O ’z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o LI y va o ’rta maxs us t a ’lim
Небольсин П. Очерки торговли России с странами Средней Азии, Хивой, Бухарой и Коканом. СПб
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
85 Небольсин П. Очерки торговли России с странами Средней Азии, Хивой, Бухарой и Коканом. СПб.,
1856 86 Наши соседи в Средней Азии. Хива и Туркмения с большою картою. СПб., 1873. с. 34. 87 O ’sha asar. 123-b. 72 o’tganimizdek, Xiva xonligi XIX asrda Rossiya bilan juda yaqin savdo-iqtisodiy munosabatlariga kirishgan. Xonlik an’anaviy savdo aloqalarini davom ettirgan holda Buxoro, Eron va Hindiston bilan ham munosabatlarni jadallashtirgan. Hattoki, xonlik Rossiya bilan sharq davlatlari o’rtasidagi savdo munosabatlarida vositachi davlat vazifasini ham bajargan. 73 3.2. Xivaning Rossiya tomonidan zabt etilishi va uning oqibatlari Rossiya qo’shinlarining Xorazm tuprog’iga bostirib kelishini to’xtatish maqsadida, xon hazratlari katta majlis chaqirib, unda shunday qarorga kelindi Muhammad Murod devonbegi bir guruh lashkarlar bilan Kaufman kelayotgan sharq tomonga, Eltuzar Inoq bir guruh: 6000 lashkar bilan Qo’ng’irot tomonga, Amir To’ra va Muhammad Mirzo To’ralar 2000 ming lashkar bilan Hazaraspga, Inoqbek bir guruh lashkar bilan Xo’jaeli tomonga yuborildilar. Muhammad Murod devonbegi lashkarlari Uch-o’choq degan joyda Kaufman askarlariga duch keladilar (Buxoro chegarasida). Bu yerlar qum va dashtlikdan iborat edi. Bu cho’llarni kechib o’tish rus askarlari uchun juda mushkul bo’lgan. Suv, oziq-ovqat yetishmaganligidan ko’p otlar, tuyalar, hatto odamlar ham halok bo’lganlar. Devonbegi ruslarni suvsiz qoldirish uchun atrofdagi barcha quduqlarni egallash haqida o’z lashkarlariga buyruq beradi. Odamqirilgan degan quduq atrofida Ivanov boshliq rus askarlari qismi bilan Jomli Sodiqqul boshliq Xiva lashkarlari o’rtasida qattiq jang bo’lib, 2 tomondan ham ko’p talofatlar berildi. Bu jangda ko’hna urganchlik usta Pirniyoz mardonavor kurashib, o’z vatani mustaqilligi uchun jonini qurbon qildi. Zamonaviy harbiy qurollarga ega bo’lgan rus askarlari, albatta, ustun keldilar. Xiva lashkarlari chekinishga mabur bo’ldilar. Rus askarlari Amudaryoga bir chaqirim masofaga kelganlarida, Xiva askarlari yangi hujum tayyorlab, ularga qarshi 4 tomondan ot qo’yib, katta jang boshladilar. Bu jangda ham g’alaba ruslarga kulib bokdi. Ayni vaktda general Veryovkin va polkovnik Lamakin boshchiligidagi rus ko’shinlari Qung’irot kstiga bostirib keldilar.Qurolsiz aholini qirib, mol-mulkini talab, shaharni vayron qilib, Ho’jaeliga o’tib ketdilar. Ho’jaelini Eltuzar Inoq boshchiligidagi lashkarlar himoya qilmoqda edi. Abdullo Mahram sardorlik qilayotgan emrali otliklari rus askarlarini bir guruhiga to’satdan duch kelib, qattiq jang natijasida Turkman otlikdari g’olib chikib, 13 rus askarini o’ldirib ularni ot-yaroklarini olib qaytib ketadilar.Bu voqeadan keyin General Veryovkin barcha kuchini Xiva lashkarlari ustiga 74 tashlab, Xivaliklarni chekinishga majbur qiladi. Biroq yomut va chovdir otliqlari rus qo’shinlariga turli tomondan kutilmaganda hujum qilishni to’xtatmay, ularga ko’p talofatlar etkazganlar. Rus askarlari jang bilan Mang’it qaPasiga etib keladilar General Verevkin buyrug’i bilan to’plardan o’q otilib, Mang’it qal'asi harob qilinadi. Rus askarlari shahar aholisini qariyu-yoshini, xotinu-qizni, xatto beshikda yotgan go’daklarni ham qirib tashladilar. Shaharda na odam, na jonivorlar qoldi. Itlar va mushuklar ham qirib tashlandi. Rus askarlari shaharga o’t qo’yib, chiqib ketdilar. Qo’ng’irot, Mang’it va Tyrkman otliq yigitlari to Xivaga kelguncha Veryovkin askarlari bilan otishib, ularga katta talofat etkazdilar. Xivaliklar tomonidan ham ko’p kishi shohid bo’ldi, shaxar va qishloqlar vayron qilindi. Chekinib Xivaga yetib kelgan Eltuzar Inoqbek xon hazratlariga bo’lgan voqealarni batafsil bayon qildi. Xon hazratlari buyurdilar, qal'a darvozalari mahkam berkitib el qamal deb e’lon qilinsin. Rus askarlari bosib olgan shahar, tuman va qishloqlardan qochgan aholining barchasi Xiva qal’asiga kelib qamalgan edi. Xivaga bostirib kelgan rus askarlari qal'ani to’pga tuta boshladilar. Xon hazratlari Muhammad Murod devonbegi, Yusuf Mahram, Abdusattor Sayis va Abdulla bangi bilan qal'aning Urganch darvozasidan chiqib, qal'a atrofida qolgan navkarlar bo’lsa ularni to’plab, qal'a ximoyasini kuchaytirmoqchi bo’ldi. Biroq xech bir kuch topa olmay, Doshyoq darvozasiga kelib, qal'aga kirmoqchi bo’ldi. Ammo Abduqodir to’ra uni kirgizmadi. Xon, yo’mut Sari Sardor qo’shiga ketishga majbur bo’ldi. Xon hazratlari shahardan chiqib ketganlarida Amir To’ra xon qochib, yurtdan chiqib ketdi, deb gap tarqatib,o’zini xon deb e'lon qildi. Xivaning taslim bo’lganligi haqida xat yozib, Amir To’ra yoniga Otajon To’rani ham olib, Kaufman oldiga Gandimiyon bog’iga bordilar. Kaufman Muhammad Rahimxonni topib kelishni va faqat u bilan sulh tuzishni bildirdi. Keyin Kaufman shaharga kirib, xon hazinasini ochdirdi. Bu erda saqlanayotgan sandiqlar oltin va zumrad, oltin qilichlar va boshqa yarog’ aslahalar bilan to’la 75 edi. Yana bir xonada 300 noyob qo’lyozma kitoblar ham bor edi. Bularning hammasi Peterburgga yuborildi. Xon Zamaxsharda (Izmixshir) ekanligi ma'lum bo’ldi. Uning ketidan vakillar bo-rib, olib keldilar.U to’g’ri Gandimiyon bog’iga Kaufman oldiga keldi. Xon o’zining taslim bo’lganiga iqror bo’lib, ruslar tomonidan tayyorlangan shartnomaga imzo chekishga majbur bo’ldi. Bu shartnoma tarixda «Gandimiyon shartnomasi» nomi bilan ma'lum. 1873-yil 12-avgustda Xiva shahridan 1,5-2 km, sharqda Gandimyon qishlog’ida xonning inisi Otajon to’ra bog’ida Xiva xoni Sayyid Muhammad Rahimxon-II bilan Turkiston General-gubernatori, general adyutant fon Kaufman o’rtasida Xiva xonligi-ning Rossiya imperiyasiga taslim bo’lganligi haqida shartnoma imzolandi. Biriichi moddaga ko’ra, xon o’zini rus podshosining itoatkor xizmatkori (vassal) deb tan oldi va mustaqil tashqi siyosat yurgizishni, ya'ni boshqa davlatlar bilan aloqa qilish, savdo-sotiq yurgizish, harbiy yurishlar qilish huquqidan mahrum etildi. Shartnomaning bu moddasi Turkistondagi rus ma'muriyatiga Xiva xoni ustidan nazorat qilish va uning ichki ishlariga bevosita aralashish imkoniyatini berar edi. Shartnomaning 2-3 moddalariga binoan xonlikning chegaralari ham yangidan bel-gilandi. Amudaryoning o’ng sohillaridagi erlar (Hozirgi Qoraqalpogiston hududlari) Rossiya hisobiga o’tdi va Turkistan General- gubernatorligi tarkibiga kiritildi. Hozirgi To’rtko’l shahri yaqinida, Amudaryo qirg’og’ida Petro-Aleqsandrovsk shahri bunyod etilib, u erda Amudaryo bo’limi tashkml qilindi. Bo’lim boshlig’iga Xiva xoni va uning faoliyati ustidan nazorat qilib turish vazifasi topshirildi. Petro-Aleksandrovsk shahri rus askarlari turadigan harbiy garnizonga aylantirildi. Shartnomaning 4 moddasiga binoan, Chor hukumati Amudaryoning o’ng sohillaridagi yerlarning bir qismini Buxoro amirligiga berish huquqiga ega bo’ldi. Bu modda Xiva xonligi bilan Buxoro amirligi o’rtasidagi munosabatlarni 76 keskinlashtirshga, ular o’rtasida dushmanlik his-tuyg’ularini uyg’otib turishga qaratilgan edi. 5-15 moddalar savdo-sotiq Amudaryoda paraxodchilik, rus savdogarlari va ular-ning huquq va imtiyozlariga bag’ishlangan edi. Bu moddalarga muvofiq Amudaryoda rus paraxodchiligi monopoliyasi o’rnatildi, ya'ni rus savdo kemalarining Amudaryoda erkin harakat qilish uchun imtiyozli huquq berildi. Shu bilan bir qatorda, Xiva kemalari ruslarning ruxsatisiz Amudaryoda xarakat qilish huquqidan mahrum etildi. 6-7-moddalarga binoan rus savdogarlariga butun xonlik hududlarida magazinlar, omborxonalar, pristanlar qurish huquqi berildi. 8-9-11- moddalarga ko’ra xonlikning barcha joylarida rus savdogarlariga erkin va bojsiz savdo qilish va o’zining vakillariga ega bo’lish huquqi berildi. Ular hattoki xonlik hududidan mol olib o’tish uchun to’lanadigan 5% zakotdan ham ozod qilindilar. 12-moddaga muvofiq rus sanoatchilariga xonlik hududida er sotib olish,sanoat kor-xonalari (zavod, fabrika va h.k), uy-joy qurish, umuman ko’chmas mulkka ega bo’lish huquqi berildi. 13-moddada Xivalikva rus savdogarlar o’rtasida imzolangan shartnomalarning dahlsizligi haqida gap boradi. 14-15-moddalarda rus fuqarolarining xonlik hududida yo’l qo’ygan nojo’ya hatti-harakatlari haqidagi shikoyatlar faqat rus ma'murlari nomiga berilishi va mahalliy sudlar ularni g’ayri qonuniy jinoyatlari uchun sud qilish huquqidan mahrum qilindi. 16-moddaga muvofiq Xiva xoniga rus ma'murlari tomonidan qidirilayotgan jinoyatchilarini va Rossiyadan kelib xonlik hududida yashirinayotgan shubxali har xil sha-xslami rus ma'murlari qo’liga topshirish majburiyati yuklatildi. Shartnomaning 17-moddasiga binoan xonlikda qul savdosi tugatildi. Barcha qullar (40-50 ming kishi) ozod qilindi. Shartnomaning keyingi 18-moddasiga muvofiq Xiva xoni Rossiyaga, xonlikni bosib olish 77 jarayonida sarflangan xarajatlar uchun 2mln. 200ming so’m kontributsiya to’lash majburiyatini oldi. Bu shartnomaning oqibatida: 1). Xiva xonligini podsho Rossiyasi asossiz ravishda, qurol kuchi ishlatib, vaxshiylarcha bosib oldi. 2). Xiva xonligi Gandimiyon shartnomasiga muvofiq, o’z mustaqilligini yo’qotdi va chor Rossiyaning mustamlakasiga aylandi. 3). Xiva xonligi hududi rus sanoatchilari va savdogarlari uchun arzon bozor, arzon ishchi kuchi, arzon xom ashyo manbaiga aylandi. 4). O’lkaning tabiiy va notabiiy boyliklari (paxta, pilla, jun, baliq, oltin zahiralari, nozik san'at asarlari, boy tarixiy va ilmiy merosimiz) hohlagancha rossiyaga olib ketila boshlandi. 5). Mehnatkash halq endilikda ikki tomonlama-ham mahalliy boylar, ham rus kapi-talistlari tomonidan talana boshladi. 6). Halqimizning noyob madaniyati, qadriyatlarimiz va an’analarimizga katta zarar etkazildi. Ruslar bu o’lkaga vahshiylik an’analarini; maxalliy halqlarni mensimaslik, ahloqsizlik, ichkilikbozlik, zo’ravonlik kabi noxush odatlarniolib keldilar. Xiva xonligi Rossiya imperiyasining vassaliga aylangach, halq ommasi ikki yoqla-ma zulmga mahalliy boylar va chor Rossiyasi ma'murlari ham kapitalistlari zulmiga mahkum bo’ldi.Endilikda xonlikda ilgaridan mavjud bo’lgan turli soliqlarga Chor huku-mati tomonidan ta'sis etilgan solikdar ham kelib qo’shildi.Halq ommasi zimmasiga yuk-langan solikdar,majburiyatlar va o’lponlarning soni 25 tadan oshib ketdi. Gandimiyon shartnomasiga ko’ra, Rossiya hukumatiga to’lanadigan 2mln. 200 ming so’m tavon puli ham halq zimmasiga yuklatildi.O’sha summadan 300 ming so’mi-ni turkman yo’mutlari to’lashi kerak edi. Bu qarzni to’lash uchun Rossiya hukumati harbiy ma'muriyati ularga 15 kun muddat berdi. Ammo yo’mut katxudolari Kaufman oldiga vakillar yuborib to’lash muddatini bir oz cho’zishni iltimos qildilar. Bunga javo-ban Fon Kaufman yo’mutlar ustiga 78 general Golovochev boshchiligidagi Rus-Kazak ot-lik askarlarini yuborib, ularni talon-toroj kila boshladilar, uylariga, xirmonlariga o’t qo’ydilar, qariyu-yoshni, ayolu bolalarni qira boshladilar.Xatto beshikda yotgan go’dak-larni ham chopib tashladilar. Yo’mutlar uy joylari va mol mulklarini tashlab, qocha boshladilar. Rus-kazak askarlari ularni izidan quvib Zamaxshir va Xiloliy tumanlariga borib etdilar. Chandir degan mavzega borganda, qochoqlarga maxalliy turkmanlar, yo’-mut otlik askarlari ham kelib qo’shildilar. Mustamlakachilarning bunday vaxshiyona xunrezligidan, xaqoratidan sabr kosasi to’lgan turkmanlar «o’lim-o’lim bir o’lim!» deb bosqinchilarga qarshi keskin jangga ko’tarildilar. Ketmon, bel, yovo, kaltak bilan qurollangan xalq rus askarlari,..orasiga kirib, ularni kaltaklay boshladilar. Turkman otliklari esa miltiqlardan o’q otib, qilichbozlik qilib, ularni qira boshladilar. O’zlarini shergumon qilib yurgan qozoq otliklari quyondek qochib kirmakka teshik topa olmay qoldilar. Chandir mavzeyida bo’lgan qonli jangda ikki tomondan ham ko’p talofatlar berildi. Rus askarlaridan 240 kishi, turkmanlardan 300 kishi xalok bo’ldi. General Golovochev xamda shaxzoda Yujin bu jangda yarodor bo’ldilar. Bu voqea Rossiya hukumati musta-mlakachilik siyosatiga qarshi oddiy xalq tomonidan ko’tarilgan katta qurolli qo’zg’olon edi. Bu qozg’olon bosqinchilarni esini biroz bo’lsada, joyiga solib qo’ydi. Ular turk-manlar tomonidan to’lanadigan o’lpon muddatini bir yilgacha cho’zishga majbur bo’ldilar. Rossiya bosqinidan keyin Xiva xonligi bozoriga ko’p mikdorda Rus kapitali kirib kela boshladi. Tovar-pul munosabatlari keng quloch yozdi. Rossiyadan keltirilgan turli sanoat mollarini Xiva,Yangi Urganch,Toshxovuz, Xonqa, Hazarasp va boshqa shaxarlar bozorlarida ko’payib ketishi maxalliy kustar sanoati va xunarmandlarni og’ir axvolga solib qo’ydi. Ular Rossiya sanoati mollariga bardosh berolmay, inqirozga uchradi. Xonlikda asrlar davomida faoliyat ko’rsatib kelayotgan temirchilik, kulochilik, tikuvchilik, to’qimachilik kabi sohalar qisqara bordi.Buning natijasida ko’pgina hunarmandlar ishsiz qolib, shahar va qishloq kambag’allari sonini to’ldira 79 bordilar.Rus sanoatchilari tomoni-dan bunyod qilingan zavod va fabrikalarda yonlanib ishlayotgan ishchilarning ahvoli ham achinarli edi.Rus va mahalliy zavod va fabrika egalari ularni kuniga 10-12 soat ish-latib, juda oz mikdorda xaq to’lar edilar. Ularning oylik maoshlari tirikchilik qilishga zo’rg’a etar edi. Bunday ahvol hunarmandlar va ishchilarni maxalliy boylar hamda mustamlakachi-lar zulmiga qarshi noroziligini tobora kuchaytirib bordi. Bazi zavod fabrikalarda ishchi-lar sinfming mustamlakachilik zulmiga karshi chikishlari ham bo’lib o’tdi. 1886- yilda chor hukumati mahalliy feodal aristokratiyasiga zarba berish va mustamlakachilik ma'-muriyati mavqeini oshirish maqsadida er egaligi haqida bir qator chora tadbirlar ishlab chikdi.Bu munosabatlar sohasida chora tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida harbiy feodal er egaligi tugatildi. Agar erga egalik qilayotgan oqsuyaklar, shu davrgacha o’z qo’lidagi katta erlarning 9-10% ni mayda dehqonlarga ijaraga berib kelgan bo’lsalar, endilikda bu erlarning aksariyat qismi uni ishlovchi dehqonlar qo’liga o’tib, nasldan-naslga beriladigan bo’ldi. Shu bilan chor hukumati siyosatiga qarshi bo’lgan er aristokratiyasiga katta zarba berildi. Bu tadbirlar qishlokda mayda dehqon xo’jaliklarining rivojlanishiga olib keldi. Agar Turkistonning janubiy qismida 5 desyatinagacha erga ega bo’lgan dehqon xo’jaliklari soni 73,3%ni tashkil etgan bo’lsa, Quyi Amudaryo hududida 82,4% tashkil qildi. Mayda dehqon xo’jaliklarining rivojlanishi bilan bir qatorda,Mushtumzo’r (boy dehqon) xo’jaliklari ham paydo bo’la boshladi. Mayda dehqon xo’jaliklari kam quvvat bo’lgan, ularning aksariyati qismida o’ziga tegishli erlarni haydash, ekish, hosilni yig’ib olish, bozorga sotish uchun ot-ulov bo’lmagan.Shu boisdan dehqonlar sutxo’r ta'siriga tushib, o’z mahsulotlarini ularga 2-3 barobar arzon sotishga va ulardan qarz pul olishga majbur bo’lganlar.Sutxo’rlar changaliga tushgan dehqonlar o’z mustaqilligini yo’qotib qreditor hohlagan ekinini ekishga majbur bo’lgan. O’sha davrda paxtaning bozori qizg’in edi. Shuni hisobga olib, sutxo’rlar dehqonlardan ko’proq paxta ekishni talab qilganlar, chun-ki paxta ularga katta foyda keltirgan. Paxta maydonlarining kegayishi don ekinlari may-donini qiskarishiga olib keldi. 80 Bu esa, o’z navbatida, don, oziq-ovqat mahsulotlarini kamayishiga olib keldi. Ko’p joylarda qashshoqlashgan dehqonlar o’z erlarini qishloq boylariga, mahalliy va rus savdogar va sutxo’rlarga arzon sotib, o’zlari ular qo’li ostida chorakchi, yarimchi bo’lib ishlashga majbur bo’lganlar. Katta er maydonlarining mahalliy va Rossiyadan kelgan savdogarlar, zavod fabrika egalari hamda sutxo’rlar qo’liga o’tishi bu erlarda katta paxta plantatsiyalarini tashkil qilishni hamda kam erli va ersiz dehqon xo’jaliklarining tabora ko’payib borishi qish-lokda chorakchilik va yarimchilik harakatini kuchaytirdi. Turli va og’ir soliklarni to’l-ashga qurbi etmagan dehkon kun sayin qarzga botib, boylarga, sutxo’rlarga qaram bo’-lib qoldi. Rossiyaning markaziy hududlaridan rus dehqonlarining Ural kazaklarini O’rta Osiyoga, jumladan, O’zbekistonga ko’chirilishi mahalliy aholi ixtiyoridagi unimdor erlarni zo’rovonlik bilan ularga olib berilishi Amudaryoda Petro-Aleksandrovsk (To’rt- ko’l) dan to Chorjo’ygacha bo’lgan masofada mahalliy xalkqa baliq ovlash va kemada suzishni man qilishni va shu kabi harakatlar Rossiya mustamlakachi ma'muriyatining g’ayri qonuniy siyosati erli xalq orasida narozilikni yanada kuchaytirdi. Xon amaldorla-ri va Chor ma'muriyati siyosatidan narozi bo’lgan mehnatkash omma tez-tez isyon uyushtira boshladi. Xiva xonligida zo’ravonlarga qarshi xalq kurashi turli shakllarda shikoyatlar yozish, soliq to’lashdan bosh tortish va nixoyat qurolli chiqishlar tarzida na-mayon bo’ldi. 1915- yilning mart-aprel oylarida Xo’ja eli, Ko’hna Urganch, Toshhovuz, Taxta tumanlarida dehqonlarning ana shunday galayonlari bo’lib o’tdi. G’ozovot qal'asi yaqinidagi isyonchilar bilan xonning Ollobergan noibi va Muhammad yasovulboshi boshchiligidagi 1500 kishilik navkarlari o’rtasida jang bo’lib, bu jangda xon lashkarlari mag’lubiyatga uchradi. G’alayonchilar mahalliy boylar va zamindorlarga qarshi kura-shib qolmay, rus kapitalistlarining mol - mulkini ham talon-taroj qildilar, chunonchi «Lazon» aktsionerlik jamiyatiga qarashli savdo-sanoat shirkati va « Nobel» shirkati omborlari va ularga tegishli binolarni vayron qildilar. 81 1916- yilda Xivada yana birkatta g’alayon bo’lgan edi. O’sha yil yanvar oyining boshlarida Xo’jaeli shahridan xon haramiga keltirilgan ikkita qiz ahloqsiz Asfandiyor xonga qarshilik qilgani uchun qatl qilindi. Bu voqea Xo’jaeli aholisini qattiq g’azablan-tirdi. Ular Avaz Xo’ja boshchiligida Xiva xoniga qarshi katta g’alayon ko’tardilar. Tez vaqt ichida g’alayonchilar soni 10 mingga etdi, lekin qo’zg’olon rahbarlari orasida aniq bir fikr bo’lmadi. Ba'zilari xonni taxtdan ag’darish kerak desa, ikkinchilari xonni o’ldirish tarafdori, uchinchi birlari esa xon oldiga vakil yuborishni ma'qul ko’rdilar. Xonga vakil yuborib, u bilan yuzma-yuz muzokara olib borish taklifi qabul qilindi. Bu imkoniyatdan foyda-langan xon muzokaraga kelgan isyonchilar raxbarlarini hibsga olib, qatd qildirdi, so’ng qo’zg’olon ham bostirildi. 1916-yil fevralida xon hukumati va chor ma'muriyatiga qarshi Muhammad Qurbon sardor ( Junayidxon ) boshchiligida turkmanlarninng katta qo’zg’oloni boshlandi. Bu qo’zg’olnning maqsadi turkmanlarning Xiva xonligi va chor ma'muriyati ta'siridan ozod qilib, mustaqil turkman harbiy feodal davlatining vujudga keltirishdan iborat edi. Bu voqeadan xabar topgan Turkiston harbiy okrugi shtabi Junayidxon qo’zg’oloni-ga qarshi Sirdaryo gubernatori general Galkin boshchiligida maxsus jazo otryadi yubor-di. General Galkin jazo otryadi shafqatsizlik bilan Junayidxon qo’zg’oloni bostirdi.Xonlik aholisiga yangidan 4554 ming so’m miqdorida harbiy o’lpon solindi. Xivada umumhalq noroziligi kiichayib borayotgan bir sharoitda, 1916-yilning dekabrida maxsus harbiy komissarlik tashkil etildi. Uning asosiy maqsadi xon hokimyatini mustahkamlash va Rossiya mustamlakachilik tartibini yanada kuchaytirish edi. Xiva shahrining harbiy komissari qilib polkovnik Zaytsev tayinlandi. U Xivaga 1917-yil sentabr oyida Orenburg kazak otryadlari bilan kirib keldi. Biroq endilikda Xivada feodal mustamlakachilik tuzumiga qarshi boshlangan halq kurashini hech bir kuch to’xtata olmas edi. 82 III-Bob bo’yichaa xuloa Mazkur bobni qamrab olgan ma’lumotlar mazmunidan kelib 4iqib Rossiya-Xiva xonligi o’rtasidagi diplomatik munosabatlarning rivojlanish darajasi bo’yi4a quydagi xulosalar kelib 4iqdi. XIX asrning 30 yillaridan boshlab Rossiy va Xiva xonligi o’rtasida olib borilgan diplomatik munosabatlar mazmuni o’zgarishi kuzatiladi. Perovskiy boshchiligida Xiva xonligi tamon harbiy ekspeditsiya jo ’natilib, Rossiya tamonidan Xiva xonligi chegaralariga yaqin hududlarda harbiy qal’alar qurilishi boshlanadi. Shu tariqa Rossiya imperiyasi Xiva xonligini bosib olishga tayyorlana boshlaydi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlariga kelib Rossiya Xiva xonligini bosib olishga kirishadi. Uch yo’nalishda bosib olish harakatlarini boshlab yuboradi. Shu tariqa Rossiya qurol-yarog’larining eskiligi va hamjixatlik bo’lmaganligi sababli O’rta Osiyo xonliklaridan yaana biri bo’lmish Xiva xonligini ham bosib olib, Gandimyon sulx shartnomasini tuzadi. Xiva xonligi hududiy va siyosiy jixatdan Rossiya imperiyasiga qaram davlatga aylanib qoladi. Xalq o’z erkinligi va asta-sekinlik bilan tili, ma’naviyati va madaniyatidan mahrum bo’lib boradi. 83 Xulosa Xiva XVI asrda tashkil topgan bo’lib, shu davrdan boshlab mustaqil davlat sifatida qo’shni mamlakatlar bilan iqtisodiy, madaniy va ko’p tarmoqlama diplomatik aloqalarni amalga oshirib, borgan. Jumladan Eron, Hindiston, Afg’oniston, Turkiya kabi, ko’pgina sharq davlatlari bilan aloqada bo’lgan. Asosan savdo-tijorat ishi bilan shug’ullanishgan. Xiva xonligi strategik jixatdan qulay o’rinda joylashganligi, tabiati, ob-havosi, tuprog’i unumdorligi sababli, bu xonlikda ytishtirilgan maxsulotlar ham juda sifatli va rang-barang, jimjimador bo’lgan. Bu esa ko’pina davlatlarda Xorazmga ya’ni Xiva xonligiga qiziqish uyg’onishiga sabab bo’lgan. Ayniqsa dastlab, Rossiya podsholigi so’ngra Angiliya davlatlrining qiziqishlari ortib borib, ikkala mamlakat o’rtasida Xiva xonligi masalasida kelishmovchiliklar vujudga keladi. Ikkala davlatning maqsadi ham Xiva xonligi bilan yaqin aloqada bo’lib, xonlikni o’ziga qaratish va ichki bozarni egallab olish bo’lgan. Shunga qaramasdan Xiva xonligi XVI- XX asrlar davomida Rossiya podsholigi bilan uzviy savdo aloqalarini olib borgan. Asrlar davomida xonlik bilan podsholik o’rtasidagi munosabatlar xonlar va podsholar almashi bilan o’zgarib, aloqalar goh yaxshilanib, goh yamonlashib turgan. Shu o’rinda ma’lum bo’ladiki, Xiva xonligidan Rossiyani Sharq davlatlari bilan bog’laydigan eng qulay karvon yo’li o’tgan. Masalan podsho Pyotr I davrida xonlikga qiziqish kuchayib, ekspesittsiyalar uyushtiriladi. Xiva xonligining chegaralari qumlik va suvlikdan iboratligi va yana Rossiya davlati bilan xonlik ortasida katta masofa borligi sababli ekspeditsiyalar muvofaqqiyatsizlik bilan tugaydi. Rossiya podsholigi uyushtirgan dastlabki, harakatlar muvaffqiyatsizlikka uchrasa ham ular yo’l davomida o’zlariga kerakli ma’lumotlarni yo’l-yo’lakay xaritaga tushirib olishgan va shu ma’lumotlardan kelib chiqib Rus hukumati Xiva xonligini hamda u orqali Hindistonga chiqadigan savdo yo’lini qidirib, bir necha tadqiqot ekspeditsiyalari tashkil qilgan va rus 84 sanoatchilari hamda savdogarlarining yo’lida anchagina faktik ma’lumotlarni ham qo’lga kiritgan. Xiva xonligi Rossiyaning O’rta Osiyo, Afg’oniston, Eron, Xitoy, shuningdek, Hindiston bilan savdo aloqalari o’rnatgan vositachi davlat bo’lib qolgan.Tadqiqot ishida keltirilgan va tahlil qilingan diplomatic va savdo aloqalari haqidagi ma’lumotlar nafaqat Xiva xonligi yoki O’rta Osiyo xonliklarining tashqi iqtisodiy-siyosiy aloqalari to’g’risida, hattoki, xonliklarning ijtimoiy xo’jalik hayoti haqida ham to’liq tasavvur qilishga imkon beradi. Mavjud manbalar, elchi va savdogarlarning ko’rsatmalari, fundamental asarlar, hamda rus axborotida e’lon qilingan maqolalar bizga Xiva xonligi haqida, qolaversa xonlikning tashqi iqtisodiy aloqalari to’g’risida muhim ma’lumotlarni berishi bilan hanuzgacha o’z qadrini saqlab qolmoqda. Ko’rib o’tganimizdek, Xiva xonligi XIX asrda Rossiya bilan juda yaqin savdo-iqtisodiy munosabatlariga kirishgan. Xonlik an’anaviy savdo aloqalarini davom ettirgan holda Buxoro, Eron va Hindiston bilan ham munosabatlarni jadallashtirgan. Tadqiqotga tortilgan mavzu bugungi kunga qadar alohida mavzu sifatida mufassal o’rganilmagan. Mavjud ilmiy adabiyotlar tahlili 100 yildan ortiq vaqt o’tganligiga qaramay, bu borada shu kunga qadar ham jiddiy tadqiqotlar amalga oshirilmaganligini ko’rsatdi. Rossiya davlatining hukmron sulolasi g’oyalarini ifodalagan rus tarixchilarining an’anaviyligi va sub’ektivligini ham e’tibordan qochirmagan holda, bu asarlardan tanqidiy yondashuv, tekshirish va boshqa yozma manbalar bilan qiyoslash asosida foydalanish lozim va faqat shu yo’l bilan aniqlangan faktik ma’lumotlardan ob’ektiv xulosalar chiqarish mumkin. Xulosa o’rnida, shuni aytish mumkinki, Xiva xonligi va Rossiya o’rtasida turli tarixiy davrlarda qanday siyosiy vaziyat hukm surishiga qaramay, bu mamlakatlarning xalqlari doimo o’zaro iqtisodiy savdo aloqalarida bo’lganlar. Xulosa qilib quyidagilarni bayon qilamiz: 85 1. Xiva va Rossiya davlatlari o’zaro iqtisodiy aloqalar o’rnatish har ikki tomon uchun manfaatli hisoblangan. 2. Rossiya uchun O’rta Osiyo xonliklari, shu jumladan Xiva xonligi hududi orqali Hindistonga chiqishi qulay va xavfsiz deb topilgan. 3. O’rta Osiyo xonliklarining Rossiya davlati bilan savdo aloqalarida xivalik savdogarlar muhim ro’l o’ynagan. 4. Rus tovarlarining Sharq davlatlariga kirib borishida xivaliklar alohida mavqega ega bo’lgan. 5. Xiva bilan Rossiya o’rtasidagi diplomatik munosabatlarida vaqt o’tgan sayin ziddiyatli xususiyatlar kasb eta borib, Rossiyaning iqtisodiy taraqqiyoti bilan bog’liq holda xom ashyo manbalariga va o’zining arzon tovarlarini sotadigan bozorlarni yuzaga keltirish yo’lida urinishlari bu tojovuzkorona siyosatning eng asosiy sababi bo’lgan. Natijada kegusida Xiva xonligi Rossiyaning istilochilik harakati obyektiga aylanib, 1873-yilga kelib oxir - oqibat istilo qilindi. Xonlik bosib,olingandan keyin ham yana 47 yil mavjud bo’lgan biroq oldingiday erkin emas, haq-huquqlari cheklangan holda faoliyat yuritgan. 86 Foydalanilgan m anbalar va adabiyot I.A. Karimovning asarlari: 1. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. T.2. - T.: O’zbekiston, 1996. - 380 b. 2. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.3. - T.: O’zbekiston, 1996. -366 b. 3. Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz. 8 jild. - T.: O’zbekiston, 2000. -525 b. 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. - T.: O’zbekiston, 1998. - 31 b. 5. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. - T.: O’zbekiton, 2000. - 351b. 6. Karimov I.A. Jamiyatimizning erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish, ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish - barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. 15 tom. T.: O’zbekiston. 2007. -318 b. 7. Abdurasulov A. Xiva (tarixiy-etnografik ocherklar). - T.: O’zbekiston, 1997.-142 b. 8. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. - T.: SHarq, 2000. - 368 b. 9. Bayoniy. SHajarai Xorazmshohiy. - T.: Kamalak, 1991. - 104 b. 10.Ziyoev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. - T.: SHarq, 1998. - 478 b. 11.Mak-Gaxan. O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning istilo qilinishi. - SPb. 1875. O. Abdullaev tarjimasi. - T.: Moliya instituti bosmaxonasi.2000. -98b. 12.Munirov Q. Munis, Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlari. - T.: O’z Fan, 1960. - 172 b. 13.Munirov Q. Xorazmda tarixnavislik (XVII-XX asr boshlari). - T.: Adabiyot va san’at, 2002. - 192 b. 14. N e’matov T. Xiva va Rossiya munosabatlari tarixidan (XIX asrning 20-50 yillari.) - T.: «Qizil O’zbekiston», «Pravda Vostoka» va «O’zbekistonni 87 Surx» birlashgan nashriyoti, 1959. - 38 b. 15.Xiva xonligi va Rossiya imperiyasi o’rtasidagi 1873 yilgi Gandumiyon shartnomasi. // Pravitel’stvenniy vestnik. 1878. №300. (alohida ottisk). 16.Sodiqov O. Xivaning Rossiya bilan iqtisodiy aloqalari. -T.: Fan, 1965. - 211b. 17.O’zbekiston xalqi va uning davlatchiligi tarixi tadqiqotlarini rivojlantirish kontseptsiyasi. - T.: O’qituvchi, 2000. - 320 b. 18.O’zbekiston xalqlari tarixi.2 jild. A.Asqarov tahriri ostida.-T.: Fan,1994- 255 b. 19.O’zbekistonning yangi tarixi. K.1. Turkiston CHor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. - T.: SHarq, 2000. - 461 b. 20.Xorazm tarixi. 2 jild. - Urganch, 1997. - 298 b. 21.Абаева Т.Г. Из истории взаимоотношений государства русского и народов Афганистана (XVII-начало Х1Х в.). //Очерки по новой истории Афганистана. Ташкент: Фан, 1966. С.124-140. 22.Арапов Д.Ю. Бухарское ханство в русской востоковедческой историографии. М.: МГУ, 1981. - 128 с. 23.Арапов Д.Ю. Некоторые вопросы истории Бухарского ханства в творчестве академика В.В. Бартольда //Вестник Московского университета. История. 1978. №3 . с. 47-58. 24.Арапов Д.Ю. Рец. на. кн.: Е.К. Мейендорф. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.: Наука, 1975.-184 с. //История СССР. 1978. № 3. С. 183-185. 25.Арунова М. Р. Из истории первых русских посольств на территории Афганистана (середина XV-начало XIX в.) //Афганистан. Экономика, политика, история. М.: Наука, 1984. С.96-103. 26.Ахмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии XVI-ХУШ вв. Письменные памятники. Ташкент: Фан, 1985. - 262 с. 27.Ахмедов Б.А. Тарихдан сабоклар. Т., 1994. 28.Ахунова М.А., Лунин Б.В. История исторической науки в Узбекситане: Краткий очерк. Ташкент; Фан, 1970. - 200 с. 88 29.Бабаходжаев М.А. Русско-афганские торгово-экономические отношения во второй половине ХУШ-начале ХХ в. Ташкент: Наука, 1965. - 132 с. 30.Байкова Н.Б. Роль Средней Азии в русско-индийских торговых связях (первая половина XVI-вторая половина ХУШ в.). Ташкент: Наука, 1964. 192 с. 31.Валиева Д.Ю. Среднеазиатско-иранские торговые отношения в первой половине Х1Х в. //Взаимоотношения народов Средней Азии и сопредельных стран Востока в ХУШ-начале ХХ в. Сборник статей. Ташкент. Изд-во АН УзССР. 1963. С. 42-76. 32.Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. М.: 1974. 369 с. 33.Гулямов Х.Г. К истории связей между Россией и Бухарой во второй половине ХУШ века //Общественные науки в Узбекистане. 1976. № 7. С. 38-40. 34.Гулямов Х.Г. О посольстве Флорио Беневени в Бухару //Общественные науки в Узбекистане. 1978. № 2. С. 28-31. 35.Гулямов Х.Г. Посольские связи Бухарского ханства с Россией в ХУШ в.: Дис. ...канд.ист.наук. Ташкент, 1984. 177с. 36.Гуревич Н.М. Внешняя торговля Афганистана до второй мировой войны. М.: ИВЛ, 1959. - 225 с. 37.Данциг Б.М. Ближний Восток в русской литературе и науке. М.: 1973. - 434 с. 38.Дмитриев Г.Л. Деятельность индийских выходцев в Средней Азии (вторая половина Х1Х в.- начало ХХ вв.) //Научные труды Ташкентского государственного университета. Вып.238. 1964. С. 142 154. 39.Ефремов Ф. Девятилетнее странствование. М.: Гос.изд. геогр.лит., 1950. 79 с. 89 40.Зияев Х.. К истории экономических связей Средней Азии с Россией через Сибирь в ХУШ в. //Известия Академии Наук УзССР. Серия общественных наук. Ташкент.: Изд-во АН УзССР, 1958. № 4. С. 31-37. 41.Зияев Х. Средняя Азия и Сибирь (вторая половина XVI-X1X вв.). Ташкет.: Наука, 1964. 88 с. 42.Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии ( XVI-середина Х1Х в.). М.: ИВЛ, 1958. - 247 б. 43.История Бухары с древнейших времен до наших дней. Ташкент.: Фан, 1976. - 383 с. 44.История дипломатии. Т. 1-2. М.: Госполитиздат, 1959-1963. Т.1. 1959. - 836 с.; Т.2. 1963. - 820 с. 45.История стран Азии и Африки в новое время. М.: МГУ, 1971. - 621 с. 46.История Узбекистана в источниках Известия путешественников, географов и ученых XVI-первой половины Х1Х в. /Составитель Б.В.Лунин. Ташкент.: Фан, 1988. - 256 с. 47.Керимов В.И. Рец.на кн.: Е.М.Жуков. Очерки методологии истории //Вопросы истории. 1982. № 2. С. 156-158. 48.Киняпина Н.С., Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказ и Средняя Азия во внешней политике России (вторая половина ХУШ - 80-е годы Х1Х в.) М.: МГУ, 1984. - 328 с. 49.Куканова Н.Г. Очерки по истории русско-иранских торговых отношений в XVII-первой половине Х1Х века. Саранск: Мордовское книжное издательство, 1977. - 288 с. 50.Кушева Е.Н. Среднеазиатский вопрос и русская буржуазия в 40-е годы Х1Х века //Исторический сборник. Л., 1964. Т. 3. С. 133-162. 51.Кузнецов В.С. Экономическая политика цинского правительства в Синьцзяне. М.: 1973. 52.Левтеева Л.Г. Присоединение Средней Азии к России в мемуарных источниках: (Историография проблемы). Ташкент: Фан, 1986. - 144 с 90 53.Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. - 223 с. 54.Лунин Б.В. Историография общественных наук в Узбекистане, иобиблиографические очерки. Ташкент: Фан, 1974. - 384 с. 55.Лунин Б.В. Средняя Азия в дореволюционном и советском востоковедении. Ташкент: Наука, 1965. - 408 с. 56.Низамутдинов И.Г. Из истории среднеазиатско-индийских отношений (IX-XVIII вв.). Ташкент. Узбекистан. 1969. 57.Соколов А.Я. Торговая политика России в Средней Азии и развитие русско-афганских торговых отношений. Т., Фан. 1971. 232 с. 58.Соколов Ю.А. К вопросу о причинах провала английских устремлений в Восточную Европу, Среднюю Азию и Персию (XVI-XVII вв). //Труды САГУУ. Вып. 68. Т. 1955. 59.Усманов М.А. Записки Исмаила Бекмухамедова о его путешествии в Индию //Ближний и Средний Восток. Сборник статей. М. Наука. 1967. 60.Файзиев А.Ф. Ремесло Хивы в первой половине XIX века.//Позднефеодальный город Средней Азии. Ташкент. Фан. 1990. 61.Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии (первая половина XIX в.). М., Наука. 1974. 406 с. 62.Шамансурова А.Ш. К вопросу о среднеазиатско-афганских отношений в первой половине XIX в. //Взаимоотношения народов Средней Азии и сопредельных стран Востока в XVIII-начале XX в. Т.:Изд-во АН УзССР. 1963. С. 9-16. 63.Юлдашев М.Ю. К истории торговых и посольских связей Средней Азии с Россией в XVI-XVII вв. Т. 1964. Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|