O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Проблема человека в западной философии. М ., 1988; Современная
западная философия. М ., 1991.
350

---

uchun g‘oyalarni bilish hodisa va voqealarni bilishdan farq qi­
ladi. Uning ishontirishicha, g‘oya!arni bilmoq uchun inson «o‘z 
shaxsidan voz kechmog‘i» darkor. Chunki g‘oyalarni bilish jara­
yonida insonning dunyoqarashi butkul o‘zgarib ketadi.
Shopengauer irodaning o‘ziga xos xususiyatlarini bilishda 
san’at, xususan, musiqa katta ahamiyatga ega ekanligini alohida 
ta’kidlaydi. Chunonchi, san’atning boshqa sohalari irodani qis- 
man o ‘zida aks ettirsa, musiqa irodaning o‘ziga xos xususiyat­
larini o‘zida to‘la mujassam etadi. Shuning uchun ham, inson 
irodasini mustahkamlashda musiqaning ta’siri beqiyosdir. Chu­
nonchi, musiqa o'zida hayotning asl mohiyati, qaymog‘ini aks 
ettiradi. U hissiyotlar, ehtiroslar tilida gapiradi.
Shopengauer inson irodasini haddan ortiq ulug‘lash hayot- 
dan to‘la qoniqmaslik tuyg‘usining rivojlanishiga ham sabab bo‘lishi 
mumkinligiga e’tibomi qaratadi. Hayotdan qoniqmaslik, turli iz- 
tiroblar, zerikish, bir ibora bilan aytganda, uzluksiz norozi 
bo‘lib yashash, shubhasiz, baxtsizlikka olib keladi. Shuni unut- 
maslik zarurki, deb ogohlantiradi faylasuf, iztirob va zerikish 
insonning tabiatiga xos azaliy xususiyatdir. Shuningdek, inson 
tabiatiga xos uchta azaliy xislat: xudbinlik, g'azab-nafrat, rahm- 
shafqat mavjud. Xudbinlik, g‘azab-nafrat insonni ma’naviy in- 
qiroz tomon yetaklasa, 
rahm-shafqat uni
ma’naviy yetuklik to ­
mon boshqaradi. Shuning uchun ham, rahm-shafqat, ya’ni 
rahmdillik ma’naviy yetuklik poydevoridir. Faqat rahmdillik — 
haqiqiy insonparvarlik va adolatni belgilab beruvchi buyuk qudrat- 
dir, degan xulosaga keladi.
XIX 
asrning antiklassik falsafasiga inson muammosini olib 
kirishda mashhur nemis faylasufi Fridrix Nitsshening xizmatlari 
beqiyos edi1. Artur Shopengauer qarashlariga mahliyo bo‘lgan 
Fridrix Nitsshe (1844— 1900-y.) inson erkin faoliyat ko'rsatishi 
uchun unda hokimiyat bo‘lishi darkor, degan g‘oyani olg‘a surdi. 
Uning tushuntirishicha, hokimiyat inson amaliy faoliyatini er­
kin harakatga keltirish uchun turtki beradi. Nitsshe o ‘zi yashay­
otgan jam iyatni qattiq tan q id qildi. 
0 ‘sha jam iyatni 
m a’naviyatsizlikda, axloqsizlikda aybladi. 0 ‘z navbatida, «hazrati 
inson» shaxsining hokimiyat tomon uzluksiz intilishi zaruriyat 
ekanligini isbotladi.