Oila pedagogikasi

1. Ya.A.Komenskiyning 
pelagogik faoliyati va 
nazariyasi. 
 

---

aksini topadi. U bir tomondan tabiiy bilimlarini egallashga undasa, ikkinchi tomondan dinni 
o‘rganishga, diniy axloqni yoqlashga undaydi. 
Komenskiybolalarningyoshi, hususiyatlari, o‘qitishning mazmuni hamda axloq haqida. 
Komenskiy shuningdek o‘zini pedagogik nazariyasida tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi 
to‘g‘risidagi tushunchasini ilgari suradi. Masalan: Bog‘bon daraxtlarini parvarish qiladi, uning 
o‘sish xususiyatlarini xisobga oladi. Uqituvchi xam bolani tarbiyalash bilan undagi xususiyatni 
xisobga oladi. Bog‘bon o‘sish qonuniyatini xisobga olsa, o‘qituvchi tarbiyalash qonuniyatiga 
bo‘ysunadi, o‘qitish jarayoni tabiatga o‘xshab sekinlik bilan amalga oshadi deydi. 
Lekin tabiat qonunini kishining o‘sishiga olib kelishi noto‘g‘ridir. Kishi ijtimoiy borliq 
bo‘lib, ijtimoiy qonun ta’sirida o‘sadi. 
U tarbiyaning tabiatga uyg‘unlik masalasida xamma narsaning asosi 4 ta deydi. 
Masalan: Olam 4 narsadan yuzaga kelgan, yani; yer, suv, xavo, yorug‘lik. 
Dunyoni rivojlanishi xam 4 qismga bo‘linadi, bular: 
baxor, yoz, kuz, qish, (yani asoslar). 
Insonning rivojlanishi xam 4 davrga bo‘linadi. 
-go‘daklik — 0 — 6 yosh, 
-bolalik — 6 — 12 yosh, 
-o‘smirlik — 12 — 18 yosh, 
-yetuklik — 18 — 24 yosh. 
Shuningdek ta`lim jarayoni xam 4 ga bo‘linadi. 
-maktabgacha tarbiya, 
-boshlang‘ich talim, 
-o‘rta talim, 
-oliy talim. 
Komenskiyning umumiy talim g‘oyasi quyidagicha edi. 
Komenskiy yashagan davrda xammani o‘qishga qirishi shart emas, qobiliyatli kishigina 
o‘qishi kerak degan g‘oya mavjud edi. Komenskiy aksincha hammani o‘qishga tortilishini, 
xamma umum talim olishi kerakligini uqtiradi. Umum talim to‘g‘risida gapirganda ayollarni xam 
xisobga oladi. 
Chunki o‘sha davrda xotin - qizlarni o‘qishi muammo edi. Shunga qaramay, u bu masalani 
ilgari suradi. 
Komenskiy o‘z asarlarida tarbiyaning maqsadini ko‘rsatib o‘tib, buni 3 xil tarbiya orqali 
amalga oshirish mumkin deydi. Bular: 
Aqliy- 
Axloqiy -TARBIYA. 
Diniy

---

Bu vazifalarni bola tug‘ilgandan to 24 yoshgacha amalga oshirilishi kerak deydi. Bu davr 
ichida bola to‘rtta maktabni o‘qib tugatishi, xar birida olti yildan o‘qishi kerak deydi. Komenskiy 
bolani yosh xususiyatlarini tabiiylik prinsipiga amal qilib davrlarga bo‘ladi. 
1.
Tug‘ulgandan 6 yoshgacha. Ona maktabi — bunda bolani mexnatga o‘rgatish, o‘z — 
o‘ziga xizmat qilishiga jalb etish kerak. Ona bolada axloqiy — tarbiyaning asoslarini to‘g‘rilik, 
xaqqoniylik, mexnatni sevish va xokozolarni vrkudga keltiradi. Ona maktabi bog‘cha yoshidagi 
bola tarbiyasini ko‘zda tutadi. 
2.6-12 yoshgacha — xalq maktabi yoki ona tili maktabi. Bunda o‘quvchi eslashi, 
so‘zlashga o‘rganishi, yozishi, boshlang‘ich maktab ko‘nikmasini xosil qilishi kerak bo‘lib, 
buning uchun geometriya, geografiya, tabiyot, fanlarini o‘rganishi kerak bo‘ladi. 
3.12-18 yoshgacha gimnaziya. Bunda bola tushunchasini, tafakkur qobiliyatini o‘stirish 
kerak, klassik tillar, tabiyot bilimlari, axloq, xudogo‘ylik fanlari o‘qitilishi kerak. 
4.18-24 yoshgacha universitet, Akademiya. Bu o‘quv yurtlari o‘quvchining irodasi, kishi 
shaxsini bir butun o‘stirishi kerak. Shunday qilib yuqoridagi biz ko‘rib o‘tgan to‘rt maktab 
Komenskiyning qarashicha o‘quvchilarni o‘ylashga mexnat qilishga, masalalarni mustaqqil 
yecha bilishga, so‘zlashga, o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifoda qilishga va isbotlab berishga o‘rgatishi 
kerak deydi. 
"Mehnat kishini ulug‘laydi" — deydi Komenskiy. Shuning uchun bolani mexnatga 
yoshlikdan o‘rgatish kerakligini isbotlab beradi. 
Komenskiyning pedagogik nazariyasida talim — o‘qitish katta o‘rin egallaydi. Bunda u 
tabiylik usulini asos qilib oladi. Bu usulning moxiyati shundan iboratki, bunda bolaning yoshi, 
bilim darajasi, psixologik xususiyatlari xisobga olinib darsni tabiat borlig‘iga moslab olib borish 
kerak degan goya ilgari suriladi. 
Komenskiy o‘zining «Buyuk didaktika» asarida maktabda o‘qitish tizimini amalga 
oshirishda quyidagi didaktik tamoyilga amal qilishni tavsiya etadi. 
1.Onglilik va faollik tamoyili; 
2.Ko‘rsatmalilik tamoyili; 
3.Izchillik va tizimlilik tamoyili; 
4.Mashq qilish, bilim va malakalarini gguxta egallash tamoyillari. 1.Onglilik va 
faolliktamoyilio‘qitishdama’no-mazmunga tushunmay, og‘zaki yodlashga qarshi chiqadi. Bilim 
va malakalarning faol 
ravishda aniq, har bir narsani aql, idrok bilan yaxshi tushuna bilish kerakligi, zo‘rlab 
yodlatmaslik kerak deb hisoblaydi. 
2.Ko‘rsatmalilik tamoyili — Komenskiy bu tamoyilni nazariy jihatdan isbotlab berdi. 
Talim jarayonida ko‘rsatmalilik prinsipini joriy etish uchun ko‘yidagilarga amal qilish zarur deb 
hisoblaydi. 
Mavjud narsalarning o‘zini ko‘rsatish yoki tabiiy holda kuzatishlar o‘tkazish; 
Narsalarning shaklini yoki nusxasini ko‘rsatish; 
Narsa va hodisalar tasvirlangan suratlarni ko‘rsatish. 

---

Komenskiy ko‘rsatmalilikni o‘qitishning «Oltin qoidasi» deb atab, bolaga real narsalarni 
ko‘rsatish, dunyoni narsalar orqali tushuntirish, o‘qitilayotgan, o‘rganilayotgan narsalarni 
ushlash, ko‘rish, hidlash, yeyish bu orqali o‘rganilayotgan materialning chuqur bo‘lishiga, uzoq 
vaqt esda saqlanishiga yordam beradi deb ko‘rsatadi. 
3.Izchillik va tizimlilik tamoyili — bunda fan asoslarini izchil bayon qilish va sistemali 
tarzda o‘rgatish talab etiladi. Izchillik tamoyilida, kun, oy, yilga vazifa qo‘yish va uni amalga 
oshirish uchun intilish kerakligi aytiladi. Bunda aniq vaqtni belgilash, o‘qishning bola yoshiga 
mos bo‘lishi, material izchillik bilan o‘rganilishi, yani bugungi material ertangi kun bilan 
bog‘lanilishi va keyingi o‘tiladigan darslarga yo‘l ochish kerakligi nazarda tutiladi. 
Komenskiy fikricha talim boshidan boshlanishidan oxirigacha izchil davom etsin, 
talimning poydevori mustahkam qurilsin, hozir o‘rganilayotgan bilimlar oldingisiga asoslansin, 
keyingisiga yo‘l ochsin. 
Komenskiy talimning izchilli va tizimli bo‘lishini talab qiladi. O‘qitilayotgan fan 
o‘quvchilarga asosiy qoidalar tariqasida lo‘nda bayon qilinishi kerak. O‘qitishda dalillardan 
xulosalarga, misollardan qonunlarga o‘tish, dalillar va misollarni qoidalar tizimiga solib, 
umumlashtirib berish lozim, aks holda xodisalarning tizimsiz uyumi hosil bo‘lib qoladi. 
Aniqlikdan mavhumlikka, osondan qiyinga, umumiydan xususiyga o‘tish kerak, avval narsa, 
yani hodisaga umumiy tushuncha berib, keyin uning turli tomonlarini ayrim ayrim o‘rganish 
kerakligini ko‘rsatadi. 
4. Komenskiy mashq qilish, bilim va malakalarni puxta egallash tamoyiliga katta etibor 
beradi. o‘qitilayotgan fanlarning bir-biriga bog‘lab olib borish lozim deydi. Har bir mavzu qisqa 
aniq qoidalar asosida tushuntirib berilishi kerak. Bu esa o‘tilgan darslarni mustahkam 
o‘zlashtirishga olib keladi. Takrorlangan dars matnlari esda yaxshi saqanib qoladi, ovoz chiqarib 
takrorlashning foydasi ko‘pligini ko‘rsatadi. 
Mashqlar va takrorlashlarsiz o‘qitishni tasavvur etish qiyin. Takrorlash o‘qitishning onasi 
degan xikmat ham shundan kelib chiqqan. Komenskiyningfikricha mashqishlashva takrorlash 
tamoyili o‘quvchilarning ongliligi va faoliliga asoslanib, bilimlarni puxta egallashga xazmat 
qilishi kerak. 
Komenskiy o‘quvchilarning bilish qobiliyatini o‘stirishga, bilimga bo‘lgan ishtiyoqini 
kuchaytirishga va ilm ishiga bo‘lgan g‘ayratini oshirishga intiladi. 
Komenskiyning yana katta xizmatlaridan biri sinf dars tizimini ishlab chiqqanligidir. U sinf 
darsligini ishlab chiqib, o‘qituvchi butun sinf bilan jamoa bo‘lib ish olib borishini, yani sinf dars 
tizimida o‘qitishni tavsiya etadi. Dars vaqtida o‘tgan darsni qaytarish yangi mavzuni 
tushuntirish, mustaxkamlash, uyga vazifa berish kerakligini ko‘rsatadi. Darsni rejalashtirish va 
olib borish to‘g‘risida ko‘rsatmalar beradi. o‘qituvchi o‘quvchilarning dars mashg‘ulotlarida faol 
qatnashishlarini taminlashi, kuzatib borishi, sinfda intizom saqlanishi kerakligini aytadi. 
U maktabda o‘quv yilini choraklarga bo‘lish, tatillar berish, o‘quvchilar maktabga bir 
vaqtda qabul qilinishi yani o‘qish kuzda sentabrda boshlanishi kerak deb, o‘quv kunini Ona tili 
maktabida 4 soat, lotin tili maktabida 6 soat deb belgilaydi. 
Komenskiy darslik qanday bo‘lishi to‘g‘risida xam qimmatli fikrlar aytib, o‘zining nazariy 
fikrlarini darsliklarida amalga oshiradi. Uning fikricha darslikda o‘quv materiali yetarli bo‘lishi, 
oddiy mazmunli bo‘lishi, tushunarli tilda yozilishi, rasmlarga boy bo‘lishi kerak. Bolalarning 
yoshiga qarab ravshan bayon etilishi shart deydi. 

---

Bu fikrlarni o‘zining «Tillar va xamma fanlarning ochiq eshigi» (1631) va «Hislar vositasi 
bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari» (1648) kabi darsliklarida bayon etadi. Uning 
ayniqsa «Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari» kitobini boshlang‘ich 
bilimlarning bolalar uchun yozilgan «Ensiklopediyasi» deyish mumkin. Bunda 150 ta suratlar 
berilgan bo‘lib, tabiat xaqida, odamning faoliyati xaqida, ijtimoiy xayot xaqida malumotlar 
beradi. Bu kitob ko‘p tillarga tarjima qilindi. Boshlang‘ich talim uchun 150 yildan ko‘proq 
darslik bo‘lib xizmat qildi. 
Komenskiy axloqiy tarbiya, intizom xaqida xam o‘z fikrlarini bildiradi. Uning fikricha 
yoshlikdan boshlab bolada axloq va odob xosil qilish kerak. 
U axloqiy tarbiya vazifalariga kamtarlik, pokizalik, xushmuomalalik, kattalarni hurmat 
qilishni, mexnatsevarlik xislatlarini tarbiyalashni kiritadi. U axloqiy tarbiya vositalariga: ota — 
ona, o‘qituvchi namunasi, o‘rtoqlarini namunasi, bolalarga yo‘l yo‘riq ko‘rsatish, ular bilan 
suxbatlar o‘tkazish, bolalarni yaxshi xulqqa o‘rgatishda mashqlar o‘tgazish, yalqovlik, 
intizomsizlikka qarshi kuzatishni kiritadi. 
Komenskiy o‘qituvchilik kasbi haqida. 
Komenskiy intizomni ahamiyati borligini ko‘rsatib « Intizomsiz maktab suvsiz 
tegirmondir» degan chex maqolini keltiradi. U o‘rta asr maktablarida kaltak vositasi bilan 
uradigan intizomga qarshi chiqadi. Kaltak, xipchin — qullik qurolidir deydi. U bolalarga insoniy 
muomalada bo‘lishni tavsiya etadi. 
Bunda u o‘qituvchi namuna ko‘rsatishi, samimiy ochiq xayrixoxliga, o‘qituvchining bolaga 
bo‘lgan to‘g‘ri munosabati, bolani ko‘pchilik oldida, o‘rtoqlari ichida oqilona maqtash yoki 
qoralash intizomlilikka olib keladi deydi. 
Komenskiy o‘qituvchining vazifasi xaqida fikr bildirib o‘z davridagi iste’dodsiz, 
malumotsiz o‘qituvchilarni qattiq tanqid qiladi. 
O‘qituvchilikni «yer yuzidagi xar qanday kasbdan ko‘ra yuqoriroq turadigan juda faxrli 
kasb» deb xisoblaydi. usha davrda o‘qituvchiga hurmat bilan qaralmas edi. 
Komenskiy axolining o‘qituvchiga hurmat bilan qarashini talab etish bilan o‘qituvchining 
xam vazifasini ko‘rsatib o‘tadi. Uning fikricha o‘qituvchi sof vijdonli ishchan axloqli bo‘lishi, 
o‘z ishini sevishi, o‘quvchilarga o‘z farzandlaridek muomala qilishi, o‘zi namuna ko‘rsatib, 
o‘quvchilarni o‘ziga ergashtirishi kerak deydi. 
Xulosa qilio aytganda Komenskiyning pedagogik nazariyasiva«Buyuk didaktika» asarida 
o‘qitish xaqida ilmiy talimot yaratildi va quyidagi masalalar asoslab berildi. 
Insoniyat baxt — saodatining muhim vositasi sifatida umumiy talimni amalga oshirish; 
yosh avlodga chuqur va keng malumot beradigan maktablar tizimini yaratish, xotin - qizlarga 
xam erkaklar singari bilim, malumot berish; maktabgacha tarbiyaning mukammal tizimini ishlab 
chiqish, xamma bolalarga aniq bilimlar berishni talab etish; didaktik tamoyillarini asoslash; 
talimning sinf-dars tizimini yaratish. 
Shunday qilib ajoyib slavyan pedagogi Yan Amos Komenskiy butun dunyoda pedagogika 
ilmiga, pedagogik fikrlar va maktablar taraqqiyotiga juda katta tasir ko‘rsatdi. Shuning uchun 
xam butun insoniyat Komenskiyni bexad qadrlaydi. 
Uning darsliklari ko‘p tillar, jumladan rus tiliga tarjima etiladi. Komenskiyning yozgan 
asarlari 150 yildan ortiq bashlang‘ich talim uchun darslik sifatida xizmat qildi. Uning 
pedagogika soxasida yaratgan darsliklari xozirgacha o‘z qimmatini yo‘qotmay kelmoqda. 

---