Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§ 7. S ə n a ye m ü lkiyyəti o b y e k tlə rin in
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Patent haqqında» qanunun 10-cu maddəsi.
|
§ 7. S ə n a ye m ü lkiyyəti o b y e k tlə rin in
q o ru n m a s ın ın p ate n t fo rm a s ı Patent sənaye SSRİ dövründə iki mühafizə forması mövcud idi. mülkiyyəti obyektlərini Belə ki' SSR' qanunvericiliyi ixtiraların mühafizəsi qoruyan sənəd kimi (qorunması) üçün iki forma nəzərdə tuturdu1; mü əlliflik şəhadətnaməsi; patent. Sovet vətəndaşla rı, bir qayda olaraq, m ü ə lliflik şəhadətnam əsi almaq üçün iddia sənədi verir dilər. İxtira üçün patent alan vətəndaşların sayı isə müqayisəedilməz dərəcə də, son dərəcədə az idi. Fakt bundan ibarət idi ki, sovet vətəndaşları patent almaq üçün nadir hallarda iddia sənədi verirdilər. Bunu nə ilə izah etmək olar? Qeyd etmək lazımdır ki, müəlliflik şəhadətnaməsi ixtiraçının ixtiraya müəllif liyini təsdiqləyir, habelə onun əmlak və digər hüquqlarını təmin edirdi, ixtira üçün müstəsna hüquq dövlətə m əxsus idi. Belə ki, müəlliflik şəhadətnamə si alan müəllif ixtiraya müstəsna hüququ dövlətə verirdi. Müəlliflik şəhadətna məsi ilə qorunan ixtiradan istifadə olunması məsələsini sovet dövlət orqanları və digər təşkilatlar həll edirdilər. Dövlət ixtiranın tətbiqinin məqsədəuyğunluğu- nu nəzərə almaqla, onun həyata keçirilməsinin qayğısını öz üzərinə götürürdü. Bununla ixtiraçıların yaratdığı obyektdən fayda götürmək imkanı təmin olunur du. İxtiradan istifadə olunduğu hallarda bunun nəticəsindən asılı olaraq, ixtira- çı haqq (mükafat) almaq hüququna malik idi. Müəlliflik şəhadətnaməsinin sa hibi qanunvericiliyə müvafiq olaraq, güzəştlərdən istifadə edə bilərdi. İxtira müəllifi öz mülahizəsinə görə müəlliflik şəhadətnaməsi yox, patent ala bilərdi. Belə halda ixtira üçün müstəsna hüquq dövlətə yox, ixtira müəllifinin özünə (patent alana) məxsus olurdu. Patent alan şəxsin (patentin məxsus ol duğu şəxsin) razılığı olmadan heç kəs ixtiradan istifadə edə bilməzdi. O, pa tentdən istifadə olunmasına icazə (lisenziya) verə bilər və ya patentini tama milə başqasına verə bilərdi. Patent alan şəxs müəlliflik şəhadətnaməsinin sa hibindən fərqli olaraq bir sıra hüquq və güzəştlərdən istifadə edə bilməzdi. O, faktiki olaraq öz yaratdığı obyektdən real fayda götürmək imkanından məhrum idi. Patent mühafizə forması formal xarakter daşıyırdı. Bunlara görə sovet və təndaşları ixtira üçün patent yox, m üə lliflik şəhadətnam əsi alınmasına üstünlük verirdilər. ' Положения об открытиях, изобретениях и рационализаторских предложениях; Azərbaycan Respublikasının M ü lk i M əcəlləsinin (1964-cü i!) 519-cu maddəsi. 354
Sovet dövrünün qanunvericiliyindən fərqli olaraq Azərbaycan Respublikası nın
müasir qanunvericiliyində ixtiranın və sənaye mülkiyyətinin digər obyektlə rinin yalnız patent formasında qorunması nəzərdə tutulur. Başqa sözlə desək, Azərbaycan Respublikasında sənaye mülkiyyəti obyektləri ancaq patentin kö məyi ilə qorunur. Patent sənaye mülkiyyəti obyektlərinin qorunmasının yeganə form asıdır. Bunu nə ilə izah etmək olar? Bildiyimiz kimi, XX əsrin axırlarında Azərbaycan Respublikası komanda (sovet) iqtisadiyyatından imtina edərək bazar iqtisadiyyatına keçdi. Ölkəmizdə iqtisadiyyat bazar prinsipləri əsasında təşkil olunmağa başladı. Bazar münasi bətləri şəraitində cəmiyyət üçün yaradılan yeni texniki vasitələr və elmi-texniki nailiyyətlər əmlak dəyəri olan nemət - xüsusi xarakterli əmtəə kimi tanındı. Öz əməyi ilə belə əmtəə yaradan şəxsin əmlak mənafelərinin, ondan fayda götürmək imkanının təmin olunması vacib məsələyə çevrildi. Azərbaycan Res publikasında sənaye mülkiyyəti obyektlərinin qorunmasının mövcud sistemini mahiyyətcə dəyişdirərək bazar iqtisadiyyatının qaydalarına uyğunlaşdırmaq, patent sistem inin islahatını həyata keçirmək tələb olunurdu. Məhz patent sisteminin islahatı şəxslərə öz yaratdıqları elmi-texniki nailiyyətlərə real surət də sərəncam vermək imkanı verə bilərdi. 1997-ci ildə Azərbaycan Respublikasında patent haqqında qanun qəbul edildi. Bu qanun ölkədə sənaye mülkiyyəti obyektlərinin qorunması sistemində köklü dəyişikliklərin başlanğıcını qoydu, patent islahatının həyata keçirilməsin də mühüm rol oynadı. Qanun patenti sənaye mülkiyyəti obyektlərinin qorun masının yeganə forması kimi müəyyən etdi. Onun qəbul edilməsi ilə Azərbay can Respublikasında elmi-texniki nailiyyətlərin qorunma sisteminin hüquqi fun- damenti qoyuldu. Digər tərəfdən, sənaye mülkiyyəti obyektlərinin qorunmasının patent forma sı demək olar ki, dünyanın bütün ölkələrinin qanunvericiliyinə məlumdur. Sə naye mülkiyyətinin qorunmasının beynəlxalq sistemi patent mühafizə forması na əsaslanır. Başqa sözlə desək, patent beynəlxalq patent hüququnun hamı- lıqla tanınmış normasına görə əsas və başlıca mühafizə sənədidir. Azərbay can Respublikasının patent qanunvericiliyini bu normaya uyğunlaşdırmaq, sə naye mülkiyyətini beynəlxalq standartlarla şərtlənən sivil formada qorumaq tə ləb edilirdi. Bunun üçün sənaye mülkiyyətini qorumağın tam şəkildə patent for ması qəbul olundu. Qeyd etdik ki, mülki hüququn, daha dəqiq söyləsək, onun Patentin gqij mülkiyyət hüququ yarımsahəsinin yerinə yetirdiyi əsas funksiya arı funksiyalardan biri sənaye mülkiyyəti obyektlərini hüquqi cə hətdən qorumaqdan, yəni hüquqi mühafizə ilə təmin etməkdən ibarətdir. Sə naye mülkiyyəti obyektlərini qorumaq (mühafizə etmək) nə üçün lazımdır? Qeyd etmək lazımdır ki, yaradılan hər bir sənaye mülkiyyəti obyekti cəmiy yət üçün nəzərdə tutulan yeni texniki vasitə və nailiyyət deməkdir. Sözsüz ki, şəxsin öz yaradıcı əməyi ilə yaratdığı həmin vasitəyə (nailiyyətə) real surətdə sərəncam vermək və ondan faydalanmaq imkanı təmin edilməlidir. Bundan öt rü xüsusi olaraa yerinə yetirilən rəsmi prosedura çərçivəsində yeni texniki va sitə (nailiyyət) Ьа-ədə məlumatlar ictimaiyyətə çatdırılır (iddia sənədinin tərtib 355
olunaraq səlahiyyətli dövlət orqanına verilməsi, iddia sənədi barəsində məlu matın həmin orqanın rəsmi bülletenində dərc olunması və s.). səlahiyyətli döv lət orqanı iddia sənədində göstərilən (təklif olunan) texniki vasitənin (nailiyyə tin) dünya texnikasının müasir səviyyəsi baxımından yeni (təzə) olmasını yox layır (iddia sənədinin ekspertizası). Nəhayət, əgər yoxlama müsbət nəticə ve rərsə, dövlət (daha doğrusu, dövlət adından səlahiyyətli dövlət orqanı, yəni patent idarəsi) iddiaçıya xüsusi m ühafizəedici (qoruyucu) sənəd verilm əsi barədə qərar (fərdi akt) qəbul edir. Həmin sənəd patent adlanır. Patent elə bir sənəddir ki, şəxsin yaratdığı sənaye mülkiyyəti obyektini hüquqi mühafizə ilə təmin edir. Patent dedikdə, sənaye m ülkiyyəti obyektini (ixtiranı, faydalı modeli və ya sənaye nümunəsini) qorumaq üçün həmin obyekti yaradıcı əməyi ilə yaradan şəxsə (müəllifə) və onun göstərdiyi digər şəxslərə səlahiyyətli dövlət orqanı tərəfindən verilən rəsmi mühafizə sənədi başa düşülür. Sənaye mülkiyyəti obyektləri məhz patentin vasitəsi ilə qorunur. Patentlə qorunma onu ifadə edir ki, sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə etmək niy yətində olan istənilən hər hansı bir şəxs patent sahibindən (patent alan şəxs dən) sənaye m ülkiyyəti obyektindən istifadə etməyə icazə (razılıq) alm alı dır. Sənaye mülkiyyəti obyektini patentlə qorumaq həmin obyektdən ayrı-ayrı şəxslərin qanunsuz (icazəsiz) surətdə istifadə etmələrinin qarşısını almaq de məkdir. Buna görə də sənaye mülkiyyəti obyektini başqa şəxslərin qanunsuz istifadəsindən qorumaq patentin əsas funksiyası sayılır. Patent əsas funksiyadan başqa, bir sıra əlavə fu n k s iy a la r da yerinə yetirir. Təsdiq etmək patentin əlavə funksiyalarından biridir. Patentin bu funksiyası nın üç təzahür forması vardır. Birinci forma ondan ibarətdir ki, patent sənaye m ülkiyyə tinə m üə llifliyi təsdiq edir. Belə ki, patentdə sənaye mülkiyyəti obyektini yaradan şəxsin, yə ni müəllifin adı göstərilir. Başqa sözlə desək, patent əsasında sənaye mülkiy yəti obyektinin müəllifini müəyyənləşdirmək mümkündür. Patentin təsdiq etmək funksiyasının ikinci təzahür forması ondan ibarətdir ki, o, iddia sənədində göstərilən (təklif edilən) müvafiq həllin (nailiyyətin, texni ki vasitənin) dövlət tərəfindən sənaye m ülkiyyəti ob ye kti (ixtira, faydalı model və ya sənaye nümunəsi) kim i tanınm asını tə sd iq e d ir'. Patent sü but edir ki, şəxsin yaratdığı və təklif etdiyi nailiyyət (həll) barəsində dövlət rəs- mən tanıma aktını həyata keçirmişdir. Yalnız rəsmi tanıma aktından sonra mü vafiq nailiyyət (həll) sənaye mülkiyyəti obyekti sayılır, patent hüquq institutu ilə (qanunla) qorunur və onun barəsində subyektiv hüquqlar (istifadə hüququ və s.) əmələ gəlir. Dövlət tərəfindən tanınmayan hər hansı b ir nailiyyət (həll) qorunmur. Müvafiq nailiyyətin (həllin) dövlət tərəfindən sənaye mülkiyyəti ob yekti kimi tanınıb-tanınmaması məsələsi isə patent əsasında müəyyənləşdirilir. Üçüncüsü, patent sənaye m ülkiyyəti obyektinin ilk in liy in i (birin ciliyini) təsdiq edir. Sənaye mülkiyyəti obyektinin ilkinliyi isə hüquqi əhəmiyyətə malik ’
Международная торговля. Учебник. М . 2001, с. 355; Богусловский М.М. М е ж дународное частное право. Учебник. М . 2002, с. 311. 356
olan məsələdir. Belə ki, qeyd etdiyimiz kimi, sənaye mülkiyyəti obyekti üçün patent almaq istəyən şəxs səlahiyyətli dövlət orqanına (patent idarəsinə) iddia sənədi verməlidir. İlkinlik iddia sənədinin verildiyi tarixlə, yəni səlahiyyətli döv lət orqanına (patent idarəsinə) daxil olduğu tarixlə müəyyən edilir. İlkinlik ki mə m əxsusdursa, ona da patent veriləcəkdir. Başqa sözlə desək, eyni sə naye mülkiyyəti obyektinə müxtəlif şəxslər iddia sənədi verərlərsə, həmin şəxslərdən o şəxsin yaratdığı obyekt dövlət tərəfindən tanınacaq və patent ve riləcəkdir ki, ilkinlik ona məxsus olsun. İlkinlik patent almaq üçün iddia sə nədi verilm əsində b irin c ilik deməkdir. Buna görə də kim birinci olaraq iddia sənədi verərsə, ona da patent veriləcəkdir. İddia sənədi verilməsində birincilik, yəni iddia sənədinin birinci olaraq verilməsi sənaye mülkiyyəti obyektinin yeni (təzə) olmasını təmin edir. Belə ki, iddia sənədində göstərilən (təklif edilən) nailiyyətin (həllin) yeni olması qiymətləndirilərkən yalnız ilkinlik müəyyənləşdi rilən ana kimi mövcud olan materiallar tutuşdurula və müqayisə edilə bilər. Patent sahibini m üstəsna hüquqla təmin etmək patentin yerinə yetirdiyi əlavə funksiyalardan biridir. Belə ki, patent sənaye mülkiyyəti obyektlərindən istifadə etmək üçün patent sahibinə müstəsna hüquq verir. İddiaçı patent ala raq sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə üçün müstəsna hüquq əldə edir. Müstəsna hüquq patent sahibinin sənaye mülkiyyəti obyektinə qanuni inhisar hüququnu ifadə edir1. Patent sahibi sənaye mülkiyyəti obyektindən özü istifadə edə və ya sənaye mülkiyyəti obyektindən başqa şəxsin istifadə etməsinə icazə verə bilər və ya ümumiyyətlə, ondan istifadə olunmasına heç kəsə icazə verməz. Onun razılığı olmadan heç kəs sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə edə bilməz. Əgər hər hansı şəxs patent sahibinin icazəsi (razılığı) olmadan istifadə edərsə, belə hal qanunsuz istifadə olub, patent hüququnun (müstəsna hüququn) pozulması sa yılır. Patent sahibi zərərin əvəzinin ödənilməsi və patent hüququnun pozulma sına yönələn hərəkətlərin qadağan olunması barədə iddia ilə məhkəməyə mü raciət edə bilər. Məhkəmə qərarı əsasında patent hüququnu pozan şəxsdən onun vurduğu zərərin əvəzi alına, habelə həmin şəxsin ixtiradan və s. istifadə nəticəsində yaratdığı məmulata həbs qoyula bilər və s. Deməli, sənaye mül kiyyəti obyektindən patent sahibinin icazəsi (razılığı) olmadan istifadə olunma sı qanunsuz (hüquqazidd) istifadə sayılır və məsuliyyətə səbəb olur. Patent sahibinin müstəsna hüququnu pozan şəxs pozuntunu dayandırmalı və vurdu ğu zərərin əvəzini ödəməlidir. Patentin yerinə yetirdiyi əlavə funksiyalardan biri ondan ibarətdir ki, o, yeni elm i-texniki nailiyyətlər barədə fasiləsiz informasiya mənbəyidir. Belə ki, patent fondlarının köməyi ilə sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə olunması na verilən icazə (lisenziya) barədə leqal yolla konkret materiallar toplanıla, ya radılan yeni sənaye mülkiyyəti obyektləri haqqında müntəzəm surətdə infor masiya əldə oluna və elmi-texniki tədqiqatlar təhlil edilə bilər. 1 Гражданское и торговое право зарубежных государств. Учебник. Том 1/Отв.рсд. Е. А.Васильев, А.С.Комаров. М., 2005, с. 483. 357
Dövlət adından patent verilməsi patent sahibi üçün sub- Subyektiv yektiv hüquqlar yaradır. Həmin hüquqlar patentlə bağlı patent hüququ olduğuna və patentdən irəli gəldiyinə görə subyektiv pa tent hüquqları adlanır. Subyektiv patent hüquqları patent sahibinin malik oldu ğu hüquqlardır ki, rəsmi surətdə patentlə təsdiq edilir. Yalnız iddiaçı şəxsə pa tent verilməsi barədə dövlət tərəfindən fərdi akt qəbul edildikdə, subyektiv pa tent hüquqları yaranır. Məhz patent iddiaçını subyektiv hüquqlarla təmin edir. Bu cəhəti ilə onlar subyektiv müəlliflik hüquqlarından fərqlənir. Müəllifin əsər barəsində subyektiv hüquqlarının əmələ gəlməsi üçün Avropa ölkələrində qə bul edilən konsepsiyaya görə, yalnız bircə əsərin yaradılması faktı kifayət edər. Azərbaycan Respublikasının müəlliflik hüququ analoji mövqedən çıxış edərək məsələyə bu cür yanaşır. Subyektiv patent hüquqları dedikdə, patent sahibinin d ö vlə t tə rəfin dən ona verilm iş patentlə bağlı olaraq m alik olduğu hüquqi im kanlar (sə lahiyyətlər) başa düşülür. Subyektiv patent hüquqları bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Onlar hər şey dən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, m ütləq hüquq növünə aid olan hüquqdur. Belə ki, sənaye mülkiyyəti obyekti üçün iddiaçı şəxsə patent verildiyi halda hə min şəxs patent sahibi olur və onunla sayı bilinməyən qeyri-müəyyən dairə şəxslər («hamı və hər kəs») arasında patent barəsində (rəsmi surətdə tanı nan sənaye mülkiyyəti obyekti barəsində) m ütləq xa ra kte rli patent hüquq m ünasibəti əmələ gəlir. Bu münasibətin səlahiyyətli şəxsi sayılan patent sahi bi borclu tərəfdən - sayı bilinməyən qeyri-müəyyən dairə şəxslərdən («hamı dan və hər kəsdən») patenti (patentlə bağlı hüquqlarını) pozmamalarını tələb etmək hüququna malikdir. Borclu tərəf («hamı və hər kəs») isə patenti pozma ğa yönələn hərəkətlərdən çəkinmək kimi passiv vəzifə daşıyır. İkincisi, subyektiv patent hüququ m üddətli hüquqdur. Bu o deməkdir ki, patent sahibinin sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə üçün patentlə verilən müstəsna hüququ (inhisar hüququ) müddətsiz yox, müəyyən müddətə qüvvə də olur, yəni sənaye mülkiyyəti obyekti patentlə müəyyən müddətə qorunur, hüquqi mühaflzə ilə təmin edilir. Deməli, patent müddətli sənəddir. Patentin m üddətli sənəd olması dedikdə, patentin m üəyyən müddətə qüvvədə olaraq sənaye m ülkiyyəti obyektini qorum ası, hüquqi m ühafizə ilə təmin etməsi başa düşülür. Patent müəyyən müddətə qüvvədə olan sənəddir. Məhz patentin qüvvə də olduğu müddət ərzində patent sahibi sənaye mülkiyyəti obyektindən istifa də üçün müstəsna hüquqa malik olur. Patentin qüvvədə olm a m üddəti sə naye mülkiyyəti obyektinin qorunma müddətidir. Patentin qüvvədə olma müddəti qanunla müəyyən edilir'. Özü də sənaye mülkiyyəti obyektinin növündən asılı olaraq patentin qüvvədə olma müddətləri eyni olmayıb, fərqlənir: • ixtira üçün - 20 il; • faydalı model üçün - 10 il; 1 1 «Patent haqqında» qanunun 10-cu maddəsi. 358
» sənaye nümunəsi üçün - 10 il. Göstərilən müddətlər beynəlxalq sazişlərdə nəzərdə tutulan müddətlərə əsa sən uyğun gəlir. Məsələn, TRİPS sazişinə görə ixtiranın qorunma müddəti 20 ii, sənaye nümunəsinin qorunma müddəti isə 10 ildən ibarətdir'. Bəzi ölkələrdə sənaye nümunəsi üçün 5 və ya 15 illik qorunma müddəti müəyyən edilir1 2.
Patentin qüvvədə olma müddətinin hesablanması (başlaması) barədə qa nun göstəriş ifadə edir. Belə ki, patentin qüvvədə olma müddəti iddia sənədi nin səlahiyyətli dövlət orqanına (patent idarəsinə) verildiyi gündən hesablanır. Məsələn, tutalım ki. ixtiraya patent almaq məqsədi ilə iddiaçı 1 mart 2000-ci il tarixində patent idarəsinə iddia sənədi verir. Patent 1 mart 2020-ci ilə kimi (1 mart 2000-ci il + 20 il) qüvvədə olacaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, patentin qüvvədə olma müddəti başa çatdıqda (yə ni qurtardıqda) sənaye mülkiyyəti obyekti qorunmur, hüquqi mühafizə ilə təmin edilmir və patent sahibinin həmin obyektindən müstəsna (inhisar) istifadə hü ququ öz qüvvəsini itirir. Sənaye mülkiyyəti obyekti cəmiyyətin ümumi istifadə sinə verilir. Üçüncüsü, subyektiv patent hüququ ərazi xarakterli hüquqdur. Bu, o de məkdir ki, patent yalnız onun verildiyi dövlətin ərazisində qüvvədə olan sub yektiv hüquq yaradır. O, başqa dövlətin ərazisində patent sahibi üçün subyek tiv hüquq əmələ gətirmir. Deməli, patent yalnız onun verildiyi dövlətin ərazisin də qüvvədə olan sənəddir. Buna görə də patentin eksterritorial qüvvəsi yo xd u r3. Hətta sənaye mülkiyyəti obyektinin qorunmasına yönələn beynəlxalq konvensiyalar da patenti eksterritorial qüvvə ilə təmin edə, onun ərazi xarakte rini dəyişdirə bilmir. Belə konvensiyalar beynəlxalq patent verilməsini nəzərdə tutmur. Beynəlxalq patent dedikdə, konvensiya iştirakçısı olan dövlətlərin ərazisində qüvvədə olan patent başa düşülür. Konvensiyalar iştirakçı dövlətlə rin üzərinə belə bir vəzifə də qoymur ki, onların verdiyi patent başqa iştirakçı dövlətlərin ərazisində qarşılıqlı surətdə tanınsın. Hər bir dövlət sənaye mülkiy yəti obyekti üçün özünün daxili (milli) qanunu əsasında patent verir. Konvensi yaların isə əsas məqsədi ayrı-ayrı dövlətlərin şəxslərinin bütün qalan iştirakçı dövlətlərin ərazisində subyektiv patent hüquqları əldə etmələri və onları qoru maları məsələsində asan şərtlər müəyyən etməkdən ibarətdir. Bəs, vəziyyət dən necə çıxmalı? Sənaye mülkiyyəti obyekti barəsində xarici dövlət ərazisində subyektiv pa tent hüququ əldə etmək üçün iddiaçı şəxsin patent almaq məqsədilə həmin dövlətin səlahiyyətli orqanına iddia ərizəsi verməsi və müstəqil surətdə patentə sahib olması tələb edilir. Məhz bu patent əsasında xarici dövlət əra zisində sənaye mülkiyyəti obyekti qorunur, həmin obyekt barəsində subyektiv patent hüququ yaranır. Belə halda söhbet sənaye mülkiyyəti obyekti barədə əvvəllər başqa dövlətdə yaranan subyektiv patent hüququnun xarici dövlətdə tanınmasından yox, həmin xarici dövlətdə yeni subyektiv patent hüququnun 1 Bax: раздел 4 и 5. Соглашения о торговых аспектах прав на интеллектуальную собственность (ТРИПС). :
- Международная охрана интеллектуальной собственности. М. 2001. с 26. 3Лупц Л.А. Курс ^еждународного частного права. М. 2002. с. 675. 359
Dövlət adından patent verilməsi patent sahibi üçün sub- Subyektiv yektiv hüquqlar yaradır. Həmin hüquqlar patentlə bağlı patent huququ olduğuna və patentdən irəli gəldiyinə görə subyektiv pa tent hüquqları adlanır. Subyektiv patent hüquqları patent sahibinin malik oldu ğu hüquqlardır ki, rəsmi surətdə patentlə təsdiq edilir. Yalnız iddiaçı şəxsə pa tent verilməsi barədə dövlət tərəfindən fərdi akt qəbul edildikdə, subyektiv pa tent hüquqları yaranır. Məhz patent iddiaçını subyektiv hüquqlarla təmin edir. Bu cəhəti ilə onlar subyektiv müəlliflik hüquqlarından fərqlənir. Müəllifin əsər barəsində subyektiv hüquqlarının əmələ gəlməsi üçün Avropa ölkələrində qə bul edilən konsepsiyaya görə, yalnız bircə əsərin yaradılması faktı kifayət edər. Azərbaycan Respublikasının müəlliflik hüququ analoji mövqedən çıxış edərək məsələyə bu cür yanaşır. Subyektiv patent hüquqları dedikdə, patent sahibinin dövlət tə rə fin dən ona verilm iş patentlə bağlı olaraq malik olduğu hüquqi im kanlar (sə lahiyyətlər) başa düşülür. Subyektiv patent hüquqları bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Onlar hər şey dən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, mütləq hüquq növünə aid olan hüquqdur. Belə ki, sənaye mülkiyyəti obyekti üçün iddiaçı şəxsə patent verildiyi halda hə min şəxs patent sahibi olur və onunla sayı bilinməyən qeyri-müəyyən dairə şəxslər («hamı və hər kəs») arasında patent barəsində (rəsmi surətdə tanı nan sənaye mülkiyyəti obyekti barəsində) m ütləq xarakterli patent hüquq münasibəti əmələ gəlir. Bu münasibətin səlahiyyətli şəxsi sayılan patent sahi bi borclu tərəfdən - sayı bilinməyən qeyri-müəyyən dairə şəxslərdən («hamı dan və hər kəsdən») patenti (patentlə bağlı hüquqlarını) pozmamalarını tələb etmək hüququna malikdir. Borclu tərəf («hamı və hər kəs») isə patenti pozma ğa yönələn hərəkətlərdən çəkinmək kimi passiv vəzifə daşıyır. ikincisi, subyektiv patent hüququ m üddətli hüquqdur. Bu o deməkdir ki, patent sahibinin sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə üçün patentlə verilən müstəsna hüququ (inhisar hüququ) müddətsiz yox, müəyyən müddətə qüvvə də olur, yəni sənaye mülkiyyəti obyekti patentlə müəyyən müddətə qorunur, hüquqi mühafizə ilə təmin edilir. Deməli, patent müddətli sənəddir. Patentin müddətli sənəd olması dedikdə, patentin müəyyən müddətə qüvvədə olaraq sənaye m ülkiyyəti obyektini qorum ası, hüquqi mühafizə ilə təmin etməsi başa düşülür. Patent müəyyən müddətə qüvvədə olan sənəddir. Məhz patentin qüvvə də olduğu müddət ərzində patent sahibi sənaye mülkiyyəti obyektindən istifa də üçün müstəsna hüquqa malik olur. Patentin qüvvədə olma m üddəti sə naye mülkiyyəti obyektinin qorunma müddətidir. Patentin qüvvədə olma müddəti qanunla müəyyən edilir1. Özü də sənaye mülkiyyəti obyektinin növündən asılı olaraq patentin qüvvədə olma müddətləri eyni olmayıb, fərqlənir: • ixtira üçün - 20 il; • faydalı model üçün - 10 il;
358
• sənaye nümunəsi üçün - 10 il. Göstərilən müddətlər beynəlxalq sazişlərdə nəzərdə tutulan müddətlərə əsa sən uyğun gəlir. Məsələn, TRİPS sazişinə görə ixtiranın qorunma müddəti 20 il, sənaye nümunəsinin qorunma müddəti isə 10 ildən ibarətdir'. Bəzi ölkələrdə sənaye nümunəsi üçün 5 və ya 15 illik qorunma müddəti müəyyən edilir1 2.
Patentin qüwədə olma müddətinin hesablanması (başlaması) barədə qa nun göstəriş ifadə edir. Belə ki, patentin qüwədə olma müddəti iddia sənədi nin səlahiyyətli dövlət orqanına (patent idarəsinə) verildiyi gündən hesablanır. Məsələn, tutalım ki, ixtiraya patent almaq məqsədi ilə iddiaçı 1 mart 2000-ci il tarixində patent idarəsinə iddia sənədi verir. Patent 1 mart 2020-ci ilə kimi (1 mart 2000-ci il + 20 il) qüvvədə olacaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, patentin qüvvədə olma müddəti başa çatdıqda (yə ni qurtardıqda) sənaye mülkiyyəti obyekti qorunmur, hüquqi mühafizə ilə təmin edilmir və patent sahibinin həmin obyektindən müstəsna (inhisar) istifadə hü ququ öz qüvvəsini itirir. Sənaye mülkiyyəti obyekti cəmiyyətin ümumi istifadə sinə verilir. Üçüncüsü, subyektiv patent hüququ ərazi xarakterli hüquqdur. Bu, o de məkdir ki, patent yalnız onun verildiyi dövlətin ərazisində qüvvədə olan sub yektiv hüquq yaradır. O, başqa dövlətin ərazisində patent sahibi üçün subyek tiv hüquq əmələ gətirmir. Deməli, patent yalnız onun verildiyi dövlətin ərazisin də qüvvədə olan sənəddir Buna görə də patentin eksterritorial qüwəsi yo xd u r3. Hətta sənaye mülkiyyəti obyektinin qorunmasına yönələn beynəlxalq konvensiyalar da patenti eksterritorial qüvvə ilə təmin edə, onun ərazi xarakte rini dəyişdirə bilmir. Belə konvensiyalar beynəlxalq patent verilməsini nəzərdə tutmur. Beynəlxalq patent dedikdə, konvensiya iştirakçısı olan dövlətlərin ərazisində qüwədə olan patent başa düşülür. Konvensiyalar iştirakçı dövlətlə rin üzərinə belə bir vəzifə də qoymur ki, onların verdiyi patent başqa iştirakçı dövlətlərin ərazisində qarşılıqlı surətdə tanınsın. Hər bir dövlət sənaye mülkiy yəti obyekti üçün özünün daxili (milli) qanunu əsasında patent verir. Konvensi yaların isə əsas məqsədi ayrı-ayrı dövlətlərin şəxslərinin bütün qalan iştirakçı dövlətlərin ərazisində subyektiv patent hüquqları əldə etmələri və onları qoru maları məsələsində asan şərtlər müəyyən etməkdən ibarətdir. Bəs, vəziyyət dən necə çıxmalı? Sənaye mülkiyyəti obyekti barəsində xarici dövlət ərazisində subyektiv pa tent hüququ əldə etmək üçün iddiaçı şəxsin patent almaq məqsədilə həmin dövlətin səlahiyyətli orqanına iddia ərizəsi verməsi və müstəqil surətdə patentə sahib olması tələb edilir. Məhz bu patent əsasında xarici dövlət əra zisində sənaye mülkiyyəti obyekti qorunur, həmin obyekt barəsində subyektiv patent hüququ yaranır. Belə halda söhbət sənaye mülkiyyəti obyekti barədə əvvəllər başqa dövlətdə yaranan subyektiv patent hüququnun xarici dövlətdə tanınmasından yox, həmin xarici dövlətdə yeni subyektiv patent hüququnun 1 Bax: раздел 4 и 5. Соглашения о торговых аспектах прав на интеллектуальную собственность (ТРИПС). 2
Международная охрана интеллектуальной собственности. М. 2001 с 26. 1
Курс международного частного права. М 2002, с. 675. 359
əmələ gəlməsindən gedir1. Deməli, eyni bir sənaye m ülkiyyəti obyekti üçün m üxtəlif dövlətlərdə ayrıca olaraq patent alınmalıdır. Paris konvensiyası da belə halı nəzərdə tutur-1 2. Konvensiyaya uyğun olaraq patentlər, necə deyərlər, «milli müstəqillik» əldə edi'. Bu onu ifadə edir ki, müəyyən bir dövlətdə verilən patent eyni obyektə başqa dövlətlərdə alınan patentin taleyindən asılı deyildir. Dördüncüsü, subyektiv patent hüququ m üstəsna hüquq növünə aid olan hüquqdur. Bu, o deməkdir ki, heç kəs, heç vaxt və heç bir halda patent sahibi nin razılığı olmadan sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə edə bilməz; başqa şəxslər sənaye mülkiyyəti obyektindən yalnız patent sahibinin razılığı ilə istifa də edə bilərlər. Digər tərəfdən, subyektiv patent hüququnun müstəsna hüquq olması onda ifadə edilir ki, müəyyən bir dövlətin ərazisində subyektiv patent hüququ yalnız bir patent sahibinə məxsus ola bilər; eyni bir sənaye mülkiyyəti obyekti uçün müəyyən bir dövlətdə iki patent verilməsinə, yəni ikiqat patentləşdirməyə yol verilmir. Subyektiv patent hüququnun məxsus olduğu şəxs u ye ıv pa en (patent sahibi) üçün patentlə təm in olunan hüquqi m ühafizənin həcmi boyuk rol oynayır. Qanun səna ye mülkiyyəti obyektinə patentlə verilən hüquqi mühafizənin həcmini müəyyən edir3.
İxtira və faydalı modelə patentlə verilən hüquqi mühafizənin həcmi onların düsturu ilə müəyyən edilir. Sənaye nümunəsinə patentlə verilən hüquqi mü hafizənin həcminə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, o, məmulatın (make tin, rəsmin) fotoşəklində göstərilən mühüm əlam ətlərin m əcm usu ilə mü əyyən olunur. Sənaye mülkiyyəti obyektinin müvəqqəti hüquqi mühafizə edilməsi Qeyd etdik ki, Azərbaycan Respublikasının yeni mülki qanunvericiliyində sənaye mülkiyyəti obyek tinin yalnız patent formasında qorunması nəzərdə tutulur. Başqa sözlə desək, iddia sənədində təklif olunmuş (göstərilmiş) sənaye mülkiyyəti obyekti patent əsasında qorunur, hüquqi mühafizə ilə təmin edilir. Sual olunur; təklif olunmuş nailiyyətin (həllin) patentsiz qorunması mümkündürmü? Qeyd etmək lazımdır ki, patent almaq üçün verilən iddia sənədində təklif edilən (göstərilən) obyektin qanunun tələblərinə uyğunluğu ekspertiza tərəfin dən müəyyənləşdirildikdə iddia sənədi barəsində məlumatlar (materiallar) pa tent idarəsinin rəsmi bülletenində dərc edilir. İddia sənədinə dair melumat (materiallar) dərc olunduqdan sonra marağı olan hər bir şəxs iddia sənədinin materialları ilə tanış ola bilər. Məlum məsələdir ki, patent alınmasına kimi iddi açının təklif olunmuş nailiyyətindən (həlidən) istifadə üçün müstəsna hüququ əmələ gəlmir. Belə halda başqa şəxslərin həmin nailiyyətdən (həlidən) istifadə etmələri üçün imkan yaranır. Bu cür istifadə isə iddiaçının əmlak mənafeyinə zərər vurulması deməkdir. Təklif olunmuş nailiyyətdən (həlidən) başqa şəxslə 1
Международное частное право. Учебник. M . 2002, с. 309. 2 Вах: ст.4 (бус) Парижской Конвенции по охране промышленной собственности. 3 «Patent haqqında» qanunun 10-cu maddosi. 360
rin istifadə etmələrinin qarşısı yalnız patentin köməyi ilə alına bilər. Patent isə hələlik verilməmişdir. Vəziyyətdən çıxış yolu təklif olunmuş nailiyyəti (həlli) müvəqqəti hüquqi mühafizə ilə təmin etməkdən ibarətdir. Azərbaycan Res publikasının patent hüququ məsələni məhz bu cür həll edir’ . M üvəqqəti hüquqi mühafizə dedikdə, iddia sənədi barədə məlumatın (materialların) rəsmi bülletendə dərc olunduğu tarixdən patentin verildiyi tarixə kim i tə k lif olunm uş nailiyyətin (həllin) qorunması başa düşülür Təklif olunmuş nailiyyətə (həllə) patent verildiyi halda o, iddia sənədi veril diyi tarixdən geriyə qüvvəyə malik olur. Buna görə də müvafiq nailiyyətin (həllin) qorunması müvəqqəti hüquqi mühafizə adlanır. Təklif olunmuş nailiyyətə (həllə) patent verilməyə də bilər, yəni patent ida-
patent verilməsindən imtina edilməsi barədə qərar qəbul edə bilər. Belə hal təklif olunmuş nailiyyətin (həllin) müvəqqəti hüquqi mühafizə ilə təmin olunmasını istisna edir. Bu cür vəziyyət yarandıqda müvəqqəti hüquqi mü hafizə başlanm am ış sayılır. Müvəqqəti hüquqi mühafizə zamanı iddiaçının təklif edilmiş nailiyyət (həll) uçün müstəsna hüququ yaranmır. Buna görə də başqa şəxslər ondan istifadə edə bilərlər. Belə halda hüquq pozuntusuna yol verilməsindən danışmaq ol maz, yəni həmin istifadə qanunsuz istifadə sayılmır. İddiaçıya patent verilərsə, onda başqa şəxslərin nailiyyətindən (həlidən) is tifadə etmələri (daha doğrusu, istifadə etməkdə davam etmələri) artıq subyek tiv patent hüququnun (nailiyyətdən istifadə üçün müstəsna hüququn) pozul ması (patentin pozulması) hesab olunacaqdır. Belə halda patent sahibi istifa dəçilərdən sənaye m ülkiyyəti obyektindən istifadə etmələrini dayandır mağı tələb edə bilər. Digər tərəfdən, patent sahibi müvəqqəti hüquqi mühafizə dövründə təklif olunmuş nailiyyətdən (sənaye mülkiyyəti obyektindən) istifadə yə görə onlardan pul kompensasiyası tələb edə bilər2. İstifadəçilər belə kompensasiyanı ödəməyə borcludurlar. Pul kompensasiyasının məbləği tərəf lərin razılığı ilə müəyyən edilir. Patent sahibi ilə istifadəçi arasında mübahisə yaranarsa, məsələ məhkəmə qaydasında həll olunur. Sənaye mülkiyyəti obyektinin hüquqi mühafizəsi dövründə ondan istifadə etmiş şəxslər iddiaçı şəxs tərəfindən patent alındıqdan sonra ondan istifadəni davam etdirə bilərlər. Bu zaman istifadəçilər patent sahibi ilə lisenziya mü qaviləsi bağlamalıdırlar. Təklif edilmiş nailiyyət (həll) üçün patent verilmədiyi hallarda, istifadəçilər hər hansı pul kompensasiyası ödəməyə borclu deyillər. Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra hallarda patent sahibi- 1 Oolayı yolla hüquqi mühafizə nin sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə üçün müs təsna hüququ (patent hüquqları) pozulur. Patent sahibi nin patent hüquqlarının pozulması halına kifayət qədər misallar çəkmək olar. Məsələn, müəyyən hər hansı məhsulun (məmulatın) hazırlanma üsulu (texno logiyası), məsələn, ixtira obyekti olan üsul patentlə mühafizə edilir, yəni üsul 1 «Palcnl haqqında» qanunun 30-cu
bəndi.
: Сергеев ATI. Право интеллектуальной собственности, с. 514. 361
(texnologiya) patentləşdirilir. Hər haıısı müəssisə bilavasitə patentləşdirilmiş həmin üsuldan istifadə etməklə, necə deyərlər, onun köməyi ilə yeni məhsul (məmulat) hazırlayır. Əgər müəssisə hazırlanmış məhsulu təsərrüfat dövriyyə sinə daxil edərsə (məsələn, satarsa və s.), yaxud bu məqsədlə saxlayarsa, belə hal patent sahibinin müstəsna hüququnun pozulması hesab edilir. Ona görə ki, bilavasitə patentlə mühafizə olunan üsulla (patentləşdirilmiş üsulla) bila vasitə hazırlanan məhsulun təsərrüfat dövriyyəsinə daxil edilməsi, yaxud bu məqsədlə saxlanması patent sahibinin müstəsna hüququnun pozulması sayılır'. Göstərilən halda məhsulun (məmulatın) hazırlanma (alınma) üsuluna (tex nologiyasına) patent alan şəxsin (patent sahibinin) əmlak mənafeyi necə tə min olunur və onun müstəsna hüququ hansı qaydada qorunur? Məsələ bura sındadır ki, patentləşdirilmiş üsuldan (texnologiyadan) istifadə etməklə hazırla nan məhsulu (məmulatı) yalnız aşkar etmək yolu ilə patent sahibi öz müstəs na hüququnun pozulmasını müəyyənləşdirə bilər. Bu isə kifayət qədər çətinlik lə bağlı olub, heç də asan məsələ deyil. Belə ki, patent sahibinin müəssisəyə sərbəst giriş hüququ yoxdur. Buna görə də məlum məsələdir ki, patent sahibi onun yaratdığı üsuldan (texnologiyadan) müəssisənin istifadə etməsini yoxla yıb müəyyənləşdirə bilməz. Məhz bu səbəbdən qanun məhsula (məmulata) dolayı yolla hüquqi mühafi zə kimi xüsusi qoruma qaydası müəyyən edir2. Dünya patent praktikasının ta nıdığı həmin qayda Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi üçün yeni hal dır. Məsələn, TRIPS sazişinə görə məhsulun hazırlanma üsulu üçün patent al mış şəxs belə müstəsna hüquqa malikdir ki, bu hüquqa görə üçüncü şəxslər onun icazəsi olmadan həmin üsuldan istifadə edə bilməzlər (28-ci maddə). Dolayı yolla hüquqi mühafizə dedikdə, m əhsulun (m əm ulatın) alınma üsuluna verilm iş patentin bilavasitə həmin üsulla alınan digər məhsul (məmulat) barəsində qüvvədə olması, yəni onu qorum ası başa düşülür. Dolayı yolla hüquqi mühafizənin əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, məhsu lun (məmulatın) hazırlanma (alınma) üsulu (texnologiyası) üçün patent alan şəxs (patent sahibi) bilavasitə həmin üsulla alman digər m əhsula (məm ula ta) da müstəsna hüquqa m alikdir. Başqa sözlə desək, məhsulun (məmula tın) alınma üsulu üçün patent əldə edən şəxsin (patent sahibinin) patentlə ona verilən hüququ bilavasitə həmin üsulla hazırlanan digər (yeni) məhsula (mə mulata) da şamil edilir. Əgər patent sahibi yeni məhsula (məmulata) patent ala bilsəydi, məhsulun (məmulatın) alınma üsuluna olan analoji (eyni) hüquq əldə edəcəkdi. Məsələn, südü pendirə çevirmək üsulunu ixtira edən şəxs hə min üsula patent alır. Başqa şəxs həmin üsuldan istifadə edərək yeni məhsul (məsələn, soyuducusuz saxlana bilən pendir) hazırlayır. Patent həmin məhsu la da aiddir. Azərbaycan Respublikasının patent qanunvericiliyi yeni m əhsulun patent ləşdirilm iş üsulla alınması prezum psiyasından çıxış edir. Bu prezumpsiya- ya görə, əksi sübut edilənə kimi, yəni əksini sübut edən hal olmadıqda yeni «Patent haqqında» qanunun 22-ci maddəsi. ‘ «Patent haqqında» qanunun 10-cu maddəsinin 3-cü bəndi. 362
məhsul patentləşdirilmiş üsulla alınmış hesab edilir. Əgər əksi sübut olunarsa, onda belə hesab edilir ki. məhsul (məmulat) patentləşdirilmiş üsulun köməyi ilə hazırlanmamışdır, yəni məhsul hazırlanarkən patent sahibinə məxsus olan patentləşdirilmiş üsuldan istifadə edilməmişdir. Sübut etmə yükünü sözsüz, məhsul hazırlayan şəxs çəkir. Əgər o, həmin halı sübut edə bilməsə, patent sahibinin müstəsna hüququnun pozulması göz qabağındadır. Buna görə də başqasının patentləşdirilmiş üsulundan istifadə etməklə yeni məhsul hazırla yan şəxslər hökmən patent sahibindən icazə almalıdırlar. Çünki patent sahi binin m əhsulunun alınma üsuluna müstəsna hüququ vardır.
Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|