O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Sa’diddin Taftazoniy 1322-yilda Ashxabod shahri yaqinidagi N iso m uzo-
fotidagi Taftazon qishlog‘ida tug‘ilgan. O'n olti yoshigacha zamonasining iqtidorli
olimlaridan saboq olgan. Arab tili, ilohiyot, falsafa, mantiq, nutq san’ati kabi
fanlarni mukammal o ‘rgangan. Qariyb o ‘ttiz yil Eron, Movarounnahr, Xuroson
madrasalarida talabalarga falsafa va mantiqdan saboq bergan. Amir Temur taklifiga
muvofiq Samarqandga kelgan va uning saroyida xizmat qilgan. 1392-yilda Samar­
qandda vafot etgan. 40 dan ortiq asar yozgan. Uning inson to ‘g ‘risidagi qarash-
lari «Mantiq va kalomga sayqal berish», «As-Sa’diya», «Keng talqin», «Qisqacha
m a’nolar», «Yo‘l boshlovchi rahbar», «Tolibi ilmlaming maqsadlari» kabi asar­
larida bayon etilgan.
205

---

tiga munosib hissa qo‘shgan musulmon faylasuflaridan biri sa- 
marqandlik olim Mir Sayid Sharif Jurjoniydir1. Uning olam va 
odam to ‘g‘risidagi qarashlari «Borliq haqida risola», «Olamni 
aks ettiruvchi ko‘zgu» asarlarida bayon etilgan.
Jurjoniyning fikriga ko‘ra, inson tanasida olam borlig‘ining 
barcha xususiyatlari, xossalari o‘z ifodasini topadi. Xususan, 
Xudoning barcha fazilatlari, xislatlari inson faoliyatida namoyon 
bo‘ladi. Lekin odam Xudoga bo‘ysunganidek, inson tanasi ham 
ruhga bo'ysunadi. Koinot bilan inson, insonning tanasi bilan 
uning aqli, moddiylik bilan ma’naviylik — bir butun vujudni 
tashkil etadi. Moddiylik bilan ma’naviylik orasida o‘zaro aloqa­
dorlik mavjud. Moddiy olam asosini to‘rt unsur: o‘t (olov), 
havo, suv va tuproq tashkil etadi. Metall, o‘simliklar, hayvon- 
lar ham to £rt unsur aralashuvidan hosil bo‘Iadi. Borliqning 
moddiy shaklini vujudga keltirgan yuqoridagi to‘rt unsur biri 
ikkinchisiga o‘tib, aylanib turadi.
Jurjoniy moddiy va ma’naviy olamning o‘zaro aloqadorligi 
haqida fikr yuritib, tabiat borlig‘idagi barcha jismlarni oddiy va 
murakkabga bo‘ladi. Murakkab va oddiy jismlar to ‘rt unsurdan 
tashkil topadi. Oddiy jismlardagi yuqori qism o‘zidan nur tar- 
qatishi mumkin. Oddiy jismlarning yuqori qismiga yulduzlar 
kirsa, pastki qismiga jon kiradi.
Mir Sayid Sharif Juijoniy inson aqlining vujudga kelish jara- 
yoni, aql tarkibi haqida fikr yuritib, aqlda uch xil bilim mujassam 
bo‘ladi, deb tushuntiradi. Chunonchi, inson aqli tarkibida: o‘zi 
haqidagi bilim, zaruriy bilim va haqiqatga doir bilimlar mavjud 
bo‘ladi. Ularning birinchisidan — jon, ikkinchisidan — aql, 
uchinchisidan — barcha moddiy jismlar paydo bo‘ladi.
Inson borlig‘ining turli xususiyatlarini har tomonlama tahlil 
qilishda Movarounnahr va Xuroson faylasuflari an’analarini da-