Oila pedagogikasi

shu 
yoshdagi qulay sharoitlardan qo'llanilmasa, rivojlanish- 
ning 
to‘xtab qolishlari yoki chetlashlarini bartaraf etish 
nihoyatda og‘ir kechadi.
7 
yosh - bu bola yangi sharoitga tez o‘rganadigan va 
o'qish jarayonida muvaffaqiyatli ishtirok etadigan davr hisob-
293

---

lanadi. Ya.A.Komenskiy bolaning yettinchi yili - bu bekor- 
cliilikda buzilib ketmaslik uchun maktabda o‘qishni bosh- 
laydigan vaqt hisoblagan. Bolani ona maktabida 5-6 yil 
ta’lim-tarbiya olishini (oilada bolani ona tarbiyasi nazarda 
tutilgan) u yetarli va optimal muhlat deb hisoblagan.
Bolaning yoshi (7 yosh) mezonidan tashqari, uni sog‘- 
lig'ini umumiy holati va asosiy antropometrik ko'rsatkichlari 
jismoniy tayyorgarligini belgilashadi. Bunda bo‘yi (7 yoshga 
110 sm dan kam bo‘lmasligi kerak), vazn 
(20 kg), ko‘krak 
aylanasi (nafas chiqqanda 55 sm dan kam bo‘lmasligi kerak), 
tanadagi o'zgarishlari suyaklami o'sishi, tishlami almashuvi.
Maktabga tayyor bo£lgan bola jismoniy chiniqqan, har 
qanday ob-havoda uzoqda uzoq vaqt yura oladi, asosiy 
harakat malakalarga, to‘g‘ri osankaga ega, o‘zining harakat- 
larini nazorat qila oladi, tozalikka rioya qiladi.
Bolaning bilim jarayonlarini rivojlanganligi uning jamiyat 
va tabiat, voqea hodisalami tushunib yetishi, kuzatish 
qobiliyati, kundalik hodisalami to‘g‘ri nomlash, bir-biri bilan 
bo‘lganlar aloqani tushunib yetishi ko'rsatiladi. Bola o‘z 
fikrlarini ifoda eta bilish kerak, ijodiy va mustaqil fikrlay 
olishi, aniq ko‘rgazma materialga tayanib, masalalami yecha 
bilishi kerak. 6-7 yoshli bola oiladan tashqarida ham o‘zini 
dadil tutishi kerak. Shakllangan madaniy ko‘nikmalari o‘z 
tengdoshlari bilan munosabatlar o‘matishga yordam beradi.
Bolaga mustaqil o‘zi kiyinishni, ovqat yeyishni, nar- 
salarini toza va tartibli saqlashni o'rganishi kerak. Bola 
kattalar mehnatini muhimligini tushunishi va hurmat qilishi 
kerak. Har qanday ishga ijobiy yondashib, uni diqqat, e’tibor 
bilan vaqtida bajarishi lozim.
Bolada estetik idrokni shakllantirish, o‘zini yoshida mos 
adabiy asarlarga qirqish uyg‘otish, yon-atrofni estetik (nafis)
294

---

jihatdan bezatishiga intishini rivojlantirish kerak. Bolani 
musiqani, adabiy so‘zni, rasmlami chiroyini sezishni o‘iga- 
nishi kerak; ashula aytishi, rasm chizish, yasash, toipsh- 
moqlar, laparlar, tez aytishlar, maqollar, ertaklami bilishi va 
aytib berishi, kitoblami avaylashni bilishi kerak.

---

XI bob.
BOLANI MAKTABGA TAYYORLIGINI 
ANIQLASH
Har qanday pedagog hech qanday vositalardan foy- 
dalanmay, bolani maktabga tayyorgarligini aniqlay oladi. 
Ba’zi ota-onalar ham taxminan bilishadi, qanchalik bola 
sog‘lom, chaqqon, mustaqil, aqlli o‘qishga tayyor ekanligini.
Bog‘cha tarbiyachilari har bir bolani maktabga tayyor­
garligini to‘g‘ri aniqlashda yetarli pedagogik va psixologik 
bilim va tajribalarga ega bo‘lishi kerak, bunda ular «Bolalar 
bog‘chasida tarbiya dasturi» talablariga tayanishlari kerak. 
Agar maktabgacha davrda bola sog‘lom rivojlangan bo‘lsa; 
uning jismoniy va aqliy rivojlanishiga hech qanday kuchli 
ta’sirlar bo‘lmagan bo‘lsa, unda bola yetti yoshda ta’lim olish 
darajasiga yetadi.
Ammo, ba’zi oila va bog‘chada maktabga tayyor bo‘l- 
magan bolalar ham uchraydi. Bunday bolalar mutaxassis 
nazoratida maxsus tekshiruvdan o'tishadi va mutaxassis 
o‘qishga tayyorgarligi darajasi haqida xulosa chiqaradi. Bo­
laning maktabga tayyormaslik xususiyatlaridan - bu o‘yinqa- 
roqligi, mustaqil bo‘la olmasligi, his-tuyg‘u va ijtimoiy 
rivojlanishining juda past darajasidir. Bunday bolalar, o‘rtoq- 
lari va tengdoshlari orasida o‘z o‘mini kontakt (aloqa) topa 
olmaydilar.
Ular kundalik faoliyatlarida yordamga muhtoj, berilgan 
vazifalarni tushuna olmaydi va mustaqil bajara olmaydilar,
296

---

qo‘llarining mayda motorikalari yaxshi rivojlanmagan. Lug‘at 
boyligi, o‘z fikrlarini ifodalashi chegaralangan, xotarisi sust, 
umumlashtirishni bajara olmaydi va hokazo.
Bularga nafaqat bolaning yomon ijtimoiy ahvoli sabab 
bo‘ladi, balki nasliy omillar, jiddiy va murakkab kasalliklari, 
yengil tug'ma jarohatlari, nevrozlar keltirib chiqaradigan 
sharoitlar ham sabab bo'ladi.
Maktabga tayyor bo‘lmagan bolaning qabul qilishi bola 
shaxsini rivojlanishiga har tomonlama yomon ta’sir etadi. 
O'qishdagi o‘zlashtira olmasliklar bolada o‘qishga nisbatan 
salbiy munosabat tug‘diradi. Uning jismoniy va ruhiy sogiig‘i 
ham xavf ostida. Ularda nevroz belgilari paydo bo‘lishi 
mumkin: uyquning buzilishi, sidik ushay olmaslik, bosh 
og'riqlari va boshqalar. Taibiyasida ham qiyinchiliklar paydo 
bo‘la boshlaydi: bola qanday bo'lmasin o‘ziga diqqat- 
e’tibomi qaratmoqchi bo'ladi, yomon harakatlar qila bosh­
laydi.
Agar bolaning tayyor emasligini vaqtida aniqlansa, bun­
day hollami oldini olish mumkin bo'ladi.
Bolaning maktabga tayyorligini turli sohadagi muta- 
xassislar aniqlay oladilar. Bolalar shifokori bolani tekshirib, 
somatik rivojlanishi aniqlaydi, agar unda ma’lum bir jis­
moniy, ruhiy kamchiligi bo‘lsa, uni psixolog-pedagogik tek- 
shiruvga yuboradi. Ma’lum bir nuqsonlarga ega bo‘lgan bola­
lar 
maxsus maktabga yuboriladi. 1-sentabrga qadar 7 yoshga 
to'lmagan, bolalar bog'chasiga bormagan, pedagogik qoloq, 
nutq 
kamchiliklarga ega, jismoniy rivojlanish kamchiliklarga 
ega 
bo‘lgan bolalami maxsus konsultatsiyalarga boshlang‘ich 
lln f 
o‘qituvchilari tekshirib beradilar.
297

---

Tuman psixolog-pedagogik konsultatsiyalarida bolaning 
maktabga tayyorgarligini har tomonlama aniqlashadi. Ular 
ta’lim-tarbiyadagi qiyinchiliklami bartaraf etishda profilaktik 
va korreksion usullami tavsiya etadilar, tarbiya sohasiga oid 
maslahatlar beradilar. Bular bilan birga tuman mahalla qo‘- 
mitalari faol ishtirok etadilar. Bola tarbiyasiga salbiy ta’sir 
etadigan ota-onalar bilan mahalla qo'mitalar va boshqa 
ijtimoiy tashkilotlar ishlashadi.
Tuman psixolog-pedagogik konsultatsiyalarda bolalar- 
ning maktabga tayyoriigini aniqlashda psixologik testlardan 
foydalanadi.
Eng tanilgan va keng tarqalgan psixologik diagnostika 
vositalari:
1. A.Kemning maktabga tayyorgarlik testlari.
2. A.EfFeldtning «Реверсив тест» (bolaning o‘qishi tek- 
shiriladi).
3. Maktabga tayyorgarlikni tekshiradigan Guppingen 
tekshiruvi.
Testlami mazmun jihatdan 2 guruhga bo‘lish mumkin:
1. 0 ‘qish jarayonida ishtirok etadigan alohida psixologik 
tomonlami shakllangan darajasini aniqlaydigan testlar.
2. Maktabga umumiy tayyorgarlikni tekshiradigan testlar.
Konsultatsiya xodimlari bolani tekshiruvini ota-onalar
oldida o‘tkazadilar. So'ngra tekshiruvlar natijalari asosida 
quyidagi choralami maslahat beradilar:
a) umumta’lim maktabning 1-sinfga yozish;
b) o'qishni 1 yilga qoldirish;
d) bolani bog‘cha yoki maktab qoshidagi maxsus sinfga 
yozdirish;
e) bolani maxsus maktabga yozdirish.
298

---

Konsultatsiyalaming xulosasi asosida mahalla qo'mita- 
larining maktab bo‘limlari bola qaerda o'qishini hal qili- 
shadi. Agar bola 7 yoshga to‘lib, ammo uning sog‘lig‘i yaxshi 
bo'lmasa, unda medika-pedagogik tekshiruvlar natijasida 
o‘qish 1 yilga qoldiriladi. 1 yildan so‘ng, bola qaytadan max­
sus tekshiruvdan o‘tadi va qaerda o‘qishi hal qilinadi.
Agar bola tarbiyasida ishtirok etadigan shaxslar unga 
alohida e’tibor ajratishsa uning har tomonlama rivojlanishga 
yaxshi sharoit yaratib berishsa, o‘qishdan qolgan muhlat 
ijobiy natija beradi.
0 ‘qishdan qolgan bolalar bilan ishlashda taibiyachilar 
uchun hozircha maxsus dasturlar ishlab chiqilmagan. Peda- 
goglar bunday bolalar bilan mavjud bo‘lgan «Bolalar bog‘- 
chasida ta’lim va tarbiya dasturi» bo‘yicha ishlashmoqda, 
faqat ularga ko‘proq e’tibor ajratadilar. Hozirgi vaqtda sinfda 
maxsus dasturlar o‘tmoqda.
Maktabda o'qishni o‘zlashtira olmaydigan bolalar uchun 
maxsus sinflar ochiladi. Bunday sinfda o‘qishni vaqtincha 
o‘zlashtira olmaydigan, sog‘lom intellektga ega bo‘lgan 
bolalar o‘qiydilar. 0 ‘qishdagi qoloqlikni individual mash- 
g‘ulotlar, alohida parvarish va maxsus kurs tartibi yordamida 
bartaraf etish mumkin.
Maxsus sinf 12-15 o‘quvchiga mo'ljallangan bo‘lib, 
maktab direktorii ruxsati bilan ochiladi. Maxsus sinfga 
o'tkazish sinf rahbari tavsiyasi, maktab shifokori va psixolog- 
pedagogik konsultatsiya xulosasi asosida amalga oshadi. 
0 ‘quvchi maxsus sinfda vaqtincha, uning uquvdagi qoloqligi 
bartaraf etilguncha qoladi. Sinfda 2 yilgacha o‘qish mumkin.
Aqliy va jismoniy kamchiliklarga nutq kamchiliklarga ega 
bo‘lgan, qiyin taibiyalanadigan, kasal va quwatsiz bolalar
299

---

maxsus maktablarga yuboriladi. Bularga aqli zaif bolalar 
uchun maxsus maktablar va yordamchi maktablar kiradi.