O ’z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o LI y va o ’rta maxs us t a ’lim

64 Махмуд ибн Вали. Море тайн относительно доблестей благородных (география). Введение, перевод, 
примечания, указатели Б.А.Ахмедова. Т.: 1977. с.24-25.
65 O ’sha asar. 44 b.

---

44
Osiyoning alohida o’rni bo’lganligi, bu davrda savdo-sotiq juda ham gullab 
yashnaganligi, ammo, XVI-XVII asrlarda bu savdo bir oz sekinlashgan bo’lsa, 
XVIII asrda yana jonlanish sezilganligini ta’kilaydi. Muallif o’rta asr 
bozorlaridagi qul savdosiga ham e’tiborini qaratgan. Qulchilik bozori ko’proq 
Xivada bo’lganligi extimol. Zelkina ma’limotiga ko’ra, Xivaning katta 
bozorlarida 200 tagacha qullar bo’lgan, O’rta Osiyoda qullar mehnati samarasiz 
bo’lib, ular asosan uy ishlarida va dalalarda ishlatilgan. U Xiva va Buxoroning 
Eron bilan chit, movut va qullar orqali qizg’in savdo qilganligini ta’kidlaydi66.
XVIII asrning 40-yillari oxirlaridan Erondagi ichki vaziyatning og’irligi 
va g’alayonlar hind savdosiga o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatgan. Eronda 
xonavayron bo’lgan hind savdogarlari endilikda e’tiborlarini O’rta Osiyo 
savdosiga qaratishga majbur bo’lgan. Avvallari unchalik rivojlanmagan hind 
savdosi, XVIII asrning ikkinchi yarimida muntazam davom etadigan va keng 
miqyosda olib boriladigan bo’ldi.
Demak, birinchidan, Xiva xonligi Eron bilan savdo aloqalari o’rnatgan 
bo’lgan, ikkinchidan xiva tovarlari hind savdogarlari qo’li bilan Rossiyaga olib 
borilgan, uchinchidan hindlar Eron orqali Xiva-Rossiya savdosida vositachi 
rolini bajargan.
XVIII-XIX asrlarda Xiva xonligi muayyan dinamik taraqqiyot bosqichiga 
erishgan edi. Qo’shni Buxoro amirligi, Qozoq juzlari va 
bebosh turkman 
urug’larining murakkab o’rovi sharoitida bo’lishiga qaramay, xonlikda ba’zi 
stabil holatlar kuzatiladi. 
SHu davrda Xiva o’zining tashqi 
savdo 
munosabatlariga ham katta ahamiyat bergan. Lekin to’plangan materiallar shuni 
ko’rsatadiki, Xivaning tashqi iqtisodiy munosabatlari ko’proq Rossiya va u 
orqali g’arb mamlakatlari tomon intilgan. 
Xuddi shuningdek, G’arb 
mamlakatlarining, xususan, Angliyaning Xivaga qiziqishi va u orqali Eronga 
chiqish tendentsiyasi paydo bo’lgan. Aslida bu intilish XVI asrdan boshlab 
kuzatiladi. Masalan, Angliyaning Moskvada tashkil etilgan savdo kompaniyasi 
Ioan Grozniy yorlig’i bilan A.Jenkinson rahbarligidagi savdo ekspeditsiyasiga