O ’z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o LI y va o ’rta maxs us t a ’lim
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
72 O ’sha asar. S 124.
62 U yevropa tovarlarini Buxoro bozorlariga olib kelib, tavakkal qilishdan foyda yo’q, degan xulosaga keladi. G.Tompson Buxoroda boj solig’i olinishiga o’z e’tiborini qaratgan. Buxoroda hamma keltiriladigan mollardan 1%, olib chiqiladigan mollardan esa 10% soliq olingan. Tinchlik davrlarida boj solig’idan keladigan foyda yiliga 1000 dukatni tashkil qilgan. Xuddi shunday, Xiva xoni xazinasiga tushadigan boj solig’i foydasi yiliga 100 dukatgacha yetgan. SHundan ko’rinib turibdiki, Xivada Buxoroga nisbatan savdo aylanishi ancha past bo’lgan. Bu kabi xolatni biz XVI asr o’rtalarida Xiva va Buxoroga kelgan A. Jenkinson ma’lomotlarida ham uchratgan edik. Bir asr muqaddam Jenkinsonning bergan fikrini G.Tomson va R.Xogglar ham tasdiklab turibdi. Har ikkalasi Buxoro bozorlarida o’zlari olib kelgan movutga xaridor topa olishmagan va bu yerda Yevropa tovarlari narxi hu darajada pastki tavakkal qilib, xatarli yo’llar bilan tovarlarni olib kelib sotishdan foyda yo’q, degan xulosaga kelishgan. Aftidan, G.Tompson va R.Xogglar ushbu ma’lumotlarning Rossiya orqali o’tishini hisobga olib, rus hukumatining va rus sanoat doiralarining diqqatini ataylab chalg’itishga uringan ko’rinadi. Mazkur ekspeditsiyadan keyin G.Tompson Buxoroga, R.Xogg esa Peterburga qaytib ketadi. Xuddi shu davrda Ozarbayjon, Eron va Kaspiybuyi viloyatlarining o’rganilishi natijasida inglizlar bu xududda savdo qilish foydali deb bilishgan. Ular bu xududlardan nafaqat ingliz tovarlari uchun bozor, balki xom ashe manbai sifatida foydalanishni afzal ko’rishgan. Yuqorida zikr etilgan D.Elton va M.Gremlarning ekspeditsiyasi o’z yo’nalishi bo’ylab vaziyatni o’rganib, ular Mashhadda savdo kontorasini ochib, u orqali ingliz mollarini Eron, Afg’oniston, Hindiston va O’rta Osiyoga tarqatish mumkin degan xulosaga keladilar. Buning uchun tovarlarni Londondan Peterburgga, so’ng Astraxan, u yerdan Kaspiy dengizi orqali Astrobod va so’ng Mashhadga olib kelishi kerak edi. 63 SHunday kilib, ekspeditsiyalar natijasida ingliz savdogarlari orzulariga erishgan. D.Elton va M.Gremlar Kaspiy dengizi bo’ylarida ingliz savdosini kengaytirishdan katta foyda olish mumkin deb hisoblashgan. Hatto Eron shoxi Nodirshoxning o’g’li Rizoqulidan «Rus kompaniyasi»ga savdo qilish uchun imtiyozlar berish haqida farmon ham olgan edi. Yuqoridagi ikkita kompaniya vakillarining bergan ma’lumotlarini tahlil qilish natijasida ularning bir biriga qarama-qarshi xulosaga kelishgani ma’lum bo’ldi. D.Elton bilan M.Grem Volga-Kaspiy savdo yo’li Eronga borish uchun juda qulay va bexavotir, hamda bu yerda, Eron va Ozarbayjon viloyatlarida ingliz savdosini kengaytirish Angliya uchun katta foyda keltiradi, deb hisoblashgan. SHunisi e’tiborga molikki, XVIII asrda hind savdogarlari Astraxanda ham savdo qilishgan ekan. M a’lumotlarda hind savdogarlarining turli mamlakatlardan, xususan, Xiva va Buxorodan Astraxanga tovarlar olib kelganligi qayd etiladi. Jumladan, 1733-1734-yillarda hind savdogarlari Rossiyaga, xususan, Astraxanga Bokudan 126 to’p, Gilyandan 56 to’p, Darbanddan 12 to’p, Xivadan 3 to’p va Buxorodan 1 to’p tovarlar; 1744-1745- yillarda Gilyandan 50, Bokudan 24, Darbanddan 23, SHemaxadan 1 to’p tovar Lar keltirgan. Lekin 1744-1745-yillarda O ’rta Osiyodan hind savdogarlarining mol olib kelganligi daftarlarda qayd qilinmagan ekan. XVIII asrning birinchi yarmida hindlarning O’rta Osiyo bilan savdo aloqalari biroz kamroq bo’lgan. Jumladan, 1737- yil hind savdogarlari Xivadan 1187- rub.lik, 1739-yil 1740 rub.lik va 1742-yil 1181 rub.lik tovar keltirgan. M a’lumotlarga ko’ra, xiva va buxoro ip gazlamalari, paxtasi, oshlangan qo’y terisi va qo’zi terisini Eronda sotib olishgan. Demak Xivadan hind savdogarlarining Xiva tovarlarini kam olib kelishining sababi, bu tovarlarni hindlar Erondan sotib olib, so’ng Astraxanga keltirilganligi ekan. Xulosa shulkim, mavjud manbalar, elchi va savdogarlarning ko’rsatmalari, elchilarning kundaliklarida e’lon qilingan xabarlar bizga Xiva xonligining tashqi iqtisodiy aloqalari to’g’risida muhim ma’lumotlarni berishi bilan hozirgi kunda 64 ham o’zining qimmatini saqlab qolmoqda. Keltirilgan dalilalarga asoslanib, Xiva xonligi XVI-XVIII asrlarda Buxoro, Eron, Hindiston va Rossiya davlatlari bilan qizg’in savdo va diplomatik munosabatlarni yo’lga qo’ygan deyish mumkin. 65 II-Bob bo’yicha xulos Yuqoridagi voqea va hodisalardan shumday xulosa kelib chiqadiki, Xiva xonligi va Rossiya podsholigi o’rtasida XVI-XVIII asrlarda ko’p tamonlama aloqalar yo’lga qo’yilagan. Asosan ikki tamonga ham ko’p foyda keltiradigan aloqalardan biri bo’lmish iqtisodiy aloqalar keng yo’lga qo’yilgan. Savdo karvonlari tashkil qilinib, yo’llarda karvonlar to’htab dam oilishlari uchun karvonsaroylar ham tashkil qilingan. Karvonsaroylar faqat dam olish joyi emas savdo qilish maskaniga ham aylangan. Shu o’rinda bir narsani alohida takidlah kerakki, Rossiya imperiyasi savdo qilish jarayonida Xiva xonligi to’g’risida turli xil ma’lumotlarni to’plab borgan. Chunki kelajakda bu yerlarni imperiya mulkiga aylantirishni ko’zlagan edi. Xiva xonligini bosib olishdan ikki maqsad bor edi. Birinchisi Xonliklar orqali Hindistonga boradigan savdo yolini qo’lga kiritish, ikkinchisi esa xonlik hududidagi oltinlarga ega bo’lish. Xulosa shuki, Rossiya XVI-XVIII asrlar davomida O’rta Osiyo xonliklari to’g’risida turli xil bahonalar bilan o’ziga kerakli bo’lgan ichki va tashqi ma’lumotlarni qo’lga kiritgan. 66 III BOB. Xiva xonligining Rossiya tam onidan zabt etilishi va uning oqibatlari 3.1. XIX asr davomida Xiva-Rossiya m unosabatlarining keskinlashuvi, Rossiya istilochilik siyosatining kuchayishi Xiva xonligining qo’shni sharq davlatlari bilan savdo aloqalarini o’rganish uning Rossiya bilan iqtisodiy aloqalari majmuida ko’rib chiqsak maqsadga muvofiq bo’ladi. Sababi, O’rta Osiyo xonliklarining Rossiya bilan tashqi iqtisodiy aloqalari so’nggi o’rta asrlarda yildan - yilga tobora jadallashib borganligi va Rossiya tovarlari O’rta Osiyo xonliklari orqali Xitoy, Hindiston, Eron va boshqa mamlakatlarga kirib borganligi kuzatiladi. Demak, Xiva Rossiya bilan na faqat siyosiy va iqtisodiy munosabatlar o’rnatgan, hattoki u Rossiyaning sharq davlatlari bilan aloqasida vositachi davlat ham bo’lgan. Rossiyaning Xiva va Buxoroga va ular orqali sharq davlatlariga jo ’natgan savdogarlari va missiyalarining yozma bildirishnomalari, hisobotlari biz uchun manba vazifasini o’taydi, chunki ularda Xiva xonligining siyosiy va iqtisodiy hayoti haqida batafsilroq malumotlar talayginadir. Masalan: N.A.Xalfin Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklari bilan savdo munosabatlarida xivaliklarning muhum rol o’ynashini ta’kidlagan. Xivaliklar tuyalarda tovarlar bilan Buxoroga borishgan, u yerda buxoro tovarlari va chet el mollarini olib Orengburg, qirgiz cho’llari orqali, yoki 73 Mang’ishloq va Kaspiy dengizi orqali Astraxanga borishgan . O’rta Osiyo bilan Hindiston va Afg’oniston o’rtasidagi iqtisodiy-savdo aloqalari to’g’risida XIX asrning 30-yillari boshlarida maxfiy topshiriq bilan Buxoroga safar qilgan ingliz agenti Aleksandr Borns ko’p xarakterli ma’lumotlar beradi. A.Borns Astrobod bilan Xiva savdo aloqalari yo’lning notinchligi va doimiy hujum xavfi tufayli unchalik taraqqiy etmaganligini bayon qiladi. Astrobodga bir yilda bitta yoki ikkita Xiva karvoni kelgan bo’lib, ularning har birida 80 yoki 100 tuya yuk keltirilgan. Borns xabariga ko’ra, Xiva Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|