O ’zbekiston respublikasi oliy va o ’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti

Bola tarbiyasida о ’yinchoqning ahamiyati
Ko’pchilik bolalar o’yinlari xilma-xil o’yinchoqlardan foydalanish bilan bog’liq. 
O ’yinchok bola hayotining yo’Idoshi, uning quvonch manbaidir. U nafaqat o’yin 
quroli, balki bolalar o’yinida sherik, o’rtoq, kattalar qo’lida esa tarbiyaning muhim 
qurollaridan biridir. O ’yinchoq o’yin yaratishda ishtirok etadi, bolaning o’ziga xos 
sherigi sifatida namoyon bo’ladi, uning shaxsiga katta ta'sir o’tkazadi. U bolaga 
shunchalik yaqinki, bola o’z o’yinchoqlarini sevadi, ularga bog’lanib qoladi, shu 
tufayli u o ’zini atrofdagi hayotning to’laqonli a'zosi deb hisoblaydi.
To’g’ri tanlangan o ’yinchoqlar bolani aqliy rivojlanishiga yordam beradi. Xalq 
pedagogikasida o’yinchoqlaming butun bir sistemasi ishlab chiqilgan. Ular bilan
138

---

amalga oshiriladigan о yinlar bolaning sensor qobiliyatlarini rivojlantirishga 
qaratilgan.
’YOshlarning ma naviy olamini bolalikdan boshlab ezgu g’oyalar asosida 
shakllantirish va kamoi toptirish haqida gap borganda, muhim bir masala haqida 
to’xtalib o ’tish o'rinli deb o’ylayman. U ham boMsa, dun)oga hayrat ko’zi bilan 
boqib. undan о zgacha ma'no lopishga intilayotgan murg'ak farzandlarimizning 
qiziqishi va xissiyotlariga mos qo'g'irchoq va o'yinchoqlarni ishlab chiqarish 
masalasidir.
Bir qaraganda bu muammo arzimas narsa boMib tuyulishi mumkin. Lekin, har 
qaysi go’dak ilk bor olamni o 'z atrofidagi o'yinchoqlar orqali anglashini inobatga 
oladigan bo4sak, ularning inson tarbiyasidagi o’rni beqiyos ekanligi ayon bo’ladi.
Farzandlarimiz milliy xunarmandchil'igimiz asosida yaratilgan o'yinchoqiami 
o'ynashsa, ularning tarbiyasiga ijobiy ta'sir etgan ЬоЧаг edik" degan fikrni I.A 
Karimov ‘"YUksak ma'naviyat-engilmas kuch’’ asarida ta'kidlaydi.( 156 bet) 
Darhaqiqat go’dakning uig’ayib kelajakda qanday yo’Idan borishi o’zining haet 
tarzini qanday axloqiy ma'naviy asoslarga qurishi ham uning bolalikda qanday 
o ’yinchoqlar o'ynagani bilan belgilanadi Xar bir xalqning o'yinchog’i o'zining 
pedagogik badiiy va amaliy an'anasiga egadir o'yinchoq hamma millat xalqlariga 
hurmat hissini tarbiyalashi lozim. O'yinchoqqa quyidagi talablar qo'yiladi;
O'yinchoqqa 
quyiladigan talablar
gigienik talab
Pedagogik talab
O'yinchok obrazi va mazmunining bola tarbiyasiga 
muvofiqligi, jamiyatimiz g’oyasi nuktai nazariga mos kelishi, g'oyaviy jihatdan 
qimmatli bo’lishi pedagogik talabning muhim belgisi hisoblanadi. O ’yinchok bolada 
olijanob tuyg'ularni uyg’otishi, boshqa millat bolalari bilan do’stona munosabatlarni 
tarbiyalash, voqelikka nisbatan olijanob tuyg’ular uyg’otishi, ijobiy axloqiy tajriba 
to’plashga yordam berishi lozim. Bolaning faollikka bo’lgan intilishini qoniqtirishi va 
uni uyg’otishi kerak. Obrazli o’yinchok real haqiqatni ifoda etadi, buyum, uning 
xususiyatlari va hayotdagi ahamiyatini aks ettiradi.
Gigienik talablar.
O’yinchok qanday materialdan va rangdan tayyorlanganligi. 
bolaning hayotiga hech qanday xavf solmasligi, yaxshi tozalanishi mumkinligi asosiy 
talablardan hisoblanadi.
Badiiy talablar.
SHakl, buyoq va bezaklarning har tomonlama uyg’unlashuvi, 
bir-birini rang va shaki jihatdan to’ldirib, ta'kidlab, o’yinchoqning badiiy ifodaliligini 
oshiradi. O’yinchoklarning tuzilishi va bezalishi bolalarning turli yosh bosqichlarida 
idrok etish xususiyatlariga to’la mos kelmog’i lozim.
* 
139

---

I'o'g'ri lanlangan o'yinchok - bolaning jismoniy, axloqiy. aqliy va badiiy-eslclik 
larbiyasi rivojiga ijobiy la'sir ko’rsatadi. liolani aqliy jihaldan larbiyalashda didaklik 
o'yinchoklarning biitun bir lizimi kalta ahamiyal kasb elib, sensor va nulq rivojiga 
la'sir ctadi, likriash jarayonlari va diqqatini tarbiyalaydi, buyum va uning 
xususiyatlariga. qurilishiga bo'lgan qiziqish shakllanadi. bilimi. lushunchalari boyib 
boradi.
O'yinchok bolani quvontiradi, alroldagilarga nisbalan ijobiy munosabat hosil 
qiladi, birgalikda o'ynash tuyg’usini uyg'oladi va ijobiy his-tuyg'ularni tarkih 
topliradi. Axloqiy his-tuyg'ularni shakllanlirishda qo’g’irchoq muhim ahamiyalga 
cga. Milliy ko'g'ircbok bolalarni boshka millatga mansub bo'lgan lengdoshlariga 
bo'lgan ijobiy niunosabatini tarbiyalash manbalaridan hisoblanadi. San'atni birinchi 
yorqin obrazli va eng lushunarli buyumi bo'lgan o’yinchok eslctik hislar va 
kcchinmalarni uyg'oladi. cstetik tarbiyani lo'plashga yordam beradi va badiiy didni 
shakllantiradi. 
SI In 
o'rinda bolalarga yaqin 
va 
lushunarli 
bo'lgan 
xalq
o'yinchoklarining ahamiyalini alohida ta'kidlash lozim.
O'yinchok bolalarni turli rang-barang harakallarga undaydi va bolaning I'aol 
harakatga bo'lgan chtiyojini qondiradi. I'ezkor javob rcaktsiyasini. harakatlarning 
aniqligi va muvoflklashlirishini rivojiantiradi.
Ilk yoshdagi bolalarga mo’ljallangan ko'p o'yinchoklar (shakldoklar. rezina 
koplokchalar, shakichalar va boshk.) bolada ku’rish va eshitish diqqatini 
rivojiantiradi. ushlash harakatlari va buyumli harakatlarni o'stirishga yordam beradi.
Syujelli-obrazli o'vinchoqlar
syujetli-rolli o'yin uchun loydalaniladi. U 
bolalarda ijobiy harakter kirralarini, muloyimlik, g’amxo’rlik, yordam berishga
140

---

ehtiyoj. shuningdek kattalar mehnatiga hurmat va tengdoshlaii bilan o'ynay olish 
malakalarini tarbiyalaydi.
Texnika o ’yinchoglari
bolalarda texnikaga va texnika asboblariga bo'lgan 
qiziqishni uyg’otib, ularni o 'z o'yinlarida qo’llay olish imkonini yaratadi. Bolalarga 
texnikaga bevosita aloqasi bor buyumning (mashinalar, mexanizmiar. transport 
turlari. aloqa vositalari) tashqi ko’rinishi. obrazini va unga xos harakatlarini 
tanishtiruvchi texnik o’yinchoqiar yaqin turadi.
Qurish-yasash 
о ’yinchoqiari
bolalardagi 
qurish-yasash 
qobiliyatlarini 
rivojlantiridi hamda ijodkorlikka intilish uyg'otadi. Bu o’yinchoqiarni o'ynash 
buyumning asosiy vazifalariga taqiid qilish imkonini yaratishi lozim. (avtomobilda 
g’ildiraklar harakatlanishi, eshik ochilishi). Qurilish materiallari bilan o’ynaladigan 
o ’yinchoqlarning asosiy 2 turi mavjud:
a) kublar, prizmalar. konuslar, piramida, tsiindriar, plastinkalar. geometrik 
shakllar to’plami.
b) turli blok - devor. kolonka, tom, ark va boshqa arxitektura va qurilish 
materiallari. Mayda (stol o'yinlari uchun) va yirik (polda va maydonchada) 
o ’ynashga mo'ljallangan bu qurilish materiallarining rangi har xil bo'lishi mumkin.
Didaktik o'yinchoklarning
asosini xalq o’yinchoklari tashkil kiladi. Ular 
o ’ynashda bola o’z4)’zini nazorat qiladi. Xilma-xil mozaykalar sensor qobiliyatlarini 
rivojlantiradi. Ulardagi o ’yin vazifasi naqshlar, rasmiarni tanlash va joylashtirishdan 
iborat.
ifarakatH a'yinlarga
mo’ljallangan o’yinchoklar; suv, qum bilan o’ynaladigan 
o ’yii^choqlar, koptoklar, arg’amchilar,.chambaraklar va boshqalar. Ularning asosiy 
vazifasi bolalarni jismoniy jihatdan tarbiyalashdir.
Musiqali va teatrlashlirilgan о 'yinchoklar
bolalarning musiqaviy ohang va 
ritmni eshita olish qobiliyatini o’stirishga yordam beradi. Katta yoshdagi bolalar 
ertaklarni sahnalashtiradilar.