Odlar yurdu universiteti f.ü. f d. Sevinc Səlim qızı Məmmədzadə

Tələffüz orqanları
Tələffüz sistemində 3 boşluq mövcuddur: ağız boşluğu, burun boşluğu, udlaq. Tələffüz orqanları fəal və qeyri-fəal olmaqla 2 qrupa bölünür. Fəal tələffüz orqanları dodaqlar, dil, yumşaq damaq, alt çənə, səs telləri və dilçəkdir. Qeyri-fəal tələffüz orqanları isə dişlər, sərt damaq və diş dibləridir.
Ağız boşluğunun (və ya farenksin) müxtəlif nöqtələrində və ya ağız boşluğundan çıxışda bütün samitlərin (qırtlaqdan başqa) formalaşması zamanı hava axınının yolunda bu və ya digər maneələr yaranır.
Danışıq səslərinin təsnifatı
Tələffüz orqanlarının fəaliyyətinə görə danışıq səsləri sait və samitlər olmaqla 2 yerə ayrılır: Sait səslərin tələffüzü zamanı hava ağız boşluğunda heç bir maneəyə rast gəlmir. Məsələn: [a], [e], [o] və s. Samit səsin tələffüzü zamanı isə hava ağız boşluğunda maneələrə rast gəlir. Məsələn: [b], [d], [q] və s. Səs tellərinin fəaliyyətinə görə samit səslər kar və cingiltili olmaqla da iki yerə ayrılır. Məsələn, [b], [d], [q], [z] cingiltili, [p], [t], [s], [f] kar samitdir.
Samitlər və onların təsnifatı. Samitlər - nitq səsləri, aşağıdakı ünsürlərə görə xarakterizə olunur: 1) hava axınının yolunda maneənin olması; 2) nitq orqanlarının qeyri-bərabər gərginliyi; 3) səs-küyün olması; 4) heca əmələ gətirəbilməsi. Verilmiş dilin və ya ləhcənin samit səsləri sisteminə konsonantizm (latınca consonantia -samit, samit səs) deyilir. Samitlər aşağıdakı kimi təsnif edilir:

1. 
   Sonorantlar və ya sonantlar elə samitlərdir ki, onların əmələ gəlməsində səs və yüngül səs-küy iştirak edir, məsələn: [j], [l], [m], [n].
   
2. 
   Səsli samitlərin əmələ gəlməsində səs küydən üstünlük təşkil edir.
   
3. 
   Yaranma yerinə görə (yəni aktiv fəaliyyət göstərən orqana görə) samitlər aşağıdakı qruplara bölünür. 1. Labial samitlər: 1) dodaq samitləri - yuxarı dodaqla aşağı dodağın birləşməsi ilə əmələgəlir: [b], [p], [m]; 2) labio-dental - alt dodağın yuxarı dişlərlə yaxınlaşması ilə əmələ gəlir: [v], [f]. Dil samitləri ön, orta və ya arxa samitlərə bölünür 1) dilönü samitlər: [d], [t], [d], [t] və s. 2) Orta dil samitləri: [j]. 3) dilarxası samitlər: [g], [k].
   
4. 
   Titrək samitlər, onların formalaşması zamanı hava axınının keçməsi zamanı dilin ucu ya bağlanır, ya da alveollarla doğru açılır, yəni titrəyir: [r].
   

Saitlərin təsnifatı. Sait səslərin təsnifatı aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərə əsaslanır.

1. 
   Dilin şaquli vəziyyətinə görə, səsin əmələ gəlməsi zamanı dilin yuxarı yaxınlaşma dərəcəsinə görə bütün saitlər aşağıdakı qruplara bölünür:
   

1. 
   Üst saitlər 2. Orta saitlər 3. Alt saitlər
   

2. 
   Dilin üfiqi hərəkətinə gör sait səsin əmələ gəlməsi aşağıdakı kimi fərqlənirlər: 1. Ön saitlər 2. Orta sıra saitləri 3. Arxa saitlər
   
3. 
   Səsin və ya artikulyasiyanın vahidliyinə görə:
   

1.Monoftonqlar. 2.Diftonqlar - bir heca daxilində bir neçə sait elementinin birləşmələri.
Assimilyasiya – söz və ya cümlə daxilində bir səsin digər səsə bənzədilməsi prosesidir.
Assimilyasiya əvvəlki səsin rekursiyasının üst-üstə düşməsi və sonrakı səsin ekskursiyası nəticəsində baş verir.
Nitqin fonetik artikulyasiyası: Şifahi nitq ayrı-ayrı seqmentlərdən ibarətdir. Daha böyük səslənən nitq seqmentləri, öz növbəsində, kiçik olanlara bölünə bilər.
Superseqmental fonetik vahidlər - şifahi nitq təkcə seqmental fonetik vahidlərdən (saitlər və samitlər) deyil, həm də superseqmental fonetik vahidlərdən qurulur. “Seqmental” termini hərfi mənada “hissələrə, seqmentlərə bölünmüş” mənasındadır və səs nitq xəttinin bölünə bilməsini nəzərdə tutur. Superseqmental fonetik vahidlər vurğu və intonasiyanın müxtəlif növlərini, həmçinin nitqin həcmini, pauzalarını və nitq tempini bildirir. Bu anlayışlardan ən mühümü vurğu və intonasiyadır.