O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

IV. 
KLASSIK VA NOKLASSIK
FALSAFADA INSON INTELLECTUAL
IMKONIYATLARINING ULUG‘LANISHI
XVIII 
va XIX asrlarda Yevropada yaratilgan nemis falsafasi 
chinakam klassik falsafa bo‘lib, unda Renessans davridan XIX 
asrgacha inson fikrlash madaniyatida sodir bo‘lgan eng muhim 
o'zgarishlar o‘z ifodasini topgan edi. Butun Yevropa falsafly 
tafakkuri taraqqiyotining barcha yutuqlari unda mujassam edi1.
Klassik falsafaning eng muhim xususiyati, uning tadqiqot 
markazida inson intellektual imkoniyatlari, ya’ni inson aqli 
muammolari turgan. Chunki inson o ‘zidagi aqliy qobiliyatlar 
tufayli olamda sodir bo'layotgan o‘zgarishlarni ilg‘ab oladi. 
0 ‘sha o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi sabablari haqida fikr 
yuritadi va borliqning turli shakllari to ‘g‘risida m a’lum tasav- 
vurga ega bo‘ladi.
Klassik falsafa namoyandalari har kishida o‘ziga xos fikrlash, 
bilish qobiliyati, yoxud «individual aql» mavjud, lekin odamdagi 
«individual aql»dan tashqarida turgan aql ham mavjud, deb 
tushuntirdilar. Shuning uchun g‘oya, tushuncha, nazariya, norma 
va qadriyatlar individdan ajralgan holda mavjud. Inson olamni 
o'zidagi intellektual qobiliyatlar, malakalar va o‘zidan tashqarida 
mavjud bo'lgan ruhiy faoliyat yordamida ЬШЬ oladi, degan fikr- 
mulohazalami bayon qildilar. Bunday fikr-mulohazalar, tabiiyki, 
o‘sha davrda «Xudo aqli», «Absolyut g‘oya», «Olamni boshqa- 
ruvchi oliy aql» kabi teologik va idealistik konsepsiyalaming yara- 
tilishiga sabab bo‘ldi. 0 ‘z navbatida, klassik falsafa aql insonning 
oliy darajadagi qobiliyati (Kant), degan fikrdan «Xudo aqli» 
(Gegel) tomon siljib borishi bilan ajralib turadi.
Shuningdek, klassik falsafaning o‘ziga xos xususiyatlaridan 
yana biri inson aqlini rivojlantirishda fan yutuqlariga tayanish 
tendensiyasining ortib borishi bilan izohlanadi. Shunday qilib 
klassik falsafa inson hayotini yaxshilashning, to ‘q-farovon, erkin 
yashashning eng muhim omili aql, deb hisoblaydi. Inson aqli 
ilmiy bilish yordamida uzluksiz rivojlanib boradi. Inson aqliy