34
3. Mustaqillik davrida olib borilgan va davom
ettirilayotgan izlanishlar,
tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar.
4. Xorijda amalga oshirilgan tadqiqotlar.
Birinchi guruhga oid yaratilgan asarlar XIX asr - XX asrning boshlarida
O’rta Osiyoga, jumladan Xiva xonligiga turli yillarda kelgan sayyohlar, olimlar,
harbiylar va boshqa davlat vakillarining yozgan asarlari, mamlakatning o’sha
davr tarixi, xo’jaligi, ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini o’rganishda
asosiy
manba bo’lib xizmat qiladi.
Bular qatorida N.Murav’yov, M.Ivanin, L.Sobolev, L.Kostenko, A.Kun,
N.Veselovskiy, G.Danilevskiy, D.Gladishev, X.Vamberi, V.Vel’yaminov-
Zernov, A.Kaul’bars, A.SHile, Ye.Jelyabujskiy, A.Samoylovich, Grishfel’d kabi
olim va sayyohlarning esdalik va asarlarini tilga olish mumkin.
Yuqorida nomlari keltirilgan mualliflarning asarlarida XIX asr ikkinchi
yarmi - XX asr boshlaridagi madaniy muhitning asosi bo’lgan kitobat va
kutubxona ishiga ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o’zgarishlarning ta’siri bo’lganligi
haqida ma’lumotlar keltiriladi.
Rus sharqshunosligida Xiva
xonligining siyosiy tarixi, ijtimoiy - iqtisodiy
munosabatlari, ma’muriy va davlat tuzilishi va boshqa masalalar xolisona
o’rganilmadi. Rus sharkshunoslari asarlarida bu masala bo’yicha
bayon etilgan
fikrlariga e’tiroz bildirish mumkin. Ayniqsa G.Danilevskiy, N.Murav’yov,
A.Sobolev, N.Veselovskiy asarlarida Xiva xoni saroy amaldorlari ta’sirida
bo’lib, o’zining mustaqil fikri yo’q, ertadan kechgacha aysh-ishrat bilan
shug’ullangan shaxs sifatida kursatilgan, xonlikda
ma’muriy bo’linish
bo’lmagan, saroyda hech qanday kengash faoliyat ko’rsatmagan, xonlikda
harbiy-feodal tuzum qaror topgan, degan salbiy fikrlarni bayon qilganlar.
Xiva tarixchilari Munis, Ogahiy va Bayoniy asarlarida hamda Xiva xonlari
arxiv hujjatlaridagi ma’lumotlar Xiva xoni Muhammad Rahimxon I (1806-1825)
davridayoq davlat boshqaruvining ma’muriy-hududiy,
moliyaviy, harbiy va
diniy-ma’rifiy negizlari yaratilganligini, bu esa o’z
navbatida, Xorazmda
davlatchilik rivojida muhim bosqich bo’lganini tasdiqlaydi.
35
L.Kostenko, A.Kaul’bars, A.SHile, Ye.Jelyabujskiy, Grishfel’d kabi
mualliflarning asarlari XIX asr oxiri XX asr boshlarida Xiva xonligi aholisi,
etnik tarkibi, asosiy mashg’ulotlari, xonlikda yashagan
xalqlar va ijtimoiy-
siyosiy, madaniy muhit haqidagi ma’lumotlar bilan qimmatlidir. SHu o’rinda
A.Kun va A.Samoylovichlarning asarlari va esdaliklari mavzuni yoritishda
alohida ahamiyat kasb etadi.
Ikkinchi guruhga kirgan asarlar orasida V.Bartol’d, B.Lunin, P.Ivanov,
Ya.G’ulomov,
A.Boltaev,
M.Yo’ldoshev,
A.Muhammadjonov
va
T.Ne’matov, Q.Munirov, H.Ziyoev,T.To’xtametov, Q.Raxmonov, N.Komilov
48
va boshqalarning ishlarini tilga olish mumkin .
Bu adabiyotlar mavzuni yoritishda
tahlil qilinib,
kerakli
xulosalar
chiqarishda yordam berdi .
Uchinchi guruh tadqiqotlarini mustaqillik yillarida yaratilgan asarlar
tashkil qiladi. SHular orasida Xiva xonligi tarixi bilan bog’liq SH.Vohidov,
A.Erkinov, M.Rahmonqulova, H.Aminov, D.Nozilov, A.Mirzarahimovlarning
maqolalarini ham qayd qilish lozim.
Tadqiqot ishining tegishli bo’limlarida ushbu tadqiqotlardan ham
foydalanib, xulosalar berildi.
Xiva xonligi tarixiga oid ayrim ma’lumotlarni
Xorazm tarixchilarining
asarlaridan ham olish mumkin. Jumladan, A. Abdurasulov, K.Nurjonov,
K.Xudoyberganov, D.Rahim va SH.Matrasul, N.Qobulov, N.Polvonov,
P.Yusupovlar bilan birga kutubxona tarixi to’g’risida, A.Kormilitsin,
O.Qosimova Xiva adabiy muhiti borasida, B.Mannonov, S.Hasaniy kabi olimlar
Dostları ilə paylaş: