Obidjon karimov

Yo rab, ul shahdu shakaryo labdurur?
Yo magar shahdu shakar yolabdurur?
Jonima payvasta novak otqali
G ‘amza о ‘qin qoshig ‘a yolab durur?
Navoyning bu so‘zlaridan tuyuqning asosiy xususiyatini bilib 
olamiz. Birinchisi shuki, tuyuqlar turkiy qavmlar qo‘shiq qilib 
bazmlarda, to ‘ylarda, yig‘inlarda aytadigan vaznlardan birida 
yaratilarkan. Ikkinchisi, tuyuqning ikki bayt, ya'ni to ‘rt misradan 
tashkil topadigan she'r turi ekanligini bildiradi. Uchinchisi, shoir 
mahorati yetganicha tajnis usulidan foydalanib tuyuq aytishga 
intiladi. Lekin tuyuq tajnissiz ham yaratiladi. To‘rtinchisi, tuyuq, 
albatta, ramali musaddasi maqsurdur.
Alisher Navoiyning yuqoridagi tuyug‘i seviklisini vasf etishga 
bag‘ishlangan. Tuyuq «yolabmudur» tajnisi asosiga qurilgan. 
«Tajnis - bir jins, ya'ni shakldagi so‘zning turlicha ma'nolar 
ifodalashi san'atidir». «Yolabmudur» tuyuqning uch misrasida 
takrorlanib uch xil ma'no ifodalashga xizmat qilgan. Dastlabki 
misrala shoir yoming yoqutday lablarini ta'riflaydi. «Yo rab» deya 
hayratlanadi: 
«U - labmikin, shakarmikin, asalmikin?! 
Yo 
magarkim, yorim, asal bilan shakar yalaganmikin -a?!». Uchinchi, 
to‘rtinchi misralarda shoir qosh tasviri va ta'rifiga o ‘tadi. «Bu - 
yorimning qoshlarimikin yoki u mening jonimga uzluksiz o ‘qlar 
otish 
maqsadida 
noz-karashma 
o ‘qlarini 
qoshlariga 
tizib 
yoylabdimi?!». Demak, tuyuqda oshiqona bir mazmun mutoyiba 
tarzida, tajnis usuli asosida ifodalangan. Tajnisga nishon bo‘lgan 
so‘z birinchi misrada «labmikin», ikkinchi misrada «yolabdimikin», 
to‘rtinchi misrada «yo (y) labdimikin» ma'nolarida mahorat bilan 
qo‘llangan.
Xullas, Alisher Navoiy tuyuq janrining shakiiy xususiyatlarini 
sayqal toptirish bilan birga, badiiyligini ham maromiga yetkazgan.
Alisher 
Navoiydan 
keyin 
tuyuq 
to‘g‘risida 
Zahiriddin 
Muhammad Bobur aruz risolasida - «Muxtasar» asarida ma'lumot 
berib, uning poetik xususiyatlarini va turlarini ko‘rsatadi. U shunday 
yozadi:
«Tuyuq necha nav'dur. Biri ulkim, uch qofiyada tajnis rioyat 
qilurlar. Nechukkim:
58

---

...