rid a y o q b ird a n ig a k o 'p op e ra tsiy a la rn i o'z 
ichiga olgan b u y u m la r n i tay y o rlash o 'q u v c h ila rd a bu operatsi- 
y a la r n in g m a z m u n i h a q id a to 'g 'ri ta sa v v u r b o'lm a sligiga olib ke- 
lardi.
O p e ra ts iy a -b u y u m t iz im i n in g y u tu g 'i o 'q uv chi o 'z m e h n a ­
ti natijasini ko'radi, o p e ra tsiy a la rn i o'zi tanlaydi. K am chilig i: 
m a s h g 'u l o tn i n g birinch i d a r s id a n o q o 'z ichiga bir n e c h a o p e ­
ratsiyalarni olgan b u y u m la r n i tayy o rlash o 'q u v c h ila rd a bu o p e -

---

ratsiya larning m a z m u n i h a q id a t o ‘g ‘ri tasa vvur bo'lm aslig iga olib 
kelardi. S h u n in g u c h u n h a m tiz im keng tarq a lm o q d a .
M otorli-m ashq 
tizimi.
M a s h in a
in d u striy a sin in g g urkira b
o'sishi, ishchilar m e h n a tin i intensivlash hisobiga m a k s im a l foyda 
olishga intilishi m e h n a t j a r a y o n la r in in g h a d d a n tash qari b o ‘linib 
ketishiga olib keldi. Ishchi endi bir q a to r aloh ida yoki bitta o p e - 
ratsiyani bajarish o ‘rniga m a s h i n a n i b o sh qa rish va u n g a x izm a t 
k o‘rsa tish d a n iborat c h e k la n g a n m iq d o rd a jism o n iy m e h n a t u s u l ­
larini bajarishi kerak b o i i b qoldi. S h u n d a h a m bu u su lla rn i a n iq , 
tez va m a s h i n a n in g ishlash vaqtiga q a ra b q a t ’iy belgilangan v a q td a
bajarishi shart. B un d ay xa ra kterd a g i m e h n a t usullari va uni t a s h ­
kil etuvchi ish h a ra k a tla rin i faqat m ax su s m ash q ja r a y o n id a g in a
o'z la sh tirish m u m k i n edi. Ishlab ch iq a rish t a i i m i n i n g m a z k u r
tizim i m o to rli-m a s h q li tizim i deb a ta lis h in in g boyisi h a m a na 
s h u n d a d ir. Ish c h ila r tay y o rlaslm in g bu tiz im in i a m e r ik a lik inje- 
ner Tevlor yaratgan. U n in g m a z m u n i qat'iv t a n la b o ling an m e h n a t
usullari va u la rn in g elem entlari (ish va ish jara y o n id a g i h a ra -
kat)ni m ex a n ik ta r z d a m a s h q q ilish d an iborat. T a ’lim t iz m i n i n g
to'g'ri m e h n a t u su lla rin i tez s h a k lla n tirish g a qara tilg a n m a s h q
m a s h g 'u lo tla rin i m u ay y a n izc h illik da bajarilishi bilan x a ra k te r- 
lanadi. Biroq o 'q u v c h in in g a lo h id a ish harakatlari va u su lla rin i 
bajarishi k o 'p in c h a o p e ra ts iy a n in g o 'z id a n , b u n in g ustiga m e h n a t 
ja r a y o n la r id a n ajratilgan holda a m alg a o shiriladi, bu esa u larn i 
m ex a n ik ta r z d a o 'zlashtirilishiga olib keladi, barcha m e h n a t j a ­
ra y o n la rin in g k o m p o n e n tla ri o 'rtasid ag i obyektiv m avjud aloqa 
buziladi.
U shbu t iz im n i n g k a m c h ilig i m o to r-m a s h q tiz im i b o 'y ich a
o'qitish o 'q u v c h ila r k o 'n i k m a va m a la k a la rn i ongli o 'z la s h tiris h i- 
ni n a z a rd a tutm asd i. K o 'n i k m a l a r n i sh a k lla n tirish m ax su s ap - 
p a ra tla r va haqiqiy m e h n a t ja r a y o n in i eslatadigan m a s h q la rn i 
qo'llash bilan a m a lg a osh irila rd i. K o 'p m a rta ta k ro rla sh nati- 
jasid a m u s h a k l a r n i n g m a ’lum h a ra k a tla rin i o n g n in g ishtirokisiz 
h a m bajarishga «o'rgatish» m u m k i n , deb faraz q ilingan. T a ’lim d a
b u n d a y y o nd a sh ish m a ’q u lla n m a d i va tez uni rad qilindi. M o to r- 
m ash q t iz im i n in g yu tug 'i sh u n d a k i, u n d a m e h n a t o'quv va m a l a ­
kalarin i s h a k lla n tiris h n in g d id a k tik j ih a td a n a soslang an, psixo- 
i'iziologik q o n u n iy atla rig a m os keladigan ketm a-ketligi: m e h n a t 
usuli, m e h n a t operatsiyasi, m e h n a t jara y o ni birinch i m a r t a ishlab 
c h iq ilg an va q o 'lla n ilg a n .
56

---

Bu tiz im d a o'q u v c h ila rg a m e h n a t t a ’lim i berish besh davrga 
b o 'lin a d i:
1. Asosiy m e h n a t faoliyati va h a ra k a tla rin i o 'z la sh tirish b o '­
yicha m a s h q m as h g 'u lo tla ri.
2. M e h n a t u s u lla rin i o 'z la sh tirish b o 'y ic h a m ashqlar.
3. M e h n a t o p e ra tsiy a la rin i bajarishga d o ir o 'rg an ish m ashqlari.
4. O 'q u v c h ila r n i m ax su s ta n l a n g a n b u y u m la r ustida ilgari o 'z- 
lashtirilgan m e h n a t o p e ra tsiy a la rin i o p eratsiyalar kom pleksiga 
b irlashtirishga o 'rg an ish .
5. M ustaqil davr, b u n d a o 'q u v c h ila r ayni kasbga d o ir x arakterli 
b o 'lg a n b u y u m la r n i tayvorlaydi.
O p e ra ts iy a -b u y u m m o to r -m a s h q tiz im l a r i n in g k a m c h ilik la ri 
va y u tu q la ri o 'rg an ilib ,