O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: «Avesto». Tarixiy-adabiy yodgorlik. Toshkcnf, 2001, 15-bet.
38

---

Shuning uchun ham inson ikki unsurdan — ruh va jismning 
yig‘indisidan iborat. Ruh nur farzandi bo‘lsa, jism zulmat 
farzandidir. Shuning uchun inson hamisha zulmatga, yovuzlikka 
qarshi uzluksiz kurash olib boradi. Bunday kurash davomida 
inson, shubhasiz, yorug‘lik tarafida bo‘lmog‘i, zulmat ustidan 
g'alaba qilmog‘i kerak. Bunday ulkan g‘alabani qo‘lga kiritish- 
ning eng muhim sharti — yuksak m a’naviy-axloqiy yetuklik, 
m ol-u dunyoga hirs qo‘ymaslik, faqirona, kamtarona yashash, 
ko'ngli poklik va rahmdillik, jonzotlarga ozor bermaslik, har 
bir tirik mavjudotni asrab-avaylashdir. Shuning uchun ham Moniy 
odamlarni hayvonlar go'shtini tanaw ul qilishdan o ‘zini tiyishga 
da’vat etdi.
Moniyning faisafiy-axloqiy qarashlari, moniychilarning tav- 
banomasi — «Xuastuanift» asarida yanada yaqqolroq namoyon 
b o ia d i. Qadimshunoslarning fikricha, «Xuastuanift» qadimiy 
eroniy tillarning birida yaratilgan, keyinchalik M oniy ta ’limotini 
kengroq yoyish maqsadida boshqa xalqlar tillariga tarjima qilin­
gan. Uyg‘ur hoqonligi davrida moniychilik, ayniqsa, turklar 
orasiga keng tarqalgan. Asarda olg‘a surilgan eng asosiy g‘oya bu 
dunyoda qilingan gunohlar uchun Xudodan kechirim so‘rashdir. 
Shuning uchun ham «Xuastuanift» M oniy ibodatxonalarida 
ommaviy ravishda qiroat bilan o ‘qilgan‘.
M oniy ta ’limoti Eron va Turonda Sosoniylar hukmronlik 
qilgan zamonlarga to ‘g‘ri keldi. Sosoniylar zardushtiylik diniga 
sig‘inar edilar. Moniyning b a’zi fikr-mulohazalari (masalan, 
hayvonlar go‘shtini tanaw ul qilmaslik g‘oyasi) esa zardushtiylik 
qoidalariga zid edi. Shuning uchun ham Sosoniy hukmdorlar 
M oniy ta ’limotini targ‘ibot va tashviqot qilishni m an etdilar. 
Shunday bo'Iishiga qaramasdan M oniy o ‘z e ’tiqodini Kashmir 
va Tibet o ‘lkalarida (Sharqiy Turkiston) targ‘ibot va tashviqot 
qilaverdi. Oqibatda, zardushtiylik, buddiylik, braxmanlik va xris- 
tianlikning b a’zi tomonlarini o ‘zida mujassamlashtirgan Moniy 
ta ’limoti nafaqat Sharqiy Turkiston, Xitoy, balki Italiya, Is- 
paniya kabi mamlakatlarga ham keng tarqaldi.
M oniy ta ’lim otida xalq om m asi m anfaatini k o ‘zlovchi 
demokratik tamoyillar ham kuchli edi. Shuning uchun ham 
M oniy ta ’limoti o ‘sha zamon hukmdorlarining keskin qarshili-