Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§ 3. Patent hüququnun obyektləri
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. Patent hüququnun obyektləri
Əqli mülkiyyət obyektlərinin bir hissəsi müəlliflik hüququ ilə, digər hissəsi başqa institutla qorunur və s. Həmin obyektlərin müəyyən qismi mülki hüququn əsas insti tutlarından biri olan patent hüququ ilə mühafizə edilir. Əqli m ülkiyyət obyektlərinin patent hüququ institutu (hüquq normala rı) ilə qorunan hissəsinə patent hüququnun obyektləri deyilir. Qorumaq patent hüququnun yerinə yetirdiyi əsas funksiyalardan biridir ki, o, özünün bu funksiyasının vasitəsilə məhz həmin obyektləri qoruyur. Məhz həmin obyektlər patent hüququ in stitu tun u n hüquqi mühafizə predmetini təşkil edir. Patent hüququnun obyektləri barəsində patent hüquq münasibəti, bu mü nasibət çərçivəsində isə subyektiv patent hüquqları yaranır. Səlahiyyətli dövlət orqanı məhz həmin obyektləri qeydiyyata alır və onlara görə iddiaçı şəxsə pa tent verir. Qanun patent hüququnun obyektini «sənaye mülkiyyəti obyekti» anlayışı ilə Patent hüququ obyektinin anlayışı
«Patent haqqınci,,■* ianunun !3-cü maddəsinin 8-ci bondi. 311
əhatə edir'. Burada sənaye mülkiyyəti obyekti əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, məhdud mənada işlədilir. Sənaye m ülkiyyəti obyekti (məhdud mənada) dedikdə, insanın əqli fə aliyyətinin nəticəsi olan ixtira, faydalı model və sənaye nüm unəsi başa düşülür. Beynəlxalq müqavilələrin bəzisində sənaye mülkiyyəti obyekti geniş məna da işlədilir. Söhbət sənaye mülkiyyətinin qorunması barədə Paris konvensiya sından gedir2. Burada ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsindən başqa, firma adı, əmtəə nişanı, xidmət nişanı, coğrafi göstərici və digərləri də sənaye mülkiyyəti obyektləri sırasına daxil edir3. «Sənaye mülkiyyəti» beynəlxalq mü nasibətlərdə geniş yayılmış termindir4. Beləliklə, patent hüququnun obyektləri sırasına daxildir: • ixtira; • faydalı model; • sənaye nümunəsi. Hüquq institutu kimi patent hüququnun da əsas «işi» ixtiranı, faydalı modeli və sənaye nümunəsini qorumaqdan ibarətdir. Onlar əqli fəaliyyət nəticəsi olan yaradıcılıq məhsullarıdır. Buna görə də ixtiralar, faydalı modellər və sənaye nümunələri maddi yox, qeyri-maddi (ideal) nem ətlər sayılır. Bu cəhəti ilə pa tent hüququnun obyektləri müəlliflik hüququnun obyektləri olan elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinə oxşayır. Yalnız tətbiq olunduqda ixtira, faydalı model və sənaye nümunələri konkret qurğu, mexanizm, proses, maddə və s. kimi re al şəkil alır. Patent hüququnun obyektləri konkret problem in (məsələnin) yeni, konstruktiv və ya bədii-konstruktiv həlli deməkdir. İnsan beyninin və əqli fəaliyyətinin məhsulu olduğuna görə belə həll qeyri-maddi (ideal) xarakterli nemət sayılır. Patent hüququnun obyektlərinin əsas qiyməti də məhz həmin qeyri-maddi (ideal) həllin məzmununun özündədir. Məhz qeyri-maddi (ideal) həllin məzmununun özü patent hüququ institutunun mühafizə predmetini təşkil edərək, onun qoruma sferasına daxil olur. Bu cəhəti ilə patent hüququnun ob yektləri müəlliflik hüququnun obyekti olan əsərlərdən fərqlənir. Belə ki, əsərin əsas qiyməti onun bədii forması və dilindədir. Məhz əsərin bədii forması və dili (məzmunu yox) müəlliflik hüququ institutunun hüquqi mühafizə predmetini təş kil edir. Amma təklif olunan bütün həllərin (nailiyyətlərin) hamısı istisnasız olaraq patent hüququnun obyekti - ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsi ola bil məz. Patent hüququnun obyekti kimi tanınmaq və hüquqi mühafizə ilə təmin olunmaq üçün vacibdir ki, təklif olunan həllər (nailiyyətlər) patentə layiq olmaq (patent qabiliyyəti) şərtlərinə cavab versin. 1 1 «Palcnt haqqında» qanunun l- c i maddəsi. " Bax: c t
. I Парижской концепции по охране промышленной собственности. Велялшиов Г.М . Международное экономическое право и процесс. М ., 2004, с. 339; Международное частное право. Учсбиик/П од рсл.
М ., 2004., с. 328-329. Богуславский М.М. Международное частное право. Учебник. М ., 2002, е. 310. 312
I t ra 'Xt'ra patent hüququnun obyektlərindən (sənaye mülkiyyəti ob- hüauau yektlerindən) biridir. Müasir cəmiyyətdə onun rolu böyükdür. 4 4 Dünyada ixtiranın əhəmiyyəti günü-gündən daha da artır. Həm daxili, həm də beynəlxalq əmtəə dövriyyəsində onun xüsusi çəkisi necə de yərlər, dayanmaq bilmədən, durmadan çoxalır. Xüsusilə elm və texnika sahə sində beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafı və dünyada baş verən elmi-texniki də yişikliklər (inqilab) ixtiraların sayının kəskin surətdə artmasına səbəb olmuş dur. Demək olar ki. bütün dövlətlərdə ixtiranı qorumaq üçün patent almaq məqsədilə səlahiyyətli dövlət orqanlarına hər il 800 min iddia ərizəsi verilir. Mübaliğəsiz olaraq söyləmək olar ki, sənaye texnologiyası sahəsində tərəqqi nin təmin olunmasında ixtiraların rolu və təsiri böyükdür. Dünya elmi-texniki irəliləyişi onlarsız təsəvvür etmək olmaz. İstehsal prosesini idarə edən mürək kəb konstruksiyalı elektron maşınları hazırlananda da, tərbiyə və əyləncəli məqsədlər üçün istifadə olunan uşaq oyuncaqları düzəldiləndə də ixtira fəaliy yəti həyata keçirilir'. İxtiranın yaradılması və istifadəsi ilə bağlı olaraq müəyyən növ ictimai mü nasibətlər (ixtira münasibətləri) əmələ gəlir. Həmin münasibətlər həm əmlak, həm də şəxsi qeyri-əmlak xarakterlidir. Onları tənzimləyən hüquq normalarının məcmusu ixtira hüququ adlanır. İxtira hüququ patent hüququnun subinstitutla- rından biridir. İxtira hüququ dedikdə, patent hüququnun elə bir subinstitutu başa d ü şü lü r ki, o, özündə ixtiranın yaradılması və istifadəsi ilə bağlı əmələ gələn əm lak və şəxsi qeyri-əm lak m ünasibətlərini tənzimləyən hüquq norm alarını b irlə şdirir. İxtira hüququnun mərkəzi anlayışı ixtira hesab edilir. Bəs, ixtira dedikdə nə başa düşülür? . Texnika, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, mədəniyyət, təhsil, səhiyyə İxtiranın və djgər sahə|ərc|ə hƏyata keçirilən praktiki fəaliyyətdə (prakti- anlayışı | Praktiki fəaliyyətdə (praktikada) yarandığına görə onlara praktiki problemlər
(məsələlər) deyilir. Məhz belə praktiki problemlərin (məsələlərin) həlli (həll edilməsi) ixtira adlanır. Deməli, ixtira praktiki problem in (məsələnin) həlli
dem əkdir. Məsələn, müəyyən xəstəliyi müalicə etmək problemini (məsələsini) praktiki olaraq həll etmək üçün həkim yeni üsul yaradır. Bu üsul ixtira sayılır.
Əgər hər hansı təklif (ideya) konkret problemin (məsələnin) praktiki həllini gös tərmirsə, ixtira hesab edilmir.
Lakin problemin (məsələnin) praktiki həllinin hamısını, istisnasız olaraq, ixti ra saymaq olmaz. Təklif (ideya, nailiyyət) yalnız o halda ixtira kimi tanına bilər
ki, o, problem in (məsələnin) texniki vasitə ilə həllini göstərsin. Problem (məsələ) yalnız texniki vasitə ilə həll olunmalıdır. Söhbət problemin (məsələ
nin) texniki vasitə ilə həllinin tapılmasından və müəyyən edilməsindən gedir. Əgər təklif (ideya) problemin (məsələnin) texniki yox, məsələn, iqtisadi, təşki-
lati, hüquqi və digər vasitə ilə həllini göstərərsə, ixtira sayılmır. Məsələn, qüv- Советское изобретательское право. M ., 1961, с. 34. 313
vədə olan qanunvericiliyə hər hansı dəyişiklik edilməsi barədə təklifi ixtira he sab etmək olmaz. Çünki həmin təklif problemin (məsələnin) texniki vasitə ilə həllini göstərmir. Deməli, problemin (məsələnin) həlli texniki olm alıdır, yəni problem (məsələ) texniki cəhətdən (texniki baxımdan) həll olunmalıdır. Başqa sözlə desək, problemin (məsələnin) həlli onun texniki tərəfinə (sahəsinə) aid olmalıdır'. Deməli, ixtira problemin (məsələnin) texniki (texniki vasitə ilə) həlli deməkdir. Lakin, bu o demək deyildir ki, problem (məsələ) yalnız texnika sahəsinə aid olmalıdır. Əksinə, məcburi deyildir ki, problem (məsələ) texnika sahəsinə aid edilsin. Patent haqqında qanun müəyyən edir ki, praktik həlli tə ləb olunan problem (məsələ) sənayenin və təsərrüfat fə a liyyə tin in digər sahələrində yarana bilər. İxtiranın köməyi ilə həm maddi istehsal sahələrin də (sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat), həm də qeyri-maddi istehsal sahələ rində (müalicə, elmi-tədqiqat və digər müəssisələrdə) yaranan istənilən praktik problem (məsələ) həll oluna bilər. Amma sovet dövrünün qanunvericiliyindən fərqli olaraq, Azərbaycan Res publikasının patent haqqında qanunu ixtiraya texniki həll kimi yox, sadəcə ola raq həll kimi baxır1 2: ixtira konkret problemin praktik həllinə imkan verən həldir. Göründüyü kimi, qanun «texniki həll» termini işlətmir. Lakin həmin termindən istifadə olunmaması belə fikir söyləməyə əsas vermir ki, patent haqqında qa nun problemin (məsələnin) qeyri-texniki vasitələrlə həllini də ixtira sayır. Məsələnin mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün hər şeydən əvvəl, «texnika» və «texniki həll» kimi anlayışların məzmununu izah etmək lazımdır. Ensiklope diyada verilən anlayışa görə, istehsal proseslərini həyata keçirmək və qeyri-is tehsala, cəmiyyətin ehtiyaclarına xidmət göstermək üçün insan fəaliyyəti nəti cəsində yaradılan vasitələrin məcmusuna texnika (yunanca «techne» - məha rət, ustalıq, bacarıq) deyilir3. Texnika istehsal texnikası (maşınlar, mexanizm- lər, alətlər, idarəetmə maşınları avtomobillər, teplovozlar, elektrovozlar, samol- yotlar, teploxodlar və s.) və qeyri-istehsal texnikası (kommunal və məişət texnikası, məsələn, kommunal maşınlar, paltaryuyan və mətbəx maşınları, tozsoranlar, televizorlar, maqnitofonlar, soyuducular və s.; hərəkətetmə texni kası, məsələn, minik avtomobilləri, motosikllər, velosipedlər və s.) kimi iki əsas yerə bölünür. İstehsalın sahəvi quruluşuna görə texnikanın üç əsas növü fərq ləndirilir: sənaye texnikası; nəqliyyat texnikası; kənd təsərrüfatı texnikası. Texnikanın (texniki vasitələrin) xüsusi qrupunu hərbi texnika (tanklar, raket qurğuları, artileriya və s.) təşkil edir. Lakin indiyə kimi texnikanın universal təs- nifi verilməmişdir. Texniki vasitələr əsasən göstərdiyimiz sahələrdə tətbiq edi lir. Texnika ibtidai icma quruluşu dövründə yaşayan insanın yaratdığı primitiv alətlərdən başlayaraq ta müasir sənayenin mürəkkəb xarakterli avtomatik qur ğularına kimi uzun tarixi inkişaf yolu keçmişdir4. Texnikanın (texniki vasitələrin) köməyi və vasitəsi ilə sənaye, kənd təsərrü fatı, rabitə, nəqliyyat, mədəniyyət, səhiyyə və digər sahələrdə, bir sözlə, cə 1
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с. 89. ‘ «Patent haqqında» qanunun 1-ci maddəsi. 3 Большая советская -энциклопедия. M., 1976, третье издание, с. 523. Зворыкин Л.А.. Осьмова Н.И., Чернышев В.И.. Шухардип С.В. История техники. М ., 1962. 314
miyyətdə yaranan praktiki problemlər (məsələlər) təmin olunur, praktiki ehti yaclar ödənilir. Belə təmin olunma və ödənilməyə texniki həll deyilir. Texniki həll dedikdə, həm maddi istehsal, həm də qeyri-maddi istehsal sa həsində müəyyən praktiki ehtiyacların texniki vasitələrlə təmin olunması başa düşülür. Məhz belə təmin olunma ixtira adlanır. Digər tərəfdən, patent haqqında qanunun ixtira üçün müəyyənləşdirdiyi əlamətləri (meyarları) təhlil etdikdə belə nəticə çıxarmaq mümkün olur ki, ixti ra p ra ktiki problem in (məsələnin) yalnız texniki həllidir. Professor A.P.Sergeyev haqlı və əsaslı olaraq göstərir ki, «problemin texniki həlli» kimi termin işlətməsə də RF-in patent haqqında qanunu (Azərbaycan Respublika sının patent haqqında qanunu həmin qanunun demək olar ki, eyni olub, onu olduğu kimi təkrarlayır) ixtira üçün «problemin texniki həlli» kimi tələb müəy yən edir’ . Praktik problem in (məsələnin) qeyri-texniki həlli yox, ancaq texniki həlli ixtira kim i tanına bilər. Lakin praktik problemin (məsələnin) texniki həllini həmişə və bütün hallarda ixtira saymaq olmaz. Problemin texniki həlli (təklif) yalnız bu şərtlə ixtira kimi tanına bilər ki, o, yaradıcılıq xarakterinə malik olsun. Belə əlamətdən (yara dıcılıq elementindən) məhrum olan hər hansı təklif ixtira hesab edilmir. Məsə lən, müəyyən şəxs müasir şəraitdə belə bir təkliflə çıxış edir ki, gecə qaranlıq olan kənd küçələrinə işıq çəkilsin. Məlum məsələdir ki, praktik problemin tex niki həlli olsa da, həmin təklif yaradıcılıq elementindən (əlamətindən) məhrum olduğuna görə ixtira sayılmır. Yaradıcılıq dedikdə, yeni hər hansı bir şey yaratmaqda ifadə olunan əqli fəaliyyət başa düşülür. Hüquq elmində (doktrinasında) üstün konsepsiyaya görə, yenilik yaradıcılığın əsas və başlıca əlamətidir. Deməli, ixtira praktik problem in (məsələnin) yeni həllidir. Patent haqqında qanun yeniliyi ixtiranın əlaməti sayır1 2 3
. İxtiranın mahiyyəti hələlik həll olunmamış praktik problemi (mə sələni) həll etməkdən və yeni iş qaydası (vasitəsi, üsulu, metodu) yaratmaq dan ibarətdir. Fikrimizi yekunlaşdıraraq belə nəticə çıxara bilərik ki, patent haqqında qa nun ixtiranın üç əsas əlamətini (meyarı) müəyyən edir. Həmin əlamətlərə (me yarlara) aiddir: • birincisi, ixtira praktik problemin (məsələnin) həlli olmalıdır: • ikincisi, ixtira praktik problemin (məsələnin) texniki həlli olmalıdır; • üçüncüsü, ixtira yaradıcılıq xarakterinə malik olmalıdır, yəni yeni həll ol malıdır.
Yalnız göstərilən əlamətlərə (meyarlara) cavab verən təklif ixtira kimi tanı nır. Bu əlamətlərə (meyarlara) əsasən ixtiraya anlayış verək. İxtira dedikdə, təsərrüfat fəaliyyətinin istənilən sahəsində (sənayedə, kənd təsərrüfatında, nəqliyyatda və digər sahələrdə) konkret problemin 1
Право интеллектуальной союствснности в Российской Федерации. Учебник. М .. 1999, с. 409-410. 3 Sovcl dövrünün bəzi a lim lə rin in fikrincə , ixtiranın anlayışına belə b ir göstəriş daxil etmək lazımdır ki, ixtira yaradıcılıq fəa liyyə tin in nəticəsidir (məsələn, bax: Райгородский H.A. Изобретательское право в СССР. M ., 1949, с. 75). Söhbət ixtiranın ye n ilik k im i əlamətindən gedir. 315
praktik həllinə imkan verən yeni texniki həll başa d ü ş ü lü r1. Qeyd etdiyimiz kimi, ixtira patent hüququnun (sənaye mülkiy- Ixtiranın yƏti hüququnun) obyektlərindən biridir. İxtiranın da özünün obyektləri 0byekti vardır, ixtiranın obyekti belə bir suala cavab verir: nə lər ixtira kimi tanırıa bilər? İxtira sayıla bilən texniki həllərə ixtiranın obyektləri deyilir. Azərbaycan Respublikasının patent haqqında qanunu ixtira sayıla bilən ob yektlərin siyahısını verir* 2. Qəti və dəqiq olduğuna görə həmin siyahını geniş ləndirmək olmaz. Göstərilən siyahıya daxildir: • qurğu; • üsul; • maddə; » mikroorqanizm ştammı; • bitki və heyvan hüceyrələrinin kulturaları; • əvvəllər məlum olan qurğunun, üsulun, maddənin, mikroorqanizmin ştammının yeni təyinatla tətbiqi. Təklif olunan nailiyyət, yəni ixtira təklifi yalnız adlarını çəkdiyimiz və sadala dığımız obyektlərdən biri olduğu halda ixtira sayılır. Əgər təklif (nailiyyət) nə qurğu, nə üsul, nə maddə və s. olarsa, ixtira kimi tanınmır. Özü də siyahıya daxil olan obyektləri belə bir ümumi əlamət birləşdirir ki, onların hamısı qeyri- texniki xarakterə malikdir. Qurğu nisbətən daha geniş yayılmış ixtira obyektidir. Ona görə ki, ixtira ob yektlərinin digər növləri ilə müqayisədə qurğu onun faktiki istifadəsi üzərində daha effektiv nəzarət olunmasını təmin edir. İxtira obyekti kimi qurğuya aiddir: aqreqatlar; maşınlar; cihazlar; nəqliyyat vasitələri; avadanlıqlar; mexanizmlər; alətlər; məmulatlar və s. Onlar konstruktiv ixtira qrupuna aid edilir. Üsul ixtira obyektlərindən biridir. Üsula aid olan ixtiralar digər qrupa şamil olunur. Müəyyən ardıcıllıqla və ya müəyyən qaydaları gözləməklə heyata keçi rilən vasitələrin məcmusuna üsul deyilir. Üsula aid olan ixtiralardan istifadə et məklə məhsullar (məmulatlar, maddələr və s.) hazırlanır, predmetlərin vəziy yəti dəyişdirilir (tənzimetmə, emaletmə və s.), habelə predmetlərin vəziyyəti öyrənilir (nəzarət-yoxlama, ölçmə, diaqnostika və s.) İxtira obyektlərindən biri maddə hesab edilir. Belə obyektlərə maddəyə aid olan ixtiralar deyilir ki, onlar ixtiraların başqa qrupunu təşkil edir. İxtira Əc''i fəalivyətin elə nəticələri vardır ki, onlar iki cür əsasa gö- I rə ixtira kimi tanınmır, ixtira kimi qorunmur. Həmin əsaslara obyektlər aiddi; : ... w
• qanunda ifadə edilən birbaşa göstəriş. ' Bozi m ü ə lliflə r «proqressiv olmaq» və «həyala keçirə bilm ək» kim i m eyarları ixtiranın əlam ətləri hesab edərək, onların ixtiranın anlayışına d axil etməyi tə k lif e dirlə r
В помощь изобрстатслыо и расционализатору. Л ., 1961, с. 10; Яичков К.К. Изобретение и его правовая охрана. М ., 1961, с. 76, 80). Belə əlam ətlə rin ixtiranın anlayışına daxil elmək yersiz və lazımsızdır.
«Patent haqqında» qanunun 7-ci maddəsinin 1-ci bəndi. 316
Texniki xarakterə malik olmamaq kimi əsasa görə bəzi obyektlər ixtira sa yılmır. Yaradıcılıq xarakterinə malik olmasına və müəyyən problemin (məsələnin) həlli yolunu göstərməsinə baxmayaraq, bu obyektlər ixtira kimi tanınmır. Məsələ burasındadır ki, onlar müəyyən problemin (məsələnin) texniki yox, qeyri-texni ki vasitələrlə həll olunmasını müəyyən edir. Texniki xarakterə malik olmamaq həmin obyektlərin hamısını birləşdirən ümumi əlamətdir. Buna görə də göstərilən obyektlər müəyyən problem i (məsələni) həll etməyə imkan verən qeyri-tex niki həldir, yəni texniki həll deyildir. Məhz bu səbəbdən patent haqqında qanun onları ixtira sayılmayan obyektlər hesab edir1. Onlara aiddir: • elmi nəzəriyyələr; • riyazi metodlar; • bədii konstruktorluq işinin nəticəsi (dizayn); • təsərrüfatın və əqli fəaliyyətin təşkili, idarə edilməsi metodları; • oyunların qaydaları və metodları; • kompüter proqramları və alqoritmləri; • informasiyanın təqdimi üsulları; • şərti işarələr, cədvəllər və qaydalar; • tikili, bina və ərazi layihələri və planlaşdırma sxemləri; • bitki sortları və heyvan cinsləri (mikrobioloji üsullar və üsulla alınan məh sullar istisna olmaq şərti ilə); • inteqral mikrosxemlərin topologiyası; • insan və heyvan orqanizmlərinin müalicəsinin cərrahi və terapevtik üsul ları, xəstəliyin diaqnostika metodları. Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən obyektlər ixtira sayılmadıqlarına görə pa tent hüququ institutu ilə qorunmur. Lakin bu, o demək deyildir ki, həmin ob yektlər, ümumiyyətlə, hüquqi mühafizədən istifadə etmir. Əksinə, patent hüqu qu institutunun hüquqi mühafizə predmetinə daxil olmasalar da onlar əqli mül kiyyət hüququnun digər institutları ilə qorunur. Söhbət hər şeydən əvvəl, müəl liflik hüququ institutundan (o, kompüter proqramlarını, tikili, bina və ərazi layi hələrini və planlaşdırma sxemlərini və s. qoruyur), qeyri-ənənəvi (qeyri-stan dart) hüquq institutundan (o, seleksiya nailiyyətlərini, yəni bitki sortlarını və heyvan cinslərini və s. qoruyur) gedir. Qanunda ifadə edilən birbaşa göstərişə görə ictimai mənafeyə, huma nizm və əxlaq prinsiplərinə zidd olan ixtira qorunmur, hüquqi mühafizə ilə tə min olunmur1 2. Belə ixtiralar yaradıcılıq xarakterli texniki həll olsalar belə patent hüququnun hüquqi mühafizə predmetinə daxil olmur. İxtiranın patentə Qanuna uyğun olaraq fiziki şəxs sənaye mülkiyyəti layiq olmaq (patent obyektləri, o cümlədən ixtira yaratmaq və onun müəl- qabiliyyəti) şərtləri lifi olmaq hüququna malikdir. Onun öz yaratdığı ixtira dan istifadə etməyə müstəsna hüququ vardır. Bəs, belə hüququn müəllifə məxsus olmasını nə ilə təsdiqləmək olar? Digər tərəf dən, ixtira qorunmalıdır, yəni hüquqi cəhətdən mühafizə ilə təmin olunmalıdır. 1 «Patent haqqında» qanunun 7-ci maddəsinin 8-ci bəndi. 2 «Patent haqqında» qanunun 3-cü maddəsi. 317
İxtiranın qorunması onu ifadə edir ki, müəllifin razılığı olmadan heç kəs ixtira dan istifadə edə bilməsin. Bəs bunun üçün nə etmək tələb olunur? Bunlardan əlavə, ixtiranın müəllifinin kim olması, habelə təklif olunan texniki həllin ixtira kimi dövlət tərəfindən tanınması təsdiqlənməlidir. Bunları hansı vasitə ilə təs diq etmək olar? Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən məsələləri həll etmək üçün müəllif ixtira üçün səlahiyyətli dövlət orqanından patent adlı sənəd alm alıdır. Məhz bu sə nəd öz yaradıcı əməyi ilə ixtira yaradan şəxsin müəllifliyini (ixtiranın müəllifi ol masını) təsdiq edir və onu ixtiradan istifadə etməyə m üstəsna hüquqla tə min edir. Məhz patentin köməyi ilə ixtira qorunur, hüquqi mühafizə ilə təmin olunur. Təklif olunan texniki həllin dövlət tərəfindən ixtira kim i tanınması da məhz patentlə təsdiqlənir. Lakin təklif olunan bütün texniki həllərin hamısına ixtira kimi patent verilmir. Bunun üçün texniki həllər qanununda nəzərdə tutulan tələblərə cavab verməli dir ki, onlara ixtiranın patentə layiq olmaq (patent q a biliyyəti) şərtləri deyi lir. Məhz bu şərtlər əsasında təklif olunan texniki həll ixtira kimi qiymətləndirilir və tanınır. İxtiranın patentə layiq olmaq şərtləri (patent qabiliyyəti şərtləri) elə tə ləblərdir ki, bu tələblər əsasında tə k lif olunan te xn iki həll hüquqi m ühafi zənin obyekti olur, ona hüquqi mühafizə v e rilir. Qanun üç cür belə şərt müəyyən edir'. • birincisi, ixtira yeni olmalıdır (yenilik şərti və ya əlaməti); • ikincisi, ixtira, ixtira səviyyəli olmalıdır; • üçüncüsü, ixtira sənayedə tətbiq edilə bilən olmalıdır. Hər üç şərtə cavab verən, yəni yeni olan, ixtira səviyyəli və sənayedə tətbiq edilə bilən texniki həll ixtira sayılır və hüquqi mühafizə ilə təmin edilir. Özü də həmin şərtlərdən hər biri yalnız müəyyən tarixə münasibətdə əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, televizor yalnız 1890-cı ilə münasibətdə patentə layiq ixtira sa yıla bilərdi. O, 1990-cı ilə münasibətdə isə ixtira kimi tanına bilməz. Göstərilən şərtlər bir sıra çoxtərəfli beynəlxalq sazişlərdə də nəzərdə tutu lur. Məsələn, TRİPS-də gösterilir ki, texnikanın bütün sahələrində qurğu və üsullara patent verilir, bu şərtlə ki, onlar yenilik, ixtira səviyyəli olmaq və səna yedə tətbiq edilə bilmək kimi əlamətlərə malik olsun2. Analoji əlamətlərə (şərt lərə) olduğu kimi Vaşinqton konvensiyasında da (RST-də) rast gəlirik3. Göstə rilən əlamətləri (şərtləri) bəzi regional sazişlər, məsələn, Münhen konvensiya sı da nəzərdə tutur4. Onlar bir sıra Avropa ölkələrinin patent hüququna da mə lumdur. Bəzi ölkələrdə (məsələn, Fransa İtaliya və s. ölkələrdə) ixtira yalnız bu şərt «Patent haqqında» qanunun 7-ci maddəsinin 2-ci bəndi. Bax: раздел 5 Соглашения о торговых аспектах прав на интеллектуальную собственность (ТРИПС)
Вах: ст. 33 Договора о патентной кооперации (РСТ). Вах. ст. 52-53 Мюнхенской европейской патентной конвенции (конвенции о выдаче евро пейских патентов). 3 18
lə qorunur ki, o, qabaqcadan praktikada istifadə olunsun'. Bir sıra ölkələrdə (məsələn, ABŞ-da və s.) isə ixtira üçün həm də faydalı olmaq kimi tələb (şərt) irəli sürülür1 2.
Yenilik ^ ' r a klm' ,anlnmasl' eləcə də patentlə hüquqi mühafizə edil- sərti
məsi üçün təklif olunan texniki həll yeni olmalıdır, yəni yenilik əlamətinə malik olmalıdır. Yenilik isə hüquq ədəbiyyatında haq lı olaraq göstərildiyi kimi, ixtiranın patentə layiq olmağın birinci və labüd şər ti, onun xarakterik əlam ətidir3. Qeyd etmək lazımdır ki, ixtiranın yeniliyi (yeni olması) iki meyar (əlamət) əsasında müəyyən edilir və qiymətləndirilir4. Həmin meyarlara (əlamətlərə) aiddir: • maddi meyar (əlaməti); • formal meyar (əlamət) İxtira üçün m üəyyən edilən maddi meyar (əlamət) Azərbaycan Respub likasının patent haqqında qanununda nəzərdə tutulmuşdur5: ixtira yeni həli dir. Maddi meyar (əlamət) tələb edir ki, ixtiranın mahiyyəti yeni olmalıdır, yəni ixtira mahiyyətcə yeni olmalıdır6. İxtiranın m ahiyyətinin yeni olması dedik də, ixtiranın əvvəllər dünya texnikasında ümumiyyətlə, hələlik həll olunmamış problemi (məsələni) həll etməsi və ya artıq tanınmış (məlum olan) həllin ma hiyyətini dəyişdirməsi başa düşülür. Form al m eyar (əlamət) isə tələb edir ki, ixtira dünya texnikasının müasir səviyyəsi baxımından və onunla müqayisədə yeni olmalıdır. Deməli, dünya texnikasının müasir səviyyəsi ixtiranın yeniliyinin formal meyarıdır. Bildiyimiz kimi, müasir dünya texnikası mövcud texniki vasitələrin məcmusundan ibarət dir. Əgər təklif olunan texniki həll (ixtira) bu vasitələrdən birini təkrarlamırsa, başqa sözlə desək, dünya texnikasına məlum deyilsə, yeni sayılır. Bu isə onu ifadə edir ki, ixtiranın yeniliyini qiymətləndirərkən Azərbaycan Respublikasının patent hüququ ixtiranın nisbi və ya lokal yeniliyi prinsipindən yox, müt ləq (dünya) y e n iliyi prinsipindən çıxış edir. Bu prinsipə görə ixtiranın yeniliyi mütləq dünya xarakterinə malik olmalıdır, yəni təkcə Azərbaycan Respublika sında texnikanın səviyyəsi baxımından yox, həm də xarici ölkələrdə (dünyada) texnikanın səviyyəsi baxımından müəyyən edilməlidir. Buna görə də təklif olu nan texniki həll dünya (xarici ölkələrin) texnikasına məlum olarsa, Azərbaycan Respublikasında tətbiq edilməsindən asılı olmayaraq, o, ixtira üçün tələb olu nan əlamətdən (meyardan) məhrumdur. İxtira nisbi və ya yerli (lokal) yenilik yox, mütləq (dünya) yenilik əlamətinə malik olmalıdır. Nisbi yenilik və ya lokal 1 Гражданское и торговое право капиталистических стран. Учебное пособие/Отв.рсд. В. П.Мозолин. М.И.Кулагин. М .. 1980, с. 324. : Гражданское и торговое право капиталистических государств. Учебное лособнс/Отв.ред.
М ., 1966. с. 472. 1 Гражданское право. У чебник. Том 1/Под рсд.
М ., 1998, с. 685; Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации М ., 1999, с. 416. 4
Советское гражданское право. Курс лекций. Л ., 1965, часть 3, с. 94. 5 «Patent haqqında» qanunun l-c i maddəsi. 6
Изобретательское правоотношение в советском гражданском праве. Авторсф. канл.дисс. Л ., 1955, с. 8. 319
(yerli) yenilik dedikdə, ixtiranın əvvəllər dünyada yox, müəyyən bir ölkədə mə lum olmaması, yəni təzə olması başa düşülür. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, yeniliyin üç növü fərqləndirilir’ : yerli yenilik: nisbi dünya yeniliyi: mütləq dünya yeniliyi. Yerli yenilik elə bir dövlətin ərazisini göstərir ki, həmin ərazi həddində texnika səviyyəsinə daxil olan məlumatlar bəlli olur. Nisbi dünya ye n iliyi bü tün dövlətlərin ərazisini göstərir ki, həmin ərazi həddində texnikanın konkret sahəsinə aid olan və onun səviyyəsinə daxil edilən məlumatlar bəili olur. Müt ləq dünya yeniliyi bütün dövlətlərin ərazisini göstərir ki, həmin ərazi həddin də texnika səviyyəsinə daxil edilən istənilən məlumat bəlli olur. Mütləq (dünya) yenilik obyektiv yenilik də adlanır. İxtira məhz obyektiv ye nilik əlamətinə malik olmalıdır. Subyektiv yenilik isə ixtira üçün xarakterik de yildir. Əgər artıq dünya texnikasına məlum olan ixtira onu müstəqil surətdə ya radan şəxsin özünə təzə görünərsə, subyektiv yenilik əlamətinə malikdir. Məsələn, müstəqil surətdə loqarifm cədvəli hazırlayan və onun artıq yaradıl masından xəbəri olmayan şəxs güman edir ki, ixtira yaratmışdır. Onun nailiy yəti subyektiv yenilik əlamətinə malik olduğu üçün və obyektiv yenilikdən məhrum edildiyinə, yəni dünya texnikasının müasir səviyyəsi baxımından yeni olmadığına görə ixtira sayılmır. Beləliklə, dünya texnikasının müasir səviyyəsi ixtiranın yeniliyini qiymətlən dirməyin və müəyyənləşdirməyin əsas (çıxış) bazasıdır. Belə ki, ixtiranın yenili yi məhz dünya texnikasının müasir səviyyəsinə münasibətdə müəyyən olunur. Dünya texnikasının səviyyəsi dedikdə, nə başa düşülür? Qanunda bu suala cavab verilir. Belə ki, dünya texnikasının səviyyəsi onun ibarət olduğu texniki vasitələr barədə məlumatlarla (biliklərlə) müəyyən edilir. Məhz hə min məlumatlar (biliklər) baxımından və onlarla müqayisədə ixtiranın yeniliyi (yeni olması) qiymətləndirilir. Özü də onlar kütləvi məlumatlar (biliklər) olmalı dır. İxtiranın yeniliyi (yeni olması) müəyyənləşdirilərkən yalnız kütləvi məlumat lar (biliklər) əsas götürülür, nəzərə alınır və onlardan istifadə olunur. Kütləvi məlumatlar (biliklər) dedikdə, hamının və hər kəsin əldə edə bilə cəyi informasiyalar başa düşülür. Onlar əldə edilməsi bütün şəxslər üçün mümkün olan, necə deyərlər, «əlçatan» informasiyalardır. Buna görə də qul luq (xidməti), qapalı, məxfi və bu qəbildən olan digər informasiyalar kütləvi məlumatlara aid edilmir və ixtiranın yeniliyi müəyyən olunan zaman nəzərə alınmır. Kütləvi məlumatların yayılması xüsusi olaraq, məsələn, «Məxfidir», «Xidməti istifadə üçün» və digər qriflərlə məhdudlaşmamalıdır2. Kütləvi məlumatlara (biliklərə) istənilən formada (şifahi və ya yazılı forma da), istənilən növdə (rəsmi və ya qeyri-rəsmi informasiyalar) və s, informasi yalar daxil ola bilər, bu şərtlə ki, onlar ixtiranın m ahiyyətini açsın. Başqa sözlə desək, informasiyaların forma və növünün və digər məsələlərin mətləbə dəxli yoxdur. İxtiranın yenilik kimi əlaməti yenilik üçün xüsusi ekspertiza keçirm ək yo lu ilə müəyyənləşdirilir. Belə ekspertiza hər şeydən əvvəl, patent və elmi-tex- '
■
Интеллектуальная собственность. М ., 2006, с.72. 320
niki ədəbiyyat üzrə keçirilir. İxtira üçün məcburi olan yeniliyi qiymətləndirməyin həm maddi, həm də for mal meyarının (əlamətinin) mövcudluğu tələb edilir. Bu meyarlar (əlamətlər) birlikdə ixtiranın yeni olmasını (yeniliyini) şərtləndirir. Onlardan biri olmazsa, ix tiranın yeniliyindən söhbət gedə bilməz. Məsələn, təklif olunan texniki həll for mal meyar baxımından (dünya texnikasının müasir səviyyəsi baxımından) ye nidir. Lakin onun mahiyyəti yeni deyildir, yəni o, maddi meyardan (əlamətdən) məhrumdur. Buna görə həmin texniki həll ixtira kimi tanına bilməz. Əgər ixtiranın yeniliyi dünya texnikasının müasir səviyyəsinə aid olan kütlə vi məlumatlar (biliklər) baxımından və onlarla müqayisədə (onlara münasibət də) qiymətləndirilirsə, kütləvi məlumatların özü isə patent almaq üçün iddia sənədinin v e rild iy i günlə müəyyənləşdirilir. Belə ki, ixtiranın yeniliyi müəy yən edilərkən yalnız həmin günə kimi mövcud olan kütləvi məlumatlardan isti fadə edilir1. İddia sənədinin verildiyi gün, yəni səlahiyyətli dövlət orqanına da xil olduğu gün isə ixtira üzrə ilkinlik hüququnun (ixtiranın ilkinliyinin) yarandığı tarixdir1 2 3 . Deməli, ixtiranın yeniliyi müəyyən edilərkən ixtiranın ilkinliyi tarixi əsas götürülür. Belə ki, ixtiranın ilk in liy i tarixinədək mövcud olan kütləvi məlumatlardan istifadə etməklə onun yeniliyi məsələsi həll olunur. Yalnız səla hiyyətli dövlət orqanına ilkin (birinci) olaraq verilən iddia sənədinə patent veri lir. Başqa sözlə desək, kim birinci (ilkin) ixtira barəsində iddia sənədi vermiş dirsə, patenti də o, alacaqdır. İddia sənədi verməkdə ilkinlik (birincilik) ixtiranın yeniliyini təmin edir. Buna görə də ixtiranın yeniliyinin qiymətləndirilməsi ixtira nın ilkinliyi (birinciliyi) məsələsi ilə əlaqələndirilir. İxtiranın ilkinliyini müəyyən etməyin ümumi qaydası yuxarıda göstərilənlər dən ibarətdir. Bununla belə, qanun həmin məsələ barəsində xüsusi qayda da nəzərdə tutur ki, həmin qayda iddiaçı üçün müvafiq güzəşt müəyyən edir. Söhbət hər şeydən əvvəl, konvensiya ilkinliyindən gedir. Konvensiya ilkin li yi barədə qaydaya görə, ixtiranın ilkinliyi ilk iddia sənədinin sənaye mülkiyyə tinin mühafizəsinə dair Paris konvensiyasının iştirakçısı olan dövlətdə (Paris İt tifaqının üzvü olan dövlətdə) verilməsi tarixindən müəyyənləşdirilə bilər, bu şərtlə ki, ixtira barəsində iddia sənədi həmin tarixdən etibarən 12 ay ərzində səlahiyyətli dövlət orqanına verilmiş olsun. , İxtiranın patentə layiq olmağın digər şərti (əlaməti, İxtira meyarı) ixtira səviyyəli olmaq adlanır. Qanun müəyyən edir ki, ixtira səviyyəsinə malik olarsa, ixtira obyekti hüquqi mühafizə ilə təmin edilir4. Bəs, ixtira səviyyəsi nə malik olmaq (ixtira səviyyəli olmaq), dedikdə nə başa düşülür? Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra Avropa ölkələrinin patent haqqında qanu nunda göstərilən şərt (əlamət, meyar) müxtəlif adlar altında nəzərdə tutulur5. səviyyəsinə malik olmaq şərti 1 «Patent haqqında» qanunun 7-ci maddəsinin 3-cü bəndi. 2 «Patent haqqında» qanunun 28-ci maddəsinin 1-ci bəndi. 3 «Patent haqqında» qanunun 28-ci maddəsinin 2-ci bəndi. 4 «Patent haqqında» qanunun 7-ci maddəsinin 2-ci bəndi. 5
Критерии патентоспособности по европейскому патентному праву//Вопросы изобретательства. 1989, № 12, с. 13-14. Bəzi beynəlxalq sənədlərdə həmin şərt həm də «bəlli olmamaq» («aşkar ol mamaq») termini ilə əhatə olunur1. Beynəlxalq patent hüququnda əsasən gös tərdiyimiz termindən istifadə olunur* 2. Almaniya və İtaliyada göstərdiyimiz əla mət «ixtira yaradıcılığı səviyyəsi», Böyük Britaniyada «ixtira addımı», Fransa da «ixtira fəaliyyəti nəticəsi», Skandinaviya ölkələrində «yenilikdə mühüm fərq», ABŞ-da «bəlli olmamaq» anlayışları ilə ifadə olunur3. TRIPS sazişində «ixtira addımı» (bilik səviyyəsində ciddi irəliləmə) kimi anlayış müəyyən edilir4, «ixtira addımı» və «bəlli olmamaq» sinonim anlayışlardır. Sovet dövrünün ixti ra hüququna «mühüm fərq» kimi şərt (əlamət) məlum idi5. İxtira səviyyəsinə malik olmaq əlaməti (şərti) məhz onu əvəz edir. Qanunda ixtira səviyyəsinə malik olmaq (ixtira səviyyəli olmaq) əlamətinə belə anlayış verilir: ixtira, həmin sahədə çalışan mütəxəssis üçün mövcud bil gilərdən açıq-aşkar irəli gəlmirsə, ixtira səviyyəsinə malik hesab edilir6. Mürək kəb xarakterə malik olduğuna və aydın şəkildə ifadə edilmədiyinə görə həmin əlamətə (şərtə) daha sadə və başa düşülən dildə elmi (doktrinal) anlayış ver məyi zəruri və məqsədəmüvafiq hesab edirik: ixtira, həm in sahədə çalışan mütəxəssisə dünya texnikasının m üasir (mövcud) səviyyəsi və onunla müqayisə edilməsi baxımından açıq-aşkar bəlli deyilsə, ixtira səviyyəli sayılır. Buna görə beynəlxalq patent hüququnda ixtira səviyyəli olmaq əlaməti adətən, «bəlli olmamaq» əlaməti adlanır7. ABŞ patent hüququna da həmin əlamət məlumdur. Bu əlamətə görə, barəsində iddia sənədi verilmiş ixtira dün ya texnikasının müasir (mövcud) səviyyəsinə bəlli olmamalıdır, yəni ixtira sə viyyəsinə uyğun olmalıdır. Dediklərimizdən belə nəticəyə gələ bilərik ki, ixtira səviyyəli olmaq (bəlli ol mamaq) əlaməti dünya texnikasının m üasir (m övcud) səviyyəsinə münasi bətdə və onunla müqayisədə müəyyən olunur. Dünya texnikasının müasir (mövcud) səviyyəsi həm də həmin əlamətin müəyyənləşdirilməsi məqsədinə xidmət edir. Özü də həmin əlamət müəyyən edilən zaman yalnız kütləvi məlu matlar nəzərə alınır. Bütün kütləvi məlumatlar yox, ancaq ixtira barəsində id dia sənədinin verildiyi günə kimi, yəni iddia sənədi səlahiyyətli dövlət orqanına daxil olduğu günə kimi mövcud olan kütləvi məlumatlardan istifadə olunur. Hə min gündən ixtiranın ilkinliyi yaranır. Bu isə onu bildirir ki, ixtira səviyyəli olmaq əlaməti yenilik əlaməti kimi ixtiranın ilk in liy i tarixinə (gününə) kim i müəy yənləşdirilir. Patent haqqında qanunun verdiyi leqal anlayışından görünür ki, ixtira səviy yəli olmaq (bəlli olmamaq) əlaməti iki əsas anlayışın vasitəsi ilə müəyyənləşdi- ' Bax: er. 33. Договора о патентной кооперации (PCT). ' Андрей Минное. Международная охрана интеллектуальной собственности. М ., 2 0 0 1, с. I9. 3 Гражданское и торговое право капиталистических стран. Учебное пособис/Отв.рсд. В.П.Мозолин. М.И.Кулагин. M ., 1980, с. 326. 4 Гражданское и торговое право зарубежных госудаоств. У чебник. Том 2/Отв.рсд.
М ., 2005, с. 486. 5 Положения об открытиях, изобретателях и рационализаторских предложениях. I973. ’ «Patent haqqında» qanunun 7-ci maddosinin 6-cı bəndi. Вельяминов Г.M. Международное экономическое право и процесс. У чеб ник. М ., 2004, с. 3 4 1; Андрей Минное. Международная охрана интеллектуальной собственности. М ., 2001, с. 19. 322
rılir. Həmin anlayışlara aiddir: • bəlli olmamaq; • mütəxəssis. Bəlli olm am aq dedikdə, dünya texnikasının müasir (mövcud) səviyyəsin dən təklif olunan ixtira obyektinə tam oxşar (onunla eyni) olan və ondan heç nə ilə fərqlənməyən hər hansı texniki vasitənin aşkara çıxarılmaması (üzə çı- xarılmaması) başa düşülür. M ütəxəssis dedikdə, ixtiranın aid olduğu sahədə işləyən və həmin sahədə orta biliyə malik olan şəxs başa düşülür. Dünya texnikasının müasir (mövcud) səviyyəsindən oxşar (eyni) texniki vasitə məhz ona bəlli olmamalıdır. Buna gö rə də ixtiranın bu əlamətinə subyektivlik elementi xasdır. Belə ki, ixtira kimi təklif olunan nailiyyət (həll) texnikanın müvafiq sahəsində məşğul olan adi mü təxəssisə bəlli olmamalıdır. Bu səbəbdən həmin əlamət adi mütəxəssisin bilik və təcrübəsindən asılı olmaqla müəyyən edilir. Söhbət subyektiv asılılıqdan gedir. Orta m ütəxəssis dedikdə, patent idarələrinin ekspertləri başa düşülür1. Onların müvafiq təhsili, peşəkar hazırlığı, ixtisası, iş təcrübəsi, biliyi, xüsusi tədqiqatlar aparmaq bacarığı və s. vardır. Buna görə ekspertlər təklif olunan nailiyyətin ixtira olmasını müəyyən edə bilirlər. İxtira səviyyəli olmaq əlaməti yenilik əlaməti ilə sıx surətdə bağlıdır. Belə ki, bu əlamət əslində, faktiki olaraq, yenilik əlamətinin maddi meyarını ifadə edir. Məsələ burasındadır ki, ixtira səviyyəli olmaq əlaməti əsasında ixtiranın mahiy yətcə yeni olması, ona yaradıcılıq elementinin xas olması müəyyən edilir1 2. Sənayedə tətbiq oluna bilmək əlamətini patent haq- *h-SƏ?aye 4 l qında qanun ixtiranın patentə layiq olmağın üçüncü ətbıq oluna bilmək şƏqj hesat> edir. Elə buradaca dərhal qeyd etmək la- ə ama ı (şə ı) zımdır ki, qanun ixtiranın bu əlamətini onun digər əla mətlərindən (yəni yenilik və ixtira səviyyəli olmaq əlamətlərindən) fərqli olaraq dünya texnikasının müasir (mövcud) səviyyəsi ilə, habelə ilkinlik tarixi ilə əla qələndirmir. İxtiranın sənayedə tətbiq oluna bilmək əlamətinə (şərtinə) qanun leqal anla yış verir3: ixtiranın obyekti sənayenin və təsərrüfatın hər hansı sahəsində hazırlana və istifadə edilə bilərsə, o halda ixtira sənayedə tətbiq oluna bi lən sayılır. Anlayışdan görünür ki, göstərilən əlamətin (şərtin) adı şərti xarakter daşıyır və özünün malik olduğu əsl məzmunu heç də əhatə etmir. Yəni həmin əlamət (şərt) onu ifadə etmir ki, ixtira obyekti istehsalın yalnız sənaye sahəsində tətbiq olunmalıdır. Məsələ burasındadır ki, «sənayedə tətbiq oluna bilmək» ter mininin hərfi mənada yox, geniş mənada təfsir etmək və başa düşmək lazımdır. İxtira obyekti həm maddi istehsal (sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və s.), həm də qeyri-maddi istehsal sahələrində (məsələn, səhiyyə, elm-təhsil, mədə niyyət və s.), bir sözlə, təsərrüfatın istənilən sahəsində tətbiq edilməlidir. İxtiranın patentə layiq olmağın sənayedə tətbiq edilə bilmək şərti (əlaməti) onu ifadə edir ki, o, təsərrüfatın hər hansı sahəsində (sənaye, kənd təsərrüfatı, 1 Гражданское и торговое право капиталистических стран. М ., 1980, с. 326. 2
Патентное право. Учебное пособие. М ., 2005, с. 153. 3 «Patent haqqında» qanunun 7-ci bəndi. 323
nəqliyyat, səhiyyə, təhsil, mədəniyyət, texnika və digər sahələrdə) istifadə olunmalıdır. Sənayedə tətbiq oluna bilmək təsərrüfatın istənilən sahəsində is tifadə edilə bilmək deməkdir. Birincisi, göstərilən şərt (əlamət) tələb etmir ki, barəsində iddia sənədi ve rilmiş ixtira texniki cəhətdən mütərəqqi (qabaqcıl) olm alıdır. Qanun səna yedə tətbiq edilə bilmək şərti (əlaməti) üçün belə tələb müəyyən etmir. Belə ki, təsərrüfatın hər hansı sahəsində istifadə olunan ixtira obyekti texniki cəhətdən mütərəqqi ola da bilər, olmaya da bilər. O, praktik fəaliyyətdə texniki mütərəq- qilik məsələsindən asılı olmayaraq tətbiq edilir. Deməli, sənayedə tətbiq edilə bilmək anlayışına texniki cəhətdən mütərəqqi olmaq tələbi daxil edilmir və onun məcburi (labüd) elementi sayılmır. ikincisi, sənayedə tətbiq edilə bilmək şərti (əlaməti) tələb etmir ki, barəsində iddia sənədi verilmiş ixtira faydalı olmalıdır. Düzdür, bir sıra xarici ölkələrin qa nunvericiliyi (patent hüququ) belə tələb irəli sürür’ . İngilis-amerika hüququnda faydalı olmaq ixtiranın əlamətlərindən biri sayılır. Amma Azərbaycan Respubli kasının patent hüququ faydalı olmaq kimi tələb nəzərdə tutmur. Buna görə də ixtira obyektinin təsərrüfat sahəsində istifadə edilməsinin faydalı olmasının mət ləbə dəxli yoxdur. O, təsərrüfat sahəsində faydalı olmasından asılı olmayaraq tətbiq edilir. Bu isə onu göstərir ki, faydalı olmaq əlaməti sənayedə tətbiq edilə bilmək anlayışına daxil deyil və onun məcburi (labüd) elementi sayılmır. Üçüncüsü, sənayedə tətbiq edilə bilmək şərti (əlaməti) tələb etmir ki, barə sində iddia sənədi verilmiş ixtira müsbət effekt (nəticə) verm əlidir. Müsbət effekt dedikdə, ixtiranın tətbiqi sayəsində əldə olunan konkret fayda (məsələn, vaxta qənaət etmək, məhsulun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq, istehsalı sadələş dirmək, əmək və texniki təhlükəsizliyin şəraitini yaxşılaşdırmaq və s.). Sovet ixtira hüququ məhz müsbət effekti (nəticəni) ixtiranın məcburi (labüd) əlamət hesab edirdi1 2. Patent haqqında qanun belə əlamətdən imtina edərək onu «sə nayedə tətbiq edilə bilmək» əlaməti ilə əvəz etmişdir3. Bu, ixtiranı qorumağın patent formasına keçilməsi ilə bağlıdır4. Buna görə də ixtira müsbət effektdən (nəticədən) asılı olmayaraq tətbiq edilir. Bu zaman müsbət effekt (nəticə) əldə oluna da bilər, olunmaya da. Deməli, müsbət effekt (nəticə) əlaməti sənayedə tətbiq edilə bilmək anlayışına daxil edilmir və onun məcburi (labüd) elementi sayılmır. Sənayedə tətbiq edilə bilmək şərtinin (əlamətinin) iki əsas və başlıca, necə deyərlər, labüd (məcburi) elementi vardır. Onlardan biri bundan ibarətdir ki, barəsində iddia sənədi verilən ixtira obyektinin konkret te xn iki (maddi) v a si tə şəklində realizə olunması (həyata keçirilm əsi) m üm kün olm alıdır, yəni ixtira obyekti istifadəyə yaramalıdır5. 1
Международное экономическое право и процесс. У чебник. М ., 2004, с. 341;
Международное частное право. У чебник. М ., 2002, с. 309; Гражданское и торговое право зарубежных государств. Том 2, с. 487. 2
Советское гражданское право. Курс лекций. Л ., 1965, часть 3, с. 96. 3
Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации, 1999, с. 4 1 1.
Требования к изобретению// Вопросы изобретательства. 1990, № 8, с. 19. 5 Патснтоведение/Под рсд.
М ., 1984, с. 32-33. 324
İkinci labüd (məcburi) element isə ondan ibarətdir ki, iddiaçının (patent al maq üçün iddia sənədi vermiş şəxsin) nəzərdə tutduğu və qarşısına məqsəd kimi qoyduğu nəticəyə ixtiranın köməyi ilə doğrudan və həqiqətən nail olunmalıdır. Bunlardan əlavə, sənayedə tətbiq edilə bilmək şərti (əlaməti) tələb edir ki, ixtira obyekti sənaye üsulu ilə realizə olunmalıdır. Bu, o deməkdir ki, ixtira sə naye üsulu (yolu) ilə hazırlanmalı və ya ondan sənaye üsulu (yolu) ilə istifadə olunmalıdır. Faydalı m odelin Faydalı model patent hüququnun - sənaye mülkiyyə- anlayışı və patentə tinin obyektlərindən biridir. Hüquq institutu kimi pa- layiq olmaq (patent tent hüququnun yerinə yetirdiyi əsas funksiyalardan qabiliyyəti) şərtləri biri ixtira və sənaye nümunəsi ilə bərabər, faydalı modeli də hüquqi mühafizə ilə təmin etməkdən, onu qorumaqdan ibarətdir. Faydalı modelin yaranması, qorunması və istifadəsi ilə bağlı müəyyən növ münasibətlər əmələ gəlir ki, həmin münasibətləri tənzimləyən mülki hüquq normalarının məcmusu faydalı model hüququ adlanır. Faydalı model hüququ isə patent hüququnun subinstitutlarından biridir. Bu subinstituta daxil olan mül ki hüquq normaları əsasən və başlıca olaraq patent haqqında qanunda ifadə olunmuşdur. Qanunda faydalı modelin leqal anlayışı verilir1: faydalı model dedikdə, is tehsal va sitə lə rin in və istehlak əşyalarının yaxud onların tərkib hissələri nin k o n s tru k tiv həlli başa düşülür. Faydalı model Azərbaycan Respublikasının mülki hüququ üçün yeni su- binstitutdur. Köhnə sovet dövrünün mülki hüququ belə anlayış tanımırdı. Am ma xeyli müddətdir ki, faydalı model hüququ beynəlxalq patent hüququna, ha belə bir sıra xarici dövlətlərin (Almaniyanın, İtaliyanın, İspaniyanın, Britaniya nın, Finlandiyanın, Çinin, Avstraliyanın, Yaponiyanın və s.) qanunvericiliyinə məlumdur. Məsələn, Paris konvensiyası faydalı modeli sənaye mülkiyyətinin mühafizə obyektlərindən biri kimi tanıyır1 2. 1911-ci ildə faydalı model müstəqil müdafiə obyekti kimi həmin konvensiyaya daxil edilmişdir (§ 2. 1-ci maddə). Bu vaxtdan o, beynəlxalq hüquq səviyyəsində qorunmağa başlanmışdır. Fay dalı model ilk dəfə 1891-ci ildə Almaniyada yaranmışdır. Məhz həmin ildən başlayaraq onlar hüquqi mühafizə ilə təmin olunmuşdur. Xarici ölkələrin qanunvericiliyi (məsələn, Almaniyada faydalı model haqqın da 28 avqust 1986-cı il qanunu: Yaponiyada faydalı model haqqında 1959-cu ıl qanunu və s.) faydalı modeli patent hüququnun mühafizə predmetinə daxil edərək onu xüsusi olaraq qoruyur. Faydalı modelin qorunması üçün mühafizə- edici sənəd verilir ki, bəzən həmin sənəd «kiçik patent» adlanır. «Faydalı mo del» terminindən ixtiranın müəyyən növünü adlandırmaq üçün istifadə olunur. Xarici ölkələrin qanunvericiliyi faydalı model anlayışına mexanika sahəsində yaradılan ixtiraları aid edir. Faydalı modelin obyekti rolunda qurğular, faydalı 1 «Patent haqqında» qanunun l-c i maddəsi. 2 Bax: c t
. 1 Парижской конвенции по охране промышленной собственности. 325
predmetlər və mexanizmlər (ona rus dilində «prisposoblenie» deyilir) çıxış edir. Faydalı modelə patent verilməsi ixtiranı qorumağın ikinci forması hesab edilir. Beynəlxalq (dünya) praktikanı və xarici ölkələrin qanunvericilik ənənəsini nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikasının mülki hüququ ilk dəfə olaraq ölkə mizdə faydalı model kimi əqli (sənaye) mülkiyyət obyektini hüquqi mühafizə ilə təmin edir. O, yeni mühafizə obyektidir. Xarici ölkələrdə çox vaxt faydalı modeli kiçik ixtira (kiçik patent) adlandırır lar. Doğrudan faydalı model öz xarici əlamətlərinə görə ixtiranın analoqudur. İxtira kimi o da texniki yenilikdir. İxtira kimi faydalı model də problemin texniki həlli deməkdir. Təsadüfi deyildir ki, Yaponiyada faydalı model anlayışı ixtira anlayışı ilə eyniləşdirilir. Amma bunlara baxmayaraq, onlar arasında fərqli cə hətlər də vardır. Birincisi, ixtira və faydalı model bir-birindən obyektlərinə görə fərqlənir lər. Belə ki, faydalı modelin obyektinə nisbətən ixtiranın obyekt dairəsi daha genişdir, yəni ixtiranın obyektlərinə nisbətən faydalı modelin obyekt dairəsi məhduddur. Məsələ burasındadır ki, faydalı m odelin obyekti yalnız qurğu ola bilər. Qurğu, bildiyimiz kimi, ixtiranın obyektlərindən biridir. Bu baxımdan faydalı model qurğu növündə ixtira deməkdir. Faydalı model qismində yal nız qurğu qoruna və hüquq mühafizə ilə təmin edilə bilər. Bu səbəbdən xarici ölkələrin hüquq doktrinasına görə, faydalı model dedikdə, qurğuya (konstruk siyaya) aid olan yeni texniki həll başa düşülür1. İxtiranın qurğu növü olmayan digər obyektlərinə (üsul, maddə, mikroorqa- nizmin ştammı, bitki və heyvan hüceyrələrinin kulturaları, həmçinin onların ye ni təyinatla həllinə)1 2 gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, qanuna görə onlar faydalı modelin obyekti sayılmır3. Bu obyektlər faydalı model qismində yox, yalnız ixti ra kimi qorunurlar. Dediklərimizdən belə nəticəyə gələ bilərik ki, faydalı model həmişə ixtiradır. İxtira isə bütün hallarda faydalı model deyildir. Buna görə də faydalı modeli haqlı olaraq çox vaxt «kiçik ixtira» adlandırırlar. Digər tərəfdən, ixtira sayıl mayan obyektlər həm də faydalı model kimi tanınmır4. Beynəlxalq patent hüququnda faydalı model dedikdə, böyük olmayan mexa niki tətbiqi (təcrübi) ixtiralar (mexanizmlər, alət, ev cihazı və s.) başa düşülür5. İkincisi, faydalı model üçün ixtira səviyyəli olmaq kimi şərt müəyyən edil mir. Belə ki, ixtiradan fərqli olaraq faydalı model ixtira səviyyəsinə m alik o l mamalıdır. Üçüncüsü, dünya texnikasının müasir (mövcud) səviyyəsini inkişaf etdir mək baxımından faydalı model ixtiraya nisbətən az rol oynayır. Şübhəsiz, bu məsələdə ixtiranın əhəmiyyəti daha böyükdür. Dördüncüsü, ixtiranın faydalı modelə nisbətən qorunma müddəti daha 1 Гражданское и торговое право капиталистических стран. М ., 1980, с. 335. 2 «Patcnl haqqında» qanunun 7-ci maddəsinin 1 -ci bəndi. 3 «Patent haqqında» qanunun 8-ci maddəsinin 6-cı bəndi. 4 «Patent haqqında» qanunun 7-ci maddəsinin 8-ci bəndi vo 8-ci maddəsinin 6-cı bəndi. 5
Международное экономическое право и процесс. У чебник. М ., 2004, с. 339. 326
çoxdur. Belə ki, ixtira üçün verilən patent daha artıq müddətə qüvvədə olur. B eşincisi, ixtiradan fərqli olaraq faydalı model faydalı olmaq kimi əlamə tə malikdir. Qanun faydalı model üçün bela əlamət müəyyənləşdirir1. Bəzən faydalı modeli «faydalı innovasiya» da adlandırırlar1 2 3 .
və onların hissələrinin, konstruktiv həllinin və funksional xüsusiyyətlərinin fay dalı olmasında; üstünlük verməsində; vaxta qənaət etməsində; əl əməyini yüngülləşdirmədə; əmək şəraitini yaxşılaşdırmada və s. Faydalı model ixtira kimi patentin vasitəsi ilə qorunur. Buna görə də o, pa tentə layiq olmalıdır. Bundan ötrü qanun iki şərt müəyyən edir ki, onlara fay dalı m odelin patentə layiq olm ağın (patent qabiliyyəti) şərtləri deyilir. Hə min şərtlərə aiddir: • yenilik; • sənayedə tətbiq edilə bilmək. Yalnız bu iki şərtə cavab verən, yəni yeni olan və sənayedə tətbiq edilə bi lən obyekt faydalı model kimi tanınır və patentin köməyi ilə hüquqi mühafizə ilə təmin edilir. Həmin şərtlər qanunda birbaşa nəzərdə tutulmuşdur. Əlbəttə, faydalı modelin yaradıcılıq səviyyəsi ixtira ilə müqayisədə yüksək deyildir4. İxtira ilə müqayisədə onun tətbiq sferası xeyli dərəcədə məhduddur. Lakin o, daha sadə konstruktiv həll olub, heç də az olmayan mənfəət (gəlir) əldə olunmasını təmin edir. Koreyada alışqan (papirosyandıran) və butılka (şü şə) açan, Almaniyada ayağı pedalı basmaqla açılan zibil qabı və s. faydalı mo del kimi geniş surətdə tətbiq olunur. Bəzi ölkələrdə, məsələn, ABŞ-da faydalı model qorunmur. Bu, onunla izah edilir ki, faydalı model üçün patent alınan zaman iddia sənədinin dərc olunması kommersiya sirrinin açıqlanmasına gəti rib çıxara bilər. Yenilik faydalı modelin patentə layiq olmağın şərti kimi O faydalı model patent hüququnun mühafizə pred- metini təşkil edə və qoruna bilər ki, yeni olsun, yəni yenilik əlamətinə malik olsun. Yenilik əlamətindən məhrum olan faydalı modelə patent verilmir və əl bəttə o, hüquqi mühafizədən istifadə etmir. Qanun faydalı modelin malik olduğu yenilik əlamətinin leqal anlayışını belə verir: faydalı m odel o halda yeni sayılır ki, onun malik olduğu mühüm əlam ətlərin m əcm usu dünya texnikasının m üasir (mövcud) səviyyəsinə bəlli (məlum) olmasın. Anlayış hüquqi əhəmiyyətə malik olan bir sıra nəticə lər çıxarmağa imkan verir. B irin cisi, faydalı modelin yeniliyi dünya texnikasının m üasir (mövcud) səviyyəsinə m ünasibətdə və onun vasitəsilə müəyyən edilir. O, faydalı mo delin yeniliyini müəyyən etmək üçün əsas (çıxış) baza rolunu oynayır və yenili yin meyarı sayılır. Bu isə onu ifadə edir ki, Azərbaycan Respublikasının patent hüququ faydalı modelin yeniliyini müəyyənləşdirmək məsələsində dünya ye 1 «Patent haqqında» qanunun 8-ci maddəsinin l- c i bəndi. :
Международное экономическое право и процесс. Учебник М ., 2004, с. 339. 3 «Patent haqqında» qanunun 8-ci maddəsinin 2-ci bəndi.
Интеллектуальная собственность М ., 2006, с. 14. 327
niliyi prinsipindən çıxış edir. İkincisi, dünya texnikasının müasir (mövcud) səviyyəsi faydalı m odelin il kinliyi tarixi ilə, yəni faydalı model barədə iddia sənədi verildiyi (iddia sənədi nin səlahiyyətli dövlət orqanına daxil olduğu) tarixlə müəyyən edilir1. Belə ki, dünya texnikasının müasir (mövcud) səviyyəsinə birincisi, faydalı modelin il kinliyi tarixinə qədər barəsində iddia sənədi verilmiş (yəni təklif olunan) fayda lı modellə eyni təyinatlı obyektlər barəsində kütləvi m əlum atlar daxildir. Məxfi, qapalı (gizli) və xidməti məlumatlar nəzərə alınmır. Çünki istənilən ma raqlı şəxsin belə məlumatlarla tanış olması qeyri-mümkündür. İkincisi, dünya texnikasının müasir (mövcud) səviyyəsinə barəsində iddia sənədi verilmiş (təklif olunan) faydalı modelin ilkinliyi tarixinə qədər eyni tə yi natlı obyektlərin (texniki vasitələrin) Azərbaycan Respublikasında tətbiqi haqqında kütləvi məlumatlar daxildir. Bundan belə nəticəyə gələ bilərik ki, hə min obyektlərin (texniki vasitələrin) Azərbaycan Respublikasından kənarda (xa ricdə) tətbiqi barədə kütləvi məlumatlar dünya texnikasının müasir (mövcud) sə viyyəsinə daxil olunmur. Bu isə o deməkdir ki, faydalı modelin yeniliyi mütləq dünya xarakterinə malik deyil. Azərbaycan Respublikasının patent hüququ bu məsələdə faydalı modelin nisbi dünya yeniliyi prinsipindən çıxış edir. Yenilik əlamətinə verilən leqal anlayışdan görürük ki, təklif olunan (barəsin də iddia sənədi verilən) faydalı modelin mühüm əlam ətlərinin m əcm usu dünya texnikasının müasir səviyyəsinə bəlli (məlum) olm am alıdır. Mü hüm əlamətlər dedikdə, təklif olunan faydalı modelin elə xüsusiyyətləri başa düşülür ki, bu xüsusiyyətlər faydalı modeli eyni təyinatlı obyektlərdən (texniki vasitələrdən) fərqləndirməyə imkan verir və texniki nəticə əldə olunmasına tə sir göstərir. Onlar təklif olunan faydalı modeli ona daha yaxın olan analoqlar dan ayırmağa imkan verən cəhətlərdir. Faydalı model yeni olmaqdan başqa, həm də sənaye- Sənayedə tətbiq də tətbiq edilə bilən olmalıdır. Hər iki əlamət (şərt) birlə- ® ' Ə ,.',т ® •, şərək təklif olunan həlli patentə layiq olan faydalı model əlaməti (şərti) * т | tan|td|nr. Sənayedə tətbiq edilə bilmək əlamətini (şərtini) hərfi mənada yox, geniş mənada təfsir etmək lazımdır. Məsələ burasındadır ki, faydalı modelin tətbiq sahəsini yalnız sənaye ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Onun tətbiqi təsərrüfatın demək olar ki, bütün sahələrini (təsərrüfatın istənilən sahəsini) əhatə edir. Sənayedə tətbiq edilə bilmək əlaməti (şərti) dedikdə, sənayenin və tə sərrüfatın hər hansı sahəsində hazırlanması və istifadə edilm əsinin mümkünlüyü başa düşülür. Faydalı model həm maddi təsərrüfat sahələrində (məsələn, sənaye, kənd tə sərrüfatı, nəqliyyat və digər sahələrdə), həm də qeyri-maddi təsərrüfat sahələ rində (məsələn, səhiyyə, təhsil və digər sahələrdə) tətbiq oluna bilər. Bu isə onu göstərir ki, faydalı modelin tətbiq sahəsi barəsində iddia sənədi verilmiş və təklif olunmuş həllin patentə layiq olmasına və qorunmasına təsir göstərmir. Sənayedə tətbiq olunmaq əlamətinin (şərtinin) belə bir labüd (məcburi) ele- «Patent haqqında» qanunun 8-ci maddosinin 3-cü bəndi və 28-ci maddəsinin 1-ci bəndi. 328
menti vardır ki, o, faydalı olmalı, müsbət effekt (nəticə) verməlidir. Faydalı olmaq və müsbət effekt (nəticə) vermək vaxta qənaət etmədə, əl əməyini yün- gülləşdirmədə, gigiyena və s. baxımından əmək şəraitini yaxşılaşdırmaqda və s.
ifadə oluna bilər1. Sənayedə tətbiq olunmaq əlaməti barəsində iddia sənədi verilmiş həllin (təklif olunmuş həllin) praktik fəaliyyətdə realizə olunmağın mümkünlüyünü ifa də edir. Həmin həll həyata keçirilə bilən olmalıdır. Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|