O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash

O‘LCHASHLARNING BAJARISH USLUBIYATLARI 
Istalgan 
o‘lchashni kafolatlangan aniqlikda zarur natijalarni olishni 
ta’minlaydigan o‘lchash operatsiyalari va qoidalarini belgilangan majmui deb 
ta’riflash mumkin.
Bunda o‘lchash operatsiyalari o‘lchash turi va yoki ob’ektiga qarab juda 
murakkab xarakterda bo‘lishi mumkin, ularni bajarilishi esa na faqat qator 
sharoitlarga rioya qilinishini, balki yuqori malakali mutaxassislar jalb etishni 
talab etadi. 
O‘lchashlar jarayonida, talab etilgan aniqlikda natijalarni olishni ta’minlaydigan 
o‘lchash operatsiyalari o‘tkazishda operator imkoniyati boricha, na faqat 
o‘lchash xatoliklarining muxim (salmoqli) tashkil etuvchilarini hisobga olishi va 
shuning bilan birga qo‘llaniladigan o‘lchash vositasining uslubiy xatoligini, 
xatoliklarning tashkil etuvchilarini, operatorning o‘zini xatolarini va 
boshqalarini bartaraf etishi zarur.
Bundan tashqari operator o‘lchash ob’ektiga har xil omillarni ta’sirini 
minimallashtirish bo‘yicha tadbirlarni qo‘llashi, olingan tajriba natijalari ustida 
matematik qayta ishlashni o‘tkazishi kerak. 
O‘lchashlarni bajarish usuliyatlarini (O‘BU) – har xil malakali operator 
yordamida, har xil vaqtda va har xil komplekt qurilmalarda o‘tkazilganda 
ularning qaytaruvchanligini va qayta tiklanishligini ta’minlashi zarur. 
O‘lchashlarni bajarish usuliyatlari, qoida bo‘yicha, nafaqat ishlatilgan o‘lchash 
vositalarining xatoliklarini aniqlashda zarur bo‘lmay, balki amalda bilvosita 
o‘lchashlarda, ayniqsa modda va materiallarning tarkibini aniqlash bilan bog‘liq 

---

54 
bo‘lgan o‘lchashlarda katta ahamiyatga ega. Hozirgi paytda bunday sohalardagi 
o‘lchashlardaO‘BU (MVI) – o‘lchashlarni bajarish usuliyatlari asosiy 
instrument hisoblanadi.
O‘lchashlarning istalgan sohasi o‘ziga xos maxsus xususiyatlariga egaki, u 
o‘lchanadigan kattalikning fizikaviy tuzilmasiga, tarkibiga, foydalaniladigan 
o‘lchash vositalarining texnik xususiyatlariga, eksperimental operatsiyalarga 
bog‘liq.
Modda tarkibini aniqlashda maxsus (spetsifik) xususiyatlar quyidagilar: 
a) masalan, tekshirilayotgan moddaning qandaydir komponenti massasini topish 
o‘ta murakkab hisoblanadi. SHuning uchun aniqlanadigan komponentning 
massasini o‘lchashdan oldin, ko‘pgina hollarda, bu komponentni modda 
matritsasidan holi qilish bo‘yicha murakkab kimyoviy analitik operatsiyalarni 
o‘tkazish kerak bo‘ladi. Bu murakkablik moddaning aniqlanishi kerak bo‘lgan 
komponentlarining ko‘pligi bilan va elementlarning kimyoviy bog‘liqligi 
variantlarining turli – tumanligi bilan yanada chuqurlashadi.
b) modda tarkibini tavsiflovchi kattalik birligini qayta tiklash uchun 
etalonlarning, kattalik o‘lchamini qiyoslash sxemasi bo‘yicha quyi tabaqa 
vositalarga uzatish maqsadida ishlatiladigan sinash sxemalari yo‘q.
v) kimyoviy analitik o‘lchash xususiyatlarining haddan tashqari turli tumanligi, 
operatorning malakasiga yuqori talablar qo‘yadiki, bunga olinadigan 
natijalarning to‘g‘riligi ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi.
g) ko‘p funksional maxsus asboblar – xromatograflar, spektrometrlar, 
kvantometrlar va boshqa analizatorlarni ishlatilishi bu turdagi asboblarning 
shkalasi individual darajalanib, vaqt bo‘yicha etarli barqarorlikka ega bo‘lmaydi. 
Bu esa asboblarni standart namunasi bo‘yicha yoki nazorat tajribasi bilan 
muntazam (vaqti – vaqti bilan davriy) darajalashni talab etadi.
U yoki bu sohada o‘lchashlar birliligini ta’minlashdan maqsad o‘lchash 
natijalarini nechog‘lik yuqori aniqlikda olinishini taqozo etadi. Bu birinchi 
navbatda, texnologik jarayonlarni ta’minlash uchun kerakli texnik kategoriyali 
o‘lchashlarga tegishlidir. Bunday o‘lchashlarning natijalari mahsulot sifatini 
baholash uchun, moddiy boyliklar va h.k. hisobga olish uchun bevosita 
ishlatiladi.
Modda tarkibini o‘lchash odatda o‘lchash informatsiyasini o‘zgartirish talab 
etadigan kimyoviy va fizikaviy usullarni qo‘llash bilan o‘tkaziladi. Bu esa 
xatolikni taxlil qilishni va ularning birliligini ta’minlashni qiyinlashtiradi. 
Bunday holda o‘lchash natijalarining kafolatlangan xatoligini ta’minlaydigan 
o‘lchashlarni bajarish usuliyatlarining mavjudligi eng zarur shartlardan 
hisoblanadi. 
O‘lchashlarni bajarish usuliyati (O‘BU)– o‘lchashlar usuliyati qabul qilingan 
usulga muvofiq ta’minlaydigin o‘lchash operatsiyalari va qoidalarining 
belgilangan majmui. Odatda o‘lchashlar usuliyati biror me’yoriy hujjat bilan 
belgilanadi (keyinchalik O‘BU hujjati deb yuritiladi). 
O‘BU hujjatida quyidagilar ko‘rsatiladi: 

---

55 
-
o‘lchash xatoliklariga qo‘yiladigan talablar yoki o‘lchash xatoliklarining 
tavsiflari; 
-
o‘lchashlarni bajarish uchun zarur bo‘ladigan o‘lchash vositalarining 
ro‘yxati, yordamchi qurilmalar, materiallar, aralashmalar, kimyoviy reaktivlar 
va x.k; 
-
o‘lchashlarni bajarish usuliyatlariga asoslangan o‘lchash usuli (usullari); 
-
atrof – muhitni muhofazalash, xavfsizlikka qo‘yiladigan talablar; 
-
operatorni malakasiga qo‘yiladigan talablar; 
-
o‘lchash sharoitlari; 
-
o‘lchash operatsiyalarini va amallarini bajarish uchun tayyorgarlik; 
-
o‘lchashlarni bajarish operatsiyalari va amallari; 
-
o‘lchash natijalarini qayta ishlash (hisoblash) algoritmi va tartibi; 
-
o‘lchash natijalarini operativ nazorati amallarini yozilmasi va tartibi; 
-
o‘lchash natijalarini rasmiylashtirish qoidalari. 
O‘lchashlarni bajarish usuliyatlari (O‘BU), o‘lchashlarni bajarish instrumenti 
hisoblanib, o‘lchash vositalari singari belgilangan metrologik tavsiflar majmuiga 
ega bo‘ladi va ularning asosiylari quyidagilar: 
-
qo‘llanish soxasi, o‘lchash diapazonini o‘z ichiga olgan holda; 
-
ta’sir etuvchi omillarni chegaralovchi parametrlari; 
-
umumiy holda muntazam va tasodifiy tashkil etuvchi xatoliklardan iborat 
bo‘lgan o‘lchashlar xatoligi. 
O‘lchashlarni bajarish usuliyatlari alohida (mustaqil) ko‘rinishda yoki boshqa 
hujjatni tarkibiy qismiga kiritilib (standart, texnik shartlar, sinash usuliyati va 
boshqalar) rasmiylashtirilishi mumkin. 
O‘lchashlarni bajarish usuliyatlarining mazmuni, ishlanishi, yozilishi, 
rasmiylashtirilishi davlatlararo standartda belgilangan (GOST 8.010 – 99) va 
metrologiya bo‘yicha milliy tavsiyanomalar O’z T 51 – 088:1999 da batafsil 
detallashtirilgan.