Odlar yurdu universiteti f.ü. f d. Sevinc Səlim qızı Məmmədzadə

MÖVZU 2
DİLİN MƏNŞƏYİ
Dil nədir və necə yaranmışdır? O, bioloji, psixi yoxsa sosial hadisədirmi? Dil məlum, yoxsa məchul bir məvhumdurmu? Dilin mənşəyi ilə bağlı bu və bir çox digər məslələr ilə tanınmış rus dilçisi B.V.Yakuşin təhlillər aparmışdır. O, dil və nitqin mahiyyəti və funksiyaları haqqında sosioloji fikirlərə əsaslanan elmi fərziyyə təklif edir (Yakuşin 1984).
İnsan nitqinin mənşəyi çox mürəkkəb məsələdir, onu təkcə dilçilik deyil, həm də digər elmlər: antropologiya, psixologiya, biologiya, etnoqrafiya öyrənməkdədir. Dilin mənşəyi insanın və insan cəmiyyətinin mənşəyi probleminin tərkib hissəsidir. Bir milyon ildən çox əvvəl meydana çıxan qədim insanlar uzun müddət insanın bioloji və sosial xüsusiyyətlərini özlərində daşıyıb inkişaf etdirirdilər.
Dil təfəkkür işini obyektivləşdirən və cəmiyyətdə insanların ünsiyyət, fikir mübadiləsi və qarşılıqlı anlaşma vasitəsi olan səs, lüğət və qrammatik vasitələrin tarixən formalaşmış sistemidir. Dilin mahiyyəti məsələsi dilçilikdə ən çətin məsələlərdən biridir; dil bioloji (təbii), fərdi və sosial (ictimai) hadisə kimi qəbul edilir.
Dilin mahiyyətinin təzahürü onun funksiyalarıdır. Əsas funksiyalara isə aşağıdakı funksiyaları daxildir: Kommunikativ funksiya - insan ünsiyyətinin vasitəsi deməkdir. Adətən nitq etiketinə aid söz və ifadələrlə ifadə olunur; apelyativ funksiya - çağırış, hərəkətə təşviq funksiyası; konativ funksiya - empatiya ilə əlaqəli olan məlumatın ünvan sahibi tərəfindən mənimsənilməsi funksiyası, məsələn, arxaik cəmiyyətdə sehr və lənətlərin sehrli gücü və ya reklam mətnləri; epistemik funksiya - reallıq, mədəniyyət ənənələri, xalqın tarixi haqqında biliklərin saxlanması və ötürülməsi funksiyasıdır.
Dil ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən fonetik, leksik və qrammatik vasitələr sistemidir. Mənşəyi və inkişafı ilə cəmiyyətlə ayrılmaz şəkildə bağlı olan dil sosial hadisədir. Dil təfəkkürlə üzvi vəhdət təşkil edir, çünki biri olmadan digəri mövcud ola bilməz. Dilçilik çoxşaxəli bir elmdir, çünki dil çox müxtəlif və mürəkkəb bir fenomendir.
Ümumi və xüsusi dilçilik arasında fərq qoyulur. Ümumi dilçilik insan dilinin ümumi xüsusiyyətlərini öyrənir, dilin mahiyyətini, mənşəyini, inkişafının və fəaliyyətinin ümumi qanunauyğunluqlarını araşdırır, həmçinin onun öyrənilməsi üçün metodlar hazırlayır.
Xüsusi dilçilik tək bir dili (rus, ingilis, çin, ispan və s.) və ya bir qrup yaxın dilləri (slavyan, alman, türk) öyrənir. O, dilin tarixi inkişafının müəyyən mərhələsindəki faktlarını təsvir edə bilər.
Dilin yarandığı şərtlər arasında insan orqanizminin təkamülü ilə bağlı amillər, ibtidai sürünün cəmiyyətə çevrilməsi ilə bağlı amillər vardır. Buna görə də dilin mənşəyi ilə bağlı bir çox mülahizələri iki əsas qrupa bölmək olar:

1. 
   bioloji nəzəriyyələr;
   
2. 
   sosial nəzəriyyələr.
   

Dilin mənşəyinə dair bioloji nəzəriyyələr qrupuna səstəqlidi və refleks nəzəriyyələr daxildir. Onlar dilin mənşəyini insan bədəninin - hiss orqanlarının, nitq aparatının və beynin təkamülü ilə izah edirlər.
Səstəqlidi nəzəriyyə dil mənşəyini heyvanların, xüsusən də ev heyvanlarının qışqırıqlarını qəbul edən eşitmə orqanlarının təkamülü ilə izah edir. Bu nəzəriyyəyə görə, dil bu heyvanların fəryadının təqlidi kimi yaranmışdır. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları Leybniz, Herder və Humboltdur. Bununla belə, dildə səsi təqlid edən sözlər azdır və ən əsası müxtəlif dillərdə onlar fərqlidir. Məsələn: azərbaycan dilində cücə üçün “cip-cip”, rus dilində ördək üçün “ква-ква”, fransız dilində xərçəng üçün “pan-pan” və s. kimi təqlidedici sözlər mövcuddur.
Refleks nəzəriyyəsi dilin mənşəyini insanın yaşadığı təcrübələrlə izah edir. İlk sözlər, bu nəzəriyyəyə görə, qeyri -iradi qışqırıqlar, ünsiyyətlər və reflekslərdir. Onlar ağrı və ya sevinci, qorxu və ya aclığı ifadə edirdilər. Sonrakı inkişaf zamanı qışqırıqlar müəyyən bir cəmiyyətin bütün üzvləri üçün məcburi olan simvolik bir məna qazandı (tərəfdarları: Şteyntal, Darvin, Potebnya).
Səstəqlidi və refleks nəzəriyyələri nitq mexanizminin mənşəyinin öyrənilməsinə yönəlmişdir. Dil həqiqətənmi bioloji hadisədir, yəni sifət cizgiləri kimi genlər vasitəsiləmi miras alınır? O, irsi amil deyildir. İnsan övladının heyvanlar aləminə girib heyvanlar arasında heyvan kimi böyüdüyü çoxsaylı hallar bunu sübut edir. Belə ki, məşhur rus dilçisi A.A. Reformatski bir neçə nəşrdən keçmiş və bu gün klassik əsər kimi tanınan "Dilçiliyə giriş" dərsliyində misal gətirir: “1920-ci ildə Hindistanda ovçular tərəfindən bir canavar çuxurunda iki hind qız aşkar edilmişdir. Qızlar özlərini canavar kimi aparırdılar, xüsusən də böyüyü. O, ən azı beş il canavarlarla yaşamışdı. O, dördayaq üstə yeriyir, ovuclarını və ayaqlarını yerə söykəyib su içir, sümükləri dişləyir, gecələr canavar kimi ulayırdı. Qız heç danışa belə bilmirdi. Onda "İnsanlaşma" çox yavaş-yavaş və tədricən formalaşmışdır” (Reformatskiy, 1999).
Təbii insan dilinin mənşəyi problemini sırf linqvistik problem kimi dəyərləndirmək olmaz. Onun həllinə ancaq tarix, arxeologiya, geologiya, antropologiya, biologiya, psixologiya və bir çox başqa elmlərin nümayəndələrinin birgə səyi ilə nail olmaq olar. Qədim dilçilikdə dilin mənşəyi məsələsi dilin mahiyyəti haqqında ümumi fəlsəfi müzakirələr çərçivəsində qaldırılırdı. Yunan elmində dil və onun mənşəyi haqqında iki nəzəriyyə var idi:
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi dilin mənşəyi ilə bağlı bir çox fərziyyələri iki əsas qrupa - bioloji nəzəriyyələrə və sosial nəzəriyyələrə bölmək olar. Belə ki, bioloji nəzəriyyələr dilin mənşəyini insan bədəninin - hiss orqanlarının, nitq aparatının, beynin təkamülü ilə izah edir. Onlar dilin meydana gəlməsini təbiətin uzunmüddətli inkişafının nəticəsi hesab edirlər.
Dili bioloji hadisə kimi qəbul etmək çox yanlış bir fikirdir. Dil hər bir insanın şüuruna qeyri-şərtsiz daxil olur, çünki bu dil ətrafdakı insanlar tərəfindən istifadə olunur və onlardan nümunə götürərək istifadə olunmağa başlayır. Buna görə də dilin mənşəyinə dair sosial nəzəriyyələr onun zahiri görünüşünü ictimai ehtiyaclar və insan şüurunun inkişafı ilə izah edirlər.

Dilin mənşəyinə dair sosial nəzəriyyələrə əmək dili və ictimai anlaşma dili nəzəriyyəsi daxildir:

Əmək dili nəzəriyyəsi 19-cu əsrdə materialist yazıçıların (L. Noiret, K. Bucher) əsərlərində yaranmışdır. Kollektiv əməyi müşayiət edən dilin yaranmasından qaynaqlanmışdır.
Əmək dili heç nə ifadə etmirdi (nə duyğuları, nə də düşüncələri), ancaq bir qrup insanın əmək fəaliyyətini optimallaşdırmaq üçün bir vasitə idi. Onlarda dilə xas olan heç bir xüsusiyyət yox idi.
İctimai anlaşma dili XVIII əsrin ortalarında meydana çıxmışdı. O, qədim filosofların dil haqqında mülahizələrinə (Demokrit, Platon) əsaslanır və 18-ci əsrin rasionalizminə uyğun gəlirdi. Nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sonrakı dövrlərində müəyyən sahələrdə, xüsusən terminologiya sahəsində dillərin inkişafı ilə razılaşmaq olar.

Dilin mənşəyi ilə bağlı digər nəzəriyyələr

Yuxarıda müzakirə edilən dilin mənşəyi nəzəriyyələrinə əlavə olaraq, spesifikliyi ilə xarakterizə olunan digər nəzəriyyələr də fərqlənir. Onların arasında biz F.Engelsin sosial-bioloji nəzəriyyəsini və akademik Pavlovun birinci və ikinci siqnal sistemləri haqqında təlimlərini qeyd edə bilərik.
Sosial-bioloji nəzəriyyə F. Engelsin "Meymunun insana çevrilməsi prosesində əməyin rolu" adlı əsərində təsvir edilmişdir. Engelsə görə həm kommunikativ, həm nominativ, həm də ekspressiv funksiyaların mövcud olduğu ünsiyyət zamanı dilin yaranması üçün bioloji və sosial ilkin şərtlər formalaşır.
Engelsin dilin mənşəyi haqqında təliminin əsas müddəaları bunlardır:

1. 
   dilin mənşəyi məsələsinə mənşədən kənar baxıla bilməz;
   
2. 
   dilin mənşəyini elmi cəhətdən sübut etmək olmaz, ancaq hipotezlərlə irəli sürmək olar;
   
3. 
   dilin mənşəyi problemi sırf linqvistik deyil; onun həlli yalnız müxtəlif elmlərin nümayəndələrinin birgə səyləri ilə əldə edilə bilər: tarix, arxeologiya, geologiya, antropologiya, biologiya, paleontologiya, ümumi ünsiyyət nəzəriyyəsi , semiotika, etnoqrafiya;
   
4. 
   dil də insanla bərabər yaranmışdır və “dilsiz insan” ola bilməz;
   
5. 
   dil insanın əsas və ilk xüsusiyyətlərindən biridir; dil olmadan insan ola bilməzdi;
   
6. 
   dil insan ünsiyyətinin ən mühüm vasitəsidir;
   
7. 
   dil heyvanlarda olmayan anlayışı ifadə edir; bu anlayışın olması insanı heyvanlardan fərqləndirir; (F. Engels, 1984)
   

İlkin insan dili ibtidai və sadə idi. Nitq qeyri-müəyyən səstəqlidindən ibarət idi. Səs təqlidi dilin əsas vahidinə çevrilmişdi. Bu səs təqlidlərinin inventarları da az idi. Buna görə də, ən qədim söz müxtəlif vəziyyətlərdə fərqli şeyləri ifadə edirdi.

Özünü yoxlamaq üçün suallar və tapşırıqlar:

1. 
   Dil nədir?
   
2. 
   Dil necə və hansı şəraitdə yaranır?
   
3. 
   Dil bioloji yoxsa psixi fenomendir?
   
4. 
   Dil psixi yoxsa sosial fenomendir?
   
5. 
   Dilin mənşəyi ilə hansı elmlər məşğul olur?
   
6. 
   Dilin mənşəyinə dair nəzəriyyələrinin təsnifatları əsasında hansı meyarlar dayanır?
   
7. 
   Dilin irsi olmadığını sübut edən amil vardırmı?
   
8. 
   Dilin mənşəyinin əsas fərziyyələri hansılardır?
   
9. 
   Refleks nəzəriyyəsinin əsas məzmununu təsvir edin.
   
10. 
    Dil mənşəyinə dair sosial nəzəriyyələr hansılardır?
    

MÖVZU 3

LİNQVİSTİK ANTİNOMİYALAR

Dil və nitq, nitq fəaliyyəti

“Dil” və “nitq” anlayışları arasındakı fərq ilk dəfə isveçrəli dilçi Ferdinand de Sössür (1857-1913) tərəfindən irəli sürülmüş və aydın formada əsaslandırılmışdır. F.de Sossürün linqvistik konsepsiyası və onun tələbələri C. Balli və A. Seçetin səyləri sayəsində dilçi alimlərə məlum oldu.
Nitq dedikdə təkcə şifahi nitq deyil, həm də yazılı nitq də başa düşülür. Geniş mənada “nitq” anlayışına “daxili nitq”, yəni ucadan danışmadan “daxili”, insanın daxilində yaranan dil vasitələrinin (sözlər və s. ) köməyi ilə düşünmə də daxildir.
Dil əməli nitqin xəzinəsidir, işarələr sistemidir. Dil sosialdır, nitq isə fərdidir. Nitq dilin varlığının bir formasıdır. Dil öz funksiyalarını yerinə yetirir və bilavasitə nitqdə özünü biruzə verir. Lakin nitqdən fərqli olaraq dil mücərrəd bir varlıqdır. Yazılı ünsiyyətdə nitq aktı müvafiq olaraq yazılanların yazılmasını və oxunmasını (vizual qavrayış və anlama) əhatə edir və ünsiyyət iştirakçısı ola bilir.
Dil və təfəkkür: “Dil və təfəkkür” problemi dilçilik nəzəriyyəsində ən mürəkkəb və mübahisəli problemlərdən biridir. Dil elmi tarixinin müxtəlif dövrlərində o, müxtəlif üsullarla həll edilmişdir: məntiqi istiqamətin nümayəndələri, məsələn, bu anlayışları müəyyən etmişlər; psixoloji cərəyanın tərəfdarları təfəkkürün dilə, sonra dilin təfəkkürə münasibətdə üstünlüyünü əsaslandıraraq bu məsələni başqa cür həll etməyə çalışırdılar; Amerika strukturizminin nümayəndələri hesab edirdilər ki, dilin strukturu təfəkkür strukturunu və xarici aləmi tanımaq üsulunu müəyyən edir. Bu problemin müxtəlif həll yollarına baxmayaraq, bütün tədqiqatçılar dil və təfəkkür arasında əlaqənin olması ilə razılaşdılar. Təfəkkür obyektiv reallığın aktiv əks olunmasının ən yüksək formasıdır; obyektlərin və hadisələrin əsas əlaqələri haqqında məqsədyönlü, vasitəçi və ümumiləşdirilmiş bilikdir. O, bəşəriyyətin idrak və sosial-tarixi təcrübəsinin sabitləşdiyi və ümumiləşdiyi müxtəlif forma və strukturlarda (anlayışlar, kateqoriyalar, nəzəriyyələr) həyata keçirilir. Düşüncə aləti dil, eləcə də digər işarə sistemləridir.
Dil işarə sistemi kimi təfəkkürün maddi dayağıdır, fikirləri maddiləşdirir, informasiya mübadiləsini təmin edir. Düşüncə reallığı əks etdirir, dil isə ifadə edir. Düşüncə idealdır, dil isə maddidir (onun bütün vahidləri səslərə bürünmüşdür). Düşüncə maddənin xassələrinə (kütlə, uzanma, sıxlıq və s.) malik deyil. Dilin təfəkkürlə əlaqəsi ona öz kommunikativ və idrak funksiyalarını yerinə yetirməyə imkan verir: dil yalnız xarici aləmin cisimləri və hadisələri haqqında mühakimə və ya mesajlar çatdırmır, həm də bu dünya haqqında biliklərimizi müəyyən şəkildə təşkil edir, onları bölür və sabitləşdirir. Beləliklə, dil bir tərəfdən fikrin ifadə vasitəsi, digər tərəfdən isə onun formalaşması vasitəsidir. Bununla belə, təfəkkürün inkişafı dilə də öz təsirini göstərmiş, sözlərin mənalarını genişləndirmiş, dilin leksik və frazeoloji tərkibinin artmasına töhfə vermişdir. Düşüncə idrakla sıx bağlıdır. Xarici aləm təsir edərək insanda müəyyən hisslər yaradır. Xarici aləmin cisim və hadisələrindən gələn bu hisslər təfəkkür üçün material olur, insanda obyekt haqqında təsəvvür yaranır və onun əsasında konsepsiya formalaşır. Söz eynicinsli obyektləri təyin etməyə imkan verir, yəni, obyektləri ümumi xüsusiyyət və ya funksiya əsasında siniflərə, kateqoriyalara, qruplara birləşdirir ki, bu da xarici aləmin əşya və hadisələri haqqında insan anlayışlarının formalaşmasına kömək edir.
Dil sosial hadisə kimi yaranır, inkişaf edir və fəaliyyət göstərir. Onun əsas məqsədi insan cəmiyyətinin ehtiyaclarına xidmət etmək və sosial kollektivin üzvləri arasında ünsiyyəti, habelə bu kollektivin kollektiv yaddaşının fəaliyyətini təmin etməkdir.
Dil və cəmiyyət arasında əlaqə qədim zamanlara əsaslanır. Bu problemə diqqət zaman keçdikcə daha da gücləndi və dilçilikdə cəmiyyətin dilə təsirini, dilin cəmiyyətdəki rolunu, eləcə də müxtəlif dil situasiyalarını öyrənən yeni bir istiqamətin - sosiolinqvistikanın yaranmasına səbəb oldu.
Dilin ictimai münasibətlərin inkişafına təsiri, ilk növbədə, dilin xalqın formalaşmasında möhkəmlədici amillərdən biri olması ilə sübut olunur. O, bir tərəfdən onun baş verməsi üçün ilkin şərtdirsə, digər tərəfdən də bu prosesin nəticəsidir.
Dil cəmiyyətin tərbiyə və təhsil fəaliyyətində böyük rol oynayır, çünki dil biliklərin, mədəni, tarixi və digər ənənələrin nəsildən-nəslə ötürülməsi vasitəsidir. Dil (və onun lüğəti) maddi mədəniyyətin inkişafına (texnika və texnologiya) və mənəvi mədəniyyətin nailiyyətlərinə (dünyanın elmi, bədii, mifoloji dərk edilməsi, yeni anlayışların formalaşmasına) cavab verir. Müasir dil keçmiş sosial nümunələri və sosial strukturları düzəldən xüsusiyyətləri özündə qoruyub saxlayır.
Dilin cəmiyyətlə əlaqəsi obyektivdir, ayrı-ayrı şəxslərin iradəsindən asılı deyildir. Bununla belə, dilə cəmiyyətin məqsədyönlü təsiri də mümkündür.
Dilin sosial mahiyyəti ilk növbədə onun xalqla - bu dilin yaradıcısı və daşıyıcısı ilə, onun normaları, xüsusən də ədəbi və yazılı dillə bağlılığında özünü göstərir. Dil bir çox dialekt şəklində danışan xalqın ərazi fərqini və cəmiyyətin təbəqələrə və qruplara sosial diferensiasiyasını əks etdirir.
Nitq dil varlığının bir formasıdır və o, dil funksiyalarını yerinə yetirir. Eyni zamanda nitq fəaliyyəti insanın nitq istehsalı üçün həyata keçirdiyi psixofizioloji işlərin məcmusudur.
Dilçilik tarixinin sübut etdiyi kimi, dil və nitq anlayışları çox vaxt bir-birindən fərqlənmirdi: ya dil fərdin nitq fəaliyyətinə çevrilir, ya da nitq və onun dilə təsiri tamamilə nəzərə alınmır. Bu arada insan dilinin vahid fenomenini təşkil edən dil və nitq bir-biri ilə eyni deyildir. V.Humbolt bu anlayışları bir-birindən fərqləndirmək zərurətindən danışmışdır (“Dil öz məhsullarının məcmusu kimi ayrı-ayrı nitq fəaliyyəti aktlarından fərqlənir”). Bu mövqeyin nəzəri əsaslandırılması F.de Sössür və L.V. Şerba tərəfindən aparılmışdır. Dil və nitqin insan dilinin vahid hadisəsini təşkil etməsinə baxmayaraq, onların hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır:

1. 
   dil ünsiyyət vasitəsidir, nitq bu vasitə ilə yaranan ünsiyyət növüdür, yəni, nitq nitq vasitəsilə öz kommunikativ funksiyasını yerinə yetirən dilin təcəssümü və reallaşmasıdır;
   
2. 
   dil mücərrəd, formal, nitq isə maddidir, dildə olan hər şeyi konkretləşdirir, qulaqla qəbul edilən artikulyar səslərdən ibarətdir;
   
3. 
   dil sabit, passiv və statik, nitq aktiv və dinamikdir, yeniliyə, ifadəliyə, fərdiliyə meyllidir, yüksək dəyişkənliyi ilə xarakterizə olunur;
   

1. 
   dil və nitq fərqli təşkilatlanmaya malikdir: dil səviyyəli təşkilatlanma ilə xarakterizə olunur, nitq isə xəttidir, nitq axınla bağlı sözlər ardıcıllığıdır, dil isə bu ardıcıllığa ierarxik münasibətlər daxil edir;
   
2. 
   dil situasiyadan müstəqildir, nitq isə kontekst və situasiya baxımından şərtlənir, həmişə konkret ünsiyyət vəziyyətinə bağlıdır.
   

Dil və nitq anlayışları bu şəkildə ümumi və xüsusi olaraq əlaqələndirilir: dil işarə sistemidir, hər bir fərdin şüurunda potensial olaraq mövcud olan dil nitqdə ifadə olunur və nitq dilin bir proses və məhsul kimi təcəssümü və həyata keçirilməsi formasıdır. "Dil" termini dilin quruluşunu, ədəbi normanı və fərdi nitqi, məsələn, Nizaminin dilini ifadə edir.