O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Nasli-nasabi Shahrisabzning barlos urug‘idan bo'lgan Mirza Abdulqodir Bedil
1644-yilda Hindistonning A zim obod (Bengaliya) shahrida tug'ilgan. Madrasada
bilim oladi. Keyinchalik o ‘z bilimlarini mustaqil oshirib boradi. Mustaqil ijod
bilan shug'ullanadi. U 120 ming misradan iborat she’r va 20—25 bosma taboq
nasr yozgan. «Qulliyot» deb nomlangan asarlar to ‘plami o ‘zida 16 kitobni bir-
lashtirgan. U ning falsafiy, xususan, inson to ‘g ‘risidagi qarashlari: «Tilsimi hay-
rat», «Tarkibot va ta rjeo t» ,« M u h iti a ’zam »,«T uri m a ’rifat», 
«Ishorat va
hikoyat»,«Irfon» («Bilim»), «Chor unsur» («To‘rt unsur»), «Nuqot» («Hikmatli
so ‘zlar»), «G ‘azaliyot», «Ruboiyot» kabi asarlarida bayon etilgan. 1721-yilda Dehlida
vafot etgan.
282

---

beradi. Shuningdek, sezgilar orqali olingan olam haqidagi 
ma’lumotlar zehnda, ya’ni aql oynasida har tomonlama charx- 
lanadi. Boshqacha aytganimizda, mutafakkirning fikriga ko‘ra, 
inson aqlida tashqi olamdagi barcha narsalaming suratlari, obraz- 
lari o‘z ifodasini topadi. Fikrlar, mulohazalar tashqi olamning 
inson miyasidagi in’ikosidir.
Bedil asarlarida insonning jamiyatda tutgan mavqei, o‘zida 
ikki olam (sag‘ir va kabir)ni mujassam etuvchi ma’naviy-axlo- 
qiy fazilatlari, xususan, olami sag‘irda bo‘layotgan o‘zgarishlarni 
har tomonlama tahlil etadi. O'zining «Irfon» dostonida inson­
ning insoniyligini ifodalovchi turli fazilatlar, xislatlar haqida 
fikr yuritadi. Uning fikriga ko‘ra, inson o‘ta murakkab majmua, 
unda hali bilinmagan sirlar ko'p1. Insonda barcha yaxshiliklar, 
m o‘jizalar mavjud bo‘lishi bilan birga, turli fisq-u fasod, fit- 
nalarning ildizi ham unga borib taqaladi.
Mutafakkir inson erkinligi, kishi tafakkuri hurligini orzu 
qiladi. U ko‘p millatli mamlakat Hindiston xalqlariga e’tiqodi, 
turli dinlarga mansubligidan qat’i nazar bir xil ko‘z bilan 
qaraydi. Hamma yagona inson urug‘idan tarqalgan, deb hisob­
laydi. U ham braxmanlarni, ham shayx-zohidlarni bab-barobar 
tanqid ostiga oladi. Musulmonlarning tavakkul — taqdirga tan 
berish, braxmanlarning tanosuh — jonning ko‘chib yurishi 
nazariyalarini bema’ni, quruq gaplar deydi. U insonni «Eng oliy 
vujud», deb biladi, uni «Hazrati inson», deb atadi. Shuning 
bilan birga, u insondagi kamchiliklar: tanballik, makr, xiyo- 
nat, qalloblik, ochko‘zlik, xasislik, kibr-u havo, manmanlik 
kabi illatlar bilan tinimsiz kurashdi. Insonni barkamol va benuq- 
son ko‘rishni istadi. Mehnat odamni inson darajasiga ko'targanini 
alohida ta’kidladi. Mehnatsevarlik bilan bilimdonlik, muhabbat 
bilan vafodorlik, biri ikkinchisi bilan o‘zaro aloqador ekan­
ligini tushuntirib berdi.
ч Mirza Bedil inson Olloh tomonidan yaratilgan o‘ziga xos, 
tengi yo‘q mo‘jiza ekanligini ta’kidlab, uni o‘zligini bilishga 
da’vat etadi. Inson bisotida mavjud bo‘lgan barcha imkoniyatlar
— yaxshilik, ezgulikka xizmat qilmog‘i darkor. Insonning o‘zligini 
anglashi jamiyat, xalq oldidagi mas’uliyatini tushunib yetishga 
olib kelmog‘i zarur, deb hisoblaydi.