Odlar yurdu universiteti f.ü. f d. Sevinc Səlim qızı Məmmədzadə

MÖVZU 5
FONETİKA


Fonetika səsləri öyrənən elmdir. Fonetika dilin səs tərəfini öyrənən dilçiliyin bir sahəsidir, yəni, səslərin əmələgəlmə (artikulyasiya) yolları və akustik xassələri, nitq axarında onların dəyişməsi, dilin insanların ünsiyyət vasitəsi kimi fəaliyyətində rolu, habelə vurğu və intonasiya haqqında elm sahəsidir.
Ümumi fonetika, müxtəlif dillərin materialına əsaslanaraq, nitq səslərinin əmələ gəlmə üsullarını və xarakterini, sait və samitlərin təbiətini, hecanın quruluşunu, vurğu növlərini və s. nəzərdən keçirir. Konkret dilin səs quruluşu isə xüsusi fonetika tərəfindən öyrənilir. Təsviri (sinxron) fonetika müəyyən bir dilin tarixi inkişafının müəyyən mərhələsində onun səs quruluşunu öyrənir.
Bu elm sahəsinin böyük praktik əhəmiyyəti vardır. Fonetika bir elm kimi olmasa, yazmağı və oxumağı öyrətmənin düzgün metodologiyası, xarici dillərin öyrənilməsində tələffüzün qurulması, qeyri-yazılı dillər üçün rasional yazı sisteminin yaradılması və mövcud yazı sistemlərinin təkmilləşdirilməsi, uğurlu nitq qüsurlarının aradan qaldırılması və s. mümkün olmazdı.
Dil sisteminin səviyyələrindən biri kimi fonetikanın özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Dilin səs vahidləri onun digər vahidlərindən - morfemlərdən, sözlərdən, ifadələrdən, cümlələrdən fərqli olaraq məna kəsb etmir. Bununla belə, səslər digər dil vahidlərinin - leksik, qrammatik (söz və morfemlər, söz birləşmələri və cümlələr) formalaşmasına xidmət edir. Ona görə də deyirlər ki, dilin səs tərəfi özlüyündə və özü üçün deyil, verilmiş dilin qrammatikasında, lüğətində mövcuddur. Səs vahidləri və onların birləşmələri lüğətdə həyata keçirilir və qrammatik quruluş, yəni, xüsusi funksional rol oynayır.
Fonetika dilçiliyin bütün sahələri və bəzi əlaqəli elmlər (məsələn, psixologiya, eşitmə fiziologiyası və s.) üçün fundamental əhəmiyyət kəsb edir. Axı fonetika dilin səs materialını öyrənir, burada mahiyyət etibarilə insan düşüncəsi şifahi ünsiyyət prosesində təcəssüm olunur. Müxtəlif məsələləri təqdim edərkən fonetika xüsusi yazı növlərindən, bu və ya digər elmi transkripsiyadan istifadə etməli olur ki, bu da səs vahidi ilə yazılı işarə arasında daimi uyğunluq prinsipinə əsaslanır.
Nitqdə tələffüz olunan hər bir səs fiziki bir hadisədir - hava ilə ötürülən və qavranılan salınım hərəkətidir. Qulaq tərəfindən qəbul edilən titrəmələr musiqi tonu və ya sadəcə bir ton adlanır.
Dil səsləri həm ton, həm də səs-küy elementlərini birləşdirir. Üstəlik, tonlar qırtlaqda səs tellərinin titrəməsi, həmçinin supraglottik boşluqlarda havanın cavab (rezonator) vibrasiyaları nəticəsində yaranır. Səs-küylər nitqdə müxtəlif növ maneələri hava reaktivi ilə aşması nəticəsində yaranır.
Rezonans fenomeni ondan ibarətdir ki, səslənən cismin titrəyişləri başqa bir qapalı məkanda və s. yerləşən cavab vibrasiyasına səbəb olur. Nitq səsləri yarandıqda rezonator rolunu ağız oynayır. Müxtəlif hərəkətlər nəticəsində burun və farenks boşluqları səsin yaranmasında rol oynayır. Rezonatorun forması və həcmi, divarlarının elastiklik dərəcəsi dəyişir ki, bu da müxtəlif hündürlükdə və intensivlikdə rezonator tonlarının yaranmasına səbəb olur. Nəticədə səslərin müxtəlifliyi yaranır.
Fonetikanın diqqət mərkəzi səsdir. Səs əsasən, dörd aspektdə öyrənilir:
1) akustik (fiziki) aspekt nitq səslərini ümumən müxtəlif səslər hesab edir;
2)nitq orqanlarının fəaliyyəti nəticəsində nitq səslərini artikulyasiya (bioloji) öyrənir;
3) funksional (linqvistik) aspekt nitq səslərinin funksiyalarını nəzərdən keçirir;
4) perseptual aspekt nitq səslərinin qavranılmasını öyrənir.
Hər bir səs təkcə fiziki hadisə deyil, həm də insan orqanizminin müəyyən işinin nəticəsi, həmçinin orqanizmdə baş verən müəyyən proseslərlə bağlı eşitmə qavrayış obyektidir.
Nitq səslərinin tələffüzü zamanı və onların qavranılması zamanı orqanizmdə baş verən proseslər nöqteyi-nəzərindən nəzərə alınması dil və nitq səslərinin öyrənilməsində bioloji və ya fizioloji aspektin məzmununu təşkil edir.
Bir insanın bu və ya digər nitq səsini söyləməsi fizioloji prosesdir; bura aşağıdakılar daxildir:

1. 
   beyində impulsun əmələ gəlməsi;
   
2. 
   sinirlər boyunca bu impulsun birbaşa bunu həyata keçirən orqanlara ötürülməsi;
   
3. 
   tələffüz orqanlarının, səs tellərinin, dilin, dodaqların, sərt damağın, faringeal divarların və alt çənənin müəyyən hərəkətlərinin mürəkkəb işi.