O ’z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o LI y va o ’rta maxs us t a ’lim
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
68 O ’sha asar. S 124.
50 Buxoroga kelgan G.Tompson savdo aloqalarining ilgarigi davrga nisbatan yomonlashganligini ko’radi. U Buxoroda yetishtiriladigan va ishlab chiqiladigan mahalliy mahsulot turlari bilan, Buxoro bozorlari va uning tashqi savdo aloqalari bilan qiziqadi. G.Tompson buxoroliklarning yevropa tovarlariga ehtiyojini o’rganib, buxoroliklarning yevropa tovarlariga talabi kamligini, movut kabi tovarlardan faqatgina bosh kiyim tikishda foydalanishini aniqlagan. U yevropa tovarlarini Buxoro bozorlariga olib kelib, tavakkal qilishdan foyda yo’q, degan xulosaga keladi. G.Tompson Buxoroda boj solig’i olinishiga o’z e’tiborini qaratgan. Buxoroda hamma keltiriladigan mollardan 1%, olib chiqiladigan mollardan esa 10% soliq olingan. Tinchlik davrlarida boj solig’idan keladigan foyda yiliga 1000 dukatni tashkil qilgan. Xuddi shunday, Xiva xoni xazinasiga tushadigan boj solig’i foydasi yiliga 100 dukatgacha yetgan. SHundan ko’rinib turibdiki, Xivada Buxoroga nisbatan savdo aylanishi ancha past bo’lgan. Bu kabi xolatni biz XVI asr o’rtalarida Xiva va Buxoroga kelgan A. Jenkinson ma’lomotlarida ham uchratgan edik. Bir asr muqaddam Jenkinsonning bergan fikrini G.Tomson va R.Xogglar ham tasdiklab turibdi. Har ikkalasi Buxoro bozorlarida o’zlari olib kelgan movutga xaridor topa olishmagan va bu yerda Yevropa tovarlari narxi hu darajada pastki tavakkal qilib, xatarli yo’llar bilan tovarlarni olib kelib sotishdan foyda yo’q, degan xulosaga kelishgan. Aftidan, G.Tompson va R.Xogglar ushbu ma’lumotlarning Rossiya orqali o’tishini hisobga olib, rus hukumatining va rus sanoat doiralarining diqqatini ataylab chalg’itishga uringan ko’rinadi. Mazkur ekspeditsiyadan keyin G.Tompson Buxoroga, R.Xogg esa Peterburga qaytib ketadi. Xuddi shu davrda Ozarbayjon, Eron va Kaspiybuyi viloyatlarining o’rganilishi natijasida inglizlar bu xududda savdo qilish foydali deb bilishgan. Ular bu xududlardan nafaqat ingliz tovarlari uchun bozor, balki xom ashe manbai sifatida foydalanishni afzal ko’rishgan. 51 Yuqorida zikr etilgan D.Elton va M.Gremlarning ekspeditsiyasi o’z yo’nalishi bo’ylab vaziyatni o’rganib, ular Mashhadda savdo kontorasini ochib, u orqali ingliz mollarini Eron, Afg’oniston, Hindiston va O’rta Osiyoga tarqatish mumkin degan xulosaga keladilar. Buning uchun tovarlarni Londondan Peterburgga, so’ng Astraxan, u yerdan Kaspiy dengizi orqali Astrobod va so’ng Mashhadga olib kelishi kerak edi. SHunday kilib, ekspeditsiyalar natijasida ingliz savdogarlari orzulariga erishgan. D.Elton va M.Gremlar Kaspiy dengizi bo’ylarida ingliz savdosini kengaytirishdan katta foyda olish mumkin deb hisoblashgan. Hatto Eron shoxi Nodirshoxning o’g’li Rizoqulidan «Rus kompaniyasi»ga savdo qilish uchun imtiyozlar berish haqida farmon ham olgan edi. Yuqoridagi ikkita kompaniya vakillarining bergan ma’lumotlarini tahlil qilish natijasida ularning bir biriga qarama-qarshi xulosaga kelishgani ma’lum bo’ldi. D.Elton bilan M.Grem Volga-Kaspiy savdo yo’li Eronga borish uchun juda qulay va bexavotir, hamda bu yerda, Eron va Ozarbayjon viloyatlarida ingliz savdosini kengaytirish Angliya uchun katta foyda keltiradi, deb hisoblashgan. SHunisi e’tiborga molikki, XVIII asrda hind savdogarlari Astraxanda ham savdo qilishgan ekan. M a’lumotlarda hind savdogarlarining turli mamlakatlardan, xususan, Xiva va Buxorodan Astraxanga tovarlar olib kelganligi qayd etiladi. Jumladan, 1733-1734-yillarda hind savdogarlari Rossiyaga, xususan, Astraxanga Bokudan 126 to’p, Gilyandan 56 to’p, Darbanddan 12 to’p, Xivadan 3 to’p va Buxorodan 1 to’p tovarlar; 1744-1745- yillarda Gilyandan 50, Bokudan 24, Darbanddan 23, SHemaxadan 1 to’p tovar Lar keltirgan. Lekin 1744-1745-yillarda O ’rta Osiyodan hind savdogarlarining mol olib kelganligi daftarlarda qayd qilinmagan ekan. XVIII asrning birinchi yarmida hindlarning O’rta Osiyo bilan savdo aloqalari biroz kamroq bo’lgan. Jumladan, 1737- yil hind savdogarlari Xivadan 1187- rub.lik, 1739-yil 1740 rub.lik va 1742-yil 1181 rub.lik tovar keltirgan. M a’lumotlarga ko’ra, xiva va buxoro ip gazlamalari, paxtasi, oshlangan qo’y terisi va qo’zi terisini Eronda 52 sotib olishgan. Demak Xivadan hind savdogarlarining Xiva tovarlarini kam olib kelishining sababi, bu tovarlarni hindlar Erondan sotib olib, so’ng Astraxanga keltirilganligi ekan. Xulosa shulkim, mavjud manbalar, elchi va savdogarlarning ko’rsatmalari, elchilarning kundaliklarida e’lon qilingan xabarlar bizga Xiva xonligining tashqi iqtisodiy aloqalari to’g’risida muhim ma’lumotlarni berishi bilan hozirgi kunda ham o’zining qimmatini saqlab qolmoqda. Keltirilgan dalilalarga asoslanib, Xiva xonligi XVI-XVIII asrlarda Buxoro, Eron, Hindiston va Rossiya davlatlari bilan qizg’in savdo va diplomatik munosabatlarni yo’lga qo’ygan deyish mumkin. 53 2.2 XVIII asrda Rossiya bilan diplomatik m unosabatlar XVIII asrning birinchi yarmida o'zbek xonliklari o'rtasida o'zaro kurash bormoqda edi. Buning ustiga jung'orlar va eronliklar Urta Osiyoga bostirib kirdilar. Jung'orlar XVIII asrning birinchi choragi oxirlarida Toshkent va uning atrof joylarini egallab, bu yerlarda bir necha yillar davomida xukmronlik qildilar. Ular Farg'onani bosib olish uchun ham harakat qildilar. Ammo bu maksadga erisha olmadilar. Ayni vaqtda Jung'oriya xonlari Sharkiy Turkistonda xukmronlik qshshoqda edi. Xullas, XVIII asrning birinchi yarmida Urta Osiyoning ma'lum kismi jung'orlar ko'l ostida bo'lib, bu joylardagi savdo va karvon yo'llari shu ko'chmanchilar ixtiyorida edi. Shuning uchun ham Jungoriya xonlari o'rta osiyolik ba'zi savdogarlar orkali Sibir bilan bevosita savdo qilganlar va katta daromad olganlar. XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro va Xiva xonlikla-ri siyosiy va iktisodiy jihatdan ancha o'sdi. Shaharlarda savdo-hunarmandchilik ko'tarildi, ichki va tashki savdo ancha kuchaydi. Irrigatsiya ishlari kengaydi va, hatto, ko'chmanchi-lar ham o'troqlasha boshladi. Tovar-pul munosabatlari rivojlanib, qo'shni mamlakatlar, birinchi galda, Rossiya bilan aloqalar kuchaydi.Bu vaqtlarda Toshkent, Farg'ona va shu kabi shaxarlarning rivojlanishi Urta Osiyo hayotida muhim axamiyatga ega edi. Chunonchi, XVIII asr oxirlariga kelib, Toshkentda mustakil hokimiyat tashkil topdi va bu shahar Urta Osiyoning yirik savdo-hunarmandchilik markaziga aylanib bordi. Fargonada ham ishlab chiqarish kuchlari birmuncha jonlanib, u yerdagi rayonlarning o'zaro alokalarikuchayib bordi.Natijada Fargonada Kukon xonligi tashkil topdi. Uzbek xonliklari Rossiya bilan aloqani kuchaytirishdan yafaatdor bo'lganligi uchun XVIII asr davomida savdo va elchilik munosabatlarini rivojlantirib borishni so'rab, birr necha marta o'z elchilarini rus davlatiga yubordilar. Bu davrda Rossiyada ishlab chiqarish kuchlari o'sib, milliy sanoat tashkil topdi, ichki va tashqi savdo kuchaydi. Qishlok xujaligida ekin maydonlari kengaydi va yangi ekin turlari yetishtirildi. Rus xukumati savdoni rivojlantirish va mahalliy savdogarlarni rag'batlantirish uchun tadbirlar ko'rdi. Natijada Rossiyaning ichki savdosi bilan bir katorda, uning chet davlatlar bilan aloqasi kuchaydi. Masalan, XVIII asrning 60-yillarida Rossiya tashqi 54 savdosining yillik miqdori 21,3 milliok so'mga yetgan bo'lsa, 90-yillarida 109,6 million so'mni tashkil etdi. Bu bilan bir katorda, Rossiyaga kelti-riladigan mollarga nisbatan u yerdan olib ketiladigan mol-lar mikdori ko'p bo'lgan. Bu vaqtlarda Rossiyadan G'arbiy YEvropaga, asosan, qishloq xo'jalik mahsulotlari hamda zi- g'irpoya gazlamasi, charm va yog'och chiqarilgan.Rossiyaga G'arbiy YEvropadan esa, asosan, yuqori tabaqa kishilari ehtiyoji uchun ketadigan movut, jun va ip gazla-malar, metall asboblar va ipak mollar keltirilardi. Ayni zaqtda Urta Osiyodan Rossiyaga keng mehnatkash ommaga zarur bo'lgan turli mollar olib ketilardi. Bu mollarning evaziga esa Rossiyadan Urta Osiyoga tayyor mahsulotlar olib kelinardi. Bu davrda rus davlati savdo va elchilik munosabatlari-ni kuchaytirish yo'li bilan Urta Osiyoning ichkarisiga yakinlashib borish siyosatini asta-sekin amalga oshira bordi. Shu nuqtai nazardan Qozog'iston yerlarida bir qator harbish qal'alar barpo etildi. Rus davlati ayni vaktda Urta Osiyodagi tabiiy boylik-lardan foydalanishga harakat qildi. Bunga Rossiyaning cheg mamlakatlar bilan uzluksiz urush olib borishi natijasida xarajatlarning nihoyatda oshib ketishi sabab bo'lgan edi. Shuning uchun xam Pyotr I senatga: «Pulni imkon boricha ko'i yig'ish kerak, hozir pul urushning qon tomiridir»,— deb ko'r-satma bergan edi1. Davlat xarajatlarini oltin va kumur konlarini qidirib topish bilan qoplash maqsadida mamlakatkatda ekspeditsiyalar uyushtirildi. Bu bilan chegaralanmay. Urta Osiyodagi oltin va kumushdan foydalanish uchun maxsus ekspeditsiyalar tashkil etildi. Shaxsan Pyotr I ning farmo-niga muvofik, 1715-yilda podpolkovnik Ivan Buxgolts bosh-chiligida katta harbiy otryad oltin qidirib topish uchu1 Tobolskdan Yorkentga jo'nadi. Bu otryad Yamishev ko'liga kelib, tayanch punkti sifatida harbiy qal'a qura boshladn* Ko'p o'tmay, rus otryadiga jung'orlar hujum qildi. Uch oylik kamaldan so ng rus askarlari chekinishga majbur bo'ldj.1 Shundan so ng Ivan Buxgolts Om daryosining Irtish daryosiga quyiladigan joyida 1716-yshga Omsk qal'asini barpo etdi. Ivan Buxgoltsga oltin qidirishdan tashqari, Yamishe» orqali savdoni rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlash vazifasi yuklatilgan edi. Ammo bu harakat jung'orlar shiligi natijasida amalga oshmadi. Pyotr I Bekovich-CHerkya skiy boshchkligida ikkinchi ekspeditsiya tashkil etdi3. ekspeditsiyaning tashkil qilinishiga 55 Amudaryoning eski (yo'lida oltin mavjudligi haqida turkman Hoji Nafasni bergan ma'lumoti sabab bo'lgan edi. Ammo Bekovich CHerkaskiy boshchiligidagi ekspeditsiyaning maqsadi oltin qidirishdan tashqari, Xiva va Buxoro xonliklarini Rossiya qramligiga o'tishga ko'ndirish, Kaspiy dengizi sharqiy qirg'og'ida qal'a qurish va Amudaryoni Kaspiy dengiziga quyiladigan eski yo'liga burish choralarini ko'rish edi. Bundan maqsad Kaspiy dengizi orqali O’rta Osiyoga suv yo'lini ochish zdi. Bekovich-CHerkasskiyning ekspeditsiyasi Kaspiy dengizidan Xiva tomon bordi. Bundan xabardor bo'lgan Xiva xoni o'z ko'shini bilan uning qarshisiga chiqib urush boshladi. Dastavval, xivaliklar mag'lubiyatga uchragan, lekin keyin hiyla ishlatib ekspeditsiya askarlarining deyarli hammasini kirib tashlagan. Shu ravishda, Urta Osiyoga xarbiy zkspeditsiyalarni yuborish muvaffakiyatsizlik bilan tugallangan edi. Ammo bu hol Urta Osiyoning Rossiya bilan savdo aloqalariga putur yetkazmay, har ikki tomon Astraxan va Sibir orqali o'zaro aloqalarii davom ettirib bordilar. Pyotr I Urta Osiyoda Rossiyaning ta'sirini kuchaytirishga va, xatto, imkon bo'lsa, o'zbek xonliklarini bo'ysundirib olishga harakat kilgan. XVIII asrda Rossiya O’rta Osiyo xonliklari bilan yakin savdo aloqalari o’rnatishga jadal kirisha boshlaydi. Bu davrda dengiz savdosining ahamiyati ortib bora boshlaydi. Savdogarlar Astraxandan Kaspiy dengizi orqali Mangishloqqa, u yerdan quruqlik bilan Urganch, Xiva va Buxoroga borishgan. O’rta Osiyodagi agrar masalalar bilan shug’ullangan Ye. Zelkina o’rta asrlar boshlarida Yevropa bilan Hindiston o’rtasidagi savdo aloqalarida O’rta Osiyoning alohida o’rni bo’lganligi, bu davrda savdo-sotiq juda ham gullab yashnaganligi, ammo, XVI-XVII asrlarda bu savdo bir oz sekinlashgan bo’lsa, XVIII asrda yana jonlanish sezilganligini ta’kilaydi. Muallif o’rta asr bozorlaridagi qul savdosiga ham e’tiborini qaratgan. Qulchilik bozori ko’proq Xivada bo’lganligi extimol. Zelkina ma’limotiga ko’ra, Xivaning katta bozorlarida 200 tagacha qullar bo’lgan, O’rta Osiyoda qullar mehnati samarasiz bo’lib, ular asosan uy ishlarida va dalalarda ishlatilgan. U Xiva va Buxoroning 56 Eron bilan chit, movut va qullar orqali qizg’in savdo qilganligini ta’kidlaydi69. XVIII asrning 40-yillari oxirlaridan Erondagi ichki vaziyatning og’irligi va g’alayonlar hind savdosiga o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatgan. Eronda xonavayron bo’lgan hind savdogarlari endilikda e’tiborlarini O’rta Osiyo savdosiga qaratishga majbur bo’lgan. Avvallari unchalik rivojlanmagan hind savdosi, XVIII asrning ikkinchi yarimida muntazam davom etadigan va keng miqyosda olib boriladigan bo’ldi. Demak, birinchidan, Xiva xonligi Eron bilan savdo aloqalari o’rnatgan bo’lgan, ikkinchidan xiva tovarlari hind savdogarlari qo’li bilan Rossiyaga olib borilgan, uchinchidan hindlar Eron orqali Xiva-Rossiya savdosida vositachi rolini bajargan. XVIII-XIX asrlarda Xiva xonligi muayyan dinamik taraqqiyot bosqichiga erishgan edi. Qo’shni Buxoro amirligi, Qozoq juzlari va bebosh turkman urug’larining murakkab o’rovi sharoitida bo’lishiga qaramay, xonlikda ba’zi stabil holatlar kuzatiladi. SHu davrda Xiva o’zining tashqi savdo munosabatlariga ham katta ahamiyat bergan. Lekin to’plangan materiallar shuni ko’rsatadiki, Xivaning tashqi iqtisodiy munosabatlari ko’proq Rossiya va u orqali g’arb mamlakatlari tomon intilgan. Xuddi shuningdek, G’arb mamlakatlarining, xususan, Angliyaning Xivaga qiziqishi va u orqali Eronga chiqish tendentsiyasi paydo bo’lgan. Aslida bu intilish XVI asrdan boshlab kuzatiladi. Masalan, Angliyaning Moskvada tashkil etilgan savdo kompaniyasi Ioan Grozniy yorlig’i bilan A.Jenkinson rahbarligidagi savdo ekspeditsiyasiga sabab bo’lgan. Bu o’rinda Xivaning sharq mamlakatlari bilan savdo munosabatlari qanday kechgani masalasi yetarli darajada ma’lumotlar bilan ta’minlangan emas. Bu haqda XVI-XIX asrlar orasida Xivaga kelgan ko’plab savdo karvon ekspeditsiyalari tomonidan berilgan hisobotlardagi ma’lumotlargagina tayanilishi mumkin. SHu bilan birga Xivaga jo ’natilgan G’arb mamlakatlarining, xususan, Rossiya va Angliyaning XVIII-XIX asrlar Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|