2.2. Elektr ta’minot tizimi tarmoqlarida reaktiv quvvatni rostlash
Korxonaning elektr ta’minoti tizimida reaktiv quvvat muvozanatini
qulaylashtirish masalasi, qurilmalarning turini va quvvatini tanlash,
o‘rnatish joylarini aniqlash eng kam harajatlarda echilishi kerak. Reaktiv
quvvatni kompensatsiyalash bilan bir vaqtning o‘zida elektr energiya
sifati yaxshilanishi, isrofning qisqarishi va elektr
qurilmalar
samaradorligi ortishi asosiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
21
Agar reaktiv quvvat kompensatsiyasi chuqur bo‘lmasdan, qisman
bo‘lsa, u holda elektr tarmog‘i induktiv tabiatli reaktiv tok bilan o‘ta
yuklangan bo‘ladi. Agar reaktiv quvvat kompensatsiyasi to‘liq bo‘lsa,
maksimal reaktiv yuklama rejimiga va K
U
uzluksiz ulangan bo‘ladi, u
holda reaktiv yuklama kamaygan davrlarda, reaktiv quvvatning o‘ta
kompensatsiyasi kuzatiladi.
Bunday holatlarda K
U
reaktiv quvvatini elektr tarmog‘iga uzatadi
va u sig‘imli reaktiv tok tabiatida o‘ta yuklangan bo‘ladi. Tarmoqda
kuchlanish ortadi va ruxsat berilmagan qiymatlargacha etishi mumkin.
Kondensator qurilmalarni bunday hodisalardan saqlash uchun ularning
reaktiv quvvatini rostlovchi jihozlar bilan ta’minlanishi kerak.
Elektr qurilmalar reaktiv quvvatini kompensatsiyalash uchun
sinxron kompensator va sinxron dvigatel, reaktiv quvvatni silliq
o‘zgartirilishi ularning qo‘zg‘alish tokini o‘zgartirish bilan amalga
oshiriladi. Kondensator qurilmalarda reaktiv quvvatni rostlash bosqichli
bajariladi, buning uchun kondensator batareya bo‘limlarga bo‘linadi.
Kondensator bo‘limlar soni reaktiv quvvat iste’moli jadvaliga bog‘liq
ravishda tanlanadi. Odatda 3-4 bo‘limli qo‘llaniladi. Sezilarli darajada
notekis elektr yuklama jadvallarida taxminan 5-6 bo‘limli bo‘lishi
mumkin.
KQlar reaktiv quvvatini rostlash quyidagicha bajarilishi mumkin:
qo‘lda operativ xodim tomonidan;
noelektrik datchiklar yordamida har xil elektr parametrlar ta’siridan
avtomatli.
Tanlangan parametrlar aniq rostlanishiga ko‘ra KQ rejimini ochiq
yoki yopiq sxema ta’sirida amalga oshiriladi (2.3-rasm).
Agar parametrni rostlanishi KQ quvvati o‘zgarishida sezilarli
darajada o‘zgarmasa yoki unga bog‘liq bo‘lmasa, u holda strukturali
boshqarish sxema ochiq bo‘lishi mumkin (2.3,a-rasm).Topshiriq
beruvchi organ (TBO) rostlash kirish parametri x dan ta’sirlanadi va ular
tayanch xtaya miqdorida bajaruvchi (BO) organ orqali, erishganida
boshqarilish obyektiga(O) ta’sir ko‘rsatadi, hozirgi holatda bu KQ.
22
2.3-rasm. Reaktiv quvvat rejimlarini boshqarishning strukturali sxemasi:
a – ochiq zanjir bilan ta’sir etish; b – yopiq zanjir bilan ta’sir etish; TBO
– topshiriq beruvchi organ; BO – bajaruvchi organ; O – boshqarilish
obyekti; x – rostlanish parametri; xtaya – boshqarilish parametrining
tayanch miqdori; ∆x – boshqarish parametrining o‘zgarish miqdori; u –
rostlovchining ta’sir miqdori
KQ rejimini bunday boshqarish “ulangan-o‘chirilgan” rejimda
ishlovchi bir yoki ikki bo‘limli kondensator batareyalar uchun
qo‘llaniladi.
Agar rostlash parametri yoki ko‘pchilik rostlash parametrlari
rostlanishi sezilarli darajada KQlar ish rejimiga bog‘liq bo‘lsa, u holda
boshqarish strukturali sxemasi 2.3,b-rasmda keltirilgandagidek bo‘lishi
mumkin. Yopiq zanjirli ta’sir etuvchi TBO-organga kiruvchi
boshqaruvchi parametr x, obyekt bilan teskari aloqaga kirib boshqarish
parametri og‘ishini x topshirilgandan xtaya, u rostlanish jarayonida
hisobga olinishi kerak. Bunday rostlash sinxron dvigatellar va ko‘p
bo‘limli kondensator batareyalar uchun qo‘llaniladi. Nazorat qilinadigan
boshqarishda qiladigan u parametrni qayta tiklash uchun bajarish
organiga kiradi. Kondensator bo‘limlarini yoki sinxronli dvigatel
qo‘zg‘alishini avtomatli boshqarish yoki kondensator batareyalar
bo‘limlari kommutatsion apparatlardan iborat. KQ quvvatining
o‘zgarilishi o‘z navbatida ∆x rostlash parametrining o‘zgarishiga olib
keladi.
KQ reaktiv quvvatidan yuqori samarali foydalanish uchun
avtomatli rostlash qo‘llanilishi maqsadga muvofiq. Avtomatli rostlash
quyidagicha bajarilishi mumkin:
- sutka vaqti bo‘yicha;
- yuklamalar tugunidagi kuchlanish bo‘yicha;
- yuklama toki bo‘yicha;
- reaktiv quvvat tabiati va miqdori bo‘yicha;
- noelektrik datchiklardan.
23
2.4-rasm. Sutka vaqti bo‘yicha reaktiv quvvatni boshqarish uchun
qo‘llaniladigan, reaktiv yuklama jadvali: Q
yu
– maksimal reaktiv
yuklama; t
1
– maksimal yuklama boshlanish vaqti; t
2
- maksimal
yuklamaning tugash vaqti; Qm - o‘ta kompensatsiya; 0,5Qm - chala
kompensatsiya;
- o‘ta kompensatsiya; - chala kompensatsiya
Reaktiv quvvatni sutka vaqti bo‘yicha rostlash ishlab chiqarish
texnologiyasi talablariga mos ravshda aniqlangan reja asosida bajariladi.
Rostlash asosi qilib reaktiv yuklamalar jadvali kiritiladi (2.4 - rasm), gar
u turg‘un bo‘lsa.
Reaktiv yuklama Q
yu
, kondensator qurilmalar reaktiv quvvatida Q
k
to‘la kompensatsiyalanishi mumkin. Masalan, kondensator qurilma teng
quvvatli ikkita bo‘limga ega. Bo‘limning bittasi doim ulangan,
ikkinchisi faqat maksimum yuklamalar soatlarida t
1
-t
2
vaqtlarda ulanadi.
Bir bosqichli avtomatik rostlashda EVCHS-24, elektron soatlardan
foydalaniladi, u bir vaqtning o‘zida ularning bir-biridan uzoq masofada
bo‘lmaganida bitta korxonaning bir nechta KQlarini boshqarishi
mumkin.
24
2.5-rasm. Sutka vaqti davomida kondensator batareyalar ikkinchi
bo‘limini avtomatli boshqarish sxemasi: a – birlamchi ulanish sxemasi;
b – boshqarish sxemasi; P,Q – aktiv-induktiv yuklama; QF –
kondensator qurilmalar zanjiridagi o‘chirgich; S
1
, S
2
– KQ bo‘limlari; K
– kontaktorning kontaktlari; KV, KO – kontaktorning ulash va o‘chirish
g‘altaklari; KL
1
, KL
2
– oraliqdagi relelar; SB
1
, SB
2
– tugmali
o‘chirgichlar; ECH – elektr soatlar; KSCH – soatlashtirish tizimining
impulsli kontakti
2.5-rasmda ikkita oraliqli rele va bir kontaktli EVCHS-24 elektr
soatlar qo‘llanilishida reaktiv quvvatni rostlash sxemasi keltirilgan.
Elektron soatlar (ECH), soatlashtirish tizimi tomonidan KSCH
impuls kontakti orqali ulanadi. ECH kontakti to‘tashganida, t
1
vaqtda
(misol, 7:00 da) KL
1
oraliq rele ulanadi va o‘zining yopilish kontakti
bilan KV ulash g‘altak zanjirini to‘tashtiradi. Kontaktorning K
kontaktlari KQ ning ikkinchi bo‘limini ulaydi. Bir vaqtning o‘zida KL
1
va KL
2
oraliq relelarning zanjirlarida K ning yordamchi kontaktlari
o‘zining holatini o‘zgartiradi. Ulangandan keyin kontaktor ilgakka turadi
(stanovitsya na zashyolku), kontaktorning chulg‘ami ta’minot manbadan
ajraladi. Elektr soatlar chulg‘amlaridan ham kuchlanish oladi.
t
2
vaqtida maksimal reaktiv yuklama Q olingandan so‘ng, ECH
kontakti tutashadi, KL
2
oraliq rele ulanadi, u o‘zining yopilish kontakti
bilan o‘chirish kontakti KO ni ulaydi. Kontaktor ajraladi va kondensator
qurilmaning ikkinchi bo‘limini o‘chiradi. K kontaktorning yordamchi
kontaktlari yana o‘zlarining holatini o‘zgartiradi. Bu sxemada
25
kondensator qurilmalarning ikkinchi bo‘limini SB
1
, SB
2
– tugmali
o‘chirgichlar yordamida qo‘lda o‘chirish va ulash imkonini beradi.
2.6-rasm. Kuchlanish funksiyasida reaktiv quvvatni avtomatli rostlash
sxemasi: a – birlamchi biriktirish sxemasi; b – boshqarish sxemasi; P,Q
– aktiv-induktiv yuklama; QF – kondensator qurilmalar zanjiridagi
o‘chirgich; S
1
,S
2
– KQ bo‘limlari; KU; KV – oraliqdag relelar; Rd –
qo‘shimcha qarshilik; K – kontaktlar; KT1, KT2 – vaqt relelari; S–
boshqarish kaliti
Yuklamalar tugunda kuchlanish bo‘yicha reaktiv quvatni rostlash.
Bu sxema, tarmoqdagi kuchlanish rejimiga asosan reaktiv quvvat rejimi
aniqlanadigan holatlarda qo‘llaniladi. Bunday holatlarda bir vaqtning
o‘zida reaktiv quvvat va kuchlanish rostlanishi talab qilinadi. KQ
biriktirilgan nuqtada kuchlanish nafaqat bir punktdan iste’mol qiluvchi
yuklamalarga bog‘liq, lekin boshqa elektr ta’minot tugunlar
iste’molchilari yuklamalaridan va yana energiya tizimidagi kuchlanishni
rostlash bo‘yicha yoki korxona bosh podstansiysidagi tadbirlarga
bog‘liq.
KQ reaktiv quvvatni rostlashda, reaktiv yuklama o‘zgarmagan
bo‘lgandagi KQ quvvati ortishi hisobga olish zarur, chunki reaktiv
yuklama uzgarmas bulganida KQ quvvati ortishi bilan kuchlanish ortib
boradi, KQ quvvati kamayishi bilan kuchlanish kamayadi.
2.9-rasmda shinalardagi tugun yuklamalari kuchlanishi bo‘yicha
kondensator qurilma reaktiv quvvat rejimini boshqarish sxemasi
keltirilgan.
26
Topshiriq beruvchi organ sifatida, tugun yuklamalari shinalarga
yoki kuchlanish transformatori orqali ulangan KV kuchlanish minimal
relesidan foydalaniladi. Zarur bo‘lganda rele qo‘shimcha qarshilik Rd
orqali
ulanishi
mumkin.
Tarmoq
kuchlanishi
belgilanganidan
pasayganida kuchlanish rele KV ishlab ketadi (ajraladi) va o‘zining
ochiq KV kontaktini ulaydi, vaqt relesi KT1 cho’lg‘ami zanjiridagi KT1,
u ulangan holatida rele ajralgan bo’ladi. KT1 vaqt relesi belgilangan
vaqtni saqlab (2-3min) K kontaktor chulg‘ami zanjirdagi KT1 kontaktini
ulaydi va avtomatik ravishda qo‘shimcha kodensator qurilmasining S2
bo‘limini
(seksiyasini)
tarmoqqa
ulaydi.
Reaktiv
quvvatni
generatsiyasilanishi ortganida tarmoqdagi kuchlanish ham ortadi.
Reaktiv quvvat yuklamasi kamayganida kuchlanish ortadi va
belgilanganidan yuqori miqdorga erishishi mumkin. Kuchlanish rele KV
ishlab ketadi (tortiladi) va o‘zining KT2 vaqt relesi cho’lg‘ami
zanjiridagi KV kontaktini ulaydi, u KT2, 2-3 min/vaqt saklab, o‘zining
kontaktor K cho’lg‘amidagi ochilish kontaktini ochadi va KQ avtomatik
ravishda qo‘shimcha bo‘limini tarmoqdan ajratadi, kutilmagan qisqa
vaqt davomida kuchlanishning ortishi va pasayishi vaqt saqlanishi,
kuchlanishni rostlashida zarur. Sxema reaktiv quvvat rejimini qo‘lda
SB1 va SB2 tugmali o‘chirgichlarda boshqarish imkonini beradi. Qo‘lda
yoki avtomatik rejimini tanlash S boshqarish kaliti orqali amalga
oshiriladi.
Ko‘p bosqichli reaktiv quvvat rostlanishini ARKON turdagi
kondensator batareyalarni avtomatik rostlagich yordamida amalga
oshirish
mumkin.
Rostlagich
kuchlanish
funksiyasida
yoki
kuchlanishning tok korreksiyasi va ular orasidagi faza burchak siljishi
bo‘yicha ishlaydi. U buyruq beruvchi blok va ularni boshqarishda
rejalashtirilgan blok, rostlash bosqichlar soniga qarab, unga bir nechta
moslamalar kiradi.
27
2.7- rasm. ARKON avtomatik rostlagichning strukturali sxemasi
Buyruq beruvchi blok kirish signali miqdoriga ko‘ra KQ
bo‘limlariga o‘chirish yoki ulash buyruqlarini rejalashtirish blokiga
uzatiladi.
Misol, uchta moslamalar logikali ulanishini tanlash va KQ
bo‘limlarini o‘chirish 1:2:4 o‘zaro nisbiy quvvatlari bilan ettita
bosqichlarda rostlanishni ulash imkoniyatini beradi.
Buerda KQ bo‘limlaridagi ulanadigan quvvatlar 1:2: (1 + 2) : 4 : (1 + 4;)
: (2 + 4 ) : (1 + 2 + 4), dek qaraladi.
Reaktiv quvvatni kuchlanish bo‘yicha rostlashda buyruq beruvchi
blok kirishiga nazorat qilinayotgan tarmoq bo‘lagining kuchlanishi
uzatiladi. Nazorat qilinadigan yuklamalar toki va yana buyruq beruvchi
blok kirishiga tok va ko‘llanish o‘rtasidagi faza bo‘yicha siljishi kerak
bo‘lganda hisobga olinsin.
Yuklama toki bo‘yicha reaktiv quvvatni rostlash. Agar sutka
mobaynida yuklama keskin o‘zgarsa, u holda iste’mol qilinayotgan tok
funksiyasidan KQ quvvatini o‘zgartirish maqsadga muvofiq.
Yuklamalar tuguni kirish shinalariga o‘rnatilgan tok yuklamasi bo‘yicha
bir bosqichli avtomatik rostlash, ikkita elektrmagnitli tok relelari KA1
va KA2 qo‘llanishida bajarilishi mumkin (4.37-rasm). Ularning bittasi
yuklama ortganida biriktirishni bajaradi, ikkinchisi – yuklama
pasayganda ajratadi.
28
2.8-rasm. Tok yuklamasi bo‘yicha reaktiv quvvatni avtomatik rostlash
sxemasi:
a – birlamchi biriktirish sxemasi; b – boshqarish sxemasi; P + jQ –
aktiv-induktiv yuklama;
QF – kondensator qurilmalar zanjiridagi o‘chirgich; S1,S2 – KQ
bo‘limlari;
KU; KA1, KA2 – tok releli, K – kontaktor KV – oraliqdagi relelar; SV2
– tugmachali o‘chirgichlar
Tok relelarining o‘rnatmasi har xil tok qiymatlariga sozlangan.
Misol, KA1 - 5A ga, KA2 - 3A ga. Eng past yuklamada qo‘shimcha
bo‘lim o‘chirilgan, lekin KA2 tok rele ishlaydi va uning yopilish
kontaktlari yopiq, lekin K kontaktorning ulanish kontaktlari ochiq holda
qoladi.
Yuklama ortishida tok 5A etgaach KA1 tok relesi ishlab ketadi.
Oraliq rele KL o‘zining kontakti bilan K kontaktorini ulaydi va shu
tariqa KQ kondensator qurilmaning ikkinchi bo‘limini ulaydi.
Tok pasaygach avval KA1 rele ishlaydi, uning kontaktlari ochiladi,
lekin KL relesi ajralmaydi, chunki KA2ning kontaktlari va K berkitilgan
bo’ladi. Tok 3A dan pastligida tok relesi KA2, KL rele zanjirini ajratadi
va kontaktor Kni o‘chiradi. KQ ning ikkinchi bo‘limi ajraladi.
Sxemada KQ larining rejimini qo‘lda rostlashni amalga oshirish
imkonini beradi.
Reaktiv yuklama o‘zgarishi bo‘yicha reaktiv quvvatni rostlash.
Elektr tarmog‘ida yuklama doimo o‘zgaruvchan bo‘ladi ammo uning
reaktiv quvvatini tashkil qiluvchilari o‘zgaradi. Kondensator batareyalari
reaktiv quvvatini reaktiv yuklamalariga bog‘liq ravishda boshqarish
29
uchun reaktiv quvvatni B2201 bilan avtomatik boshqarishda
qo‘llaniladi.
2.9- rasm. B2201 rostlagich yordamida reaktiv quvvat rejimini
boshqarish sxemasi: P+jQ aktivl va induktiv yuklama; CI, C2–
kondensator batareyalar bo‘limlari; QF- o‘chirgich; K – kontaktor
kontakti; TA tok trasformatori; I, U – tok transformatordan tok va
liniyadan kuchlanish
Kuchlanish va tokni rostlagich ikkita kiritishga ega. Reaktiv
quvvatni nazorat qilinadigan, birinchisiga bitta faza toki uzatiladi
(masalan B), ikkinchisiga - ikkita boshqa (A va C) fazalar liniya
kuchlanishi uzatiladi.
(2.1)
bu yerda Qf – fazaning reaktiv quvvati; IV – bitta fazaning toki; UAS -
ikkita fazaning liniyali kuchlanishi; φ – liniya kuchlanishi va tokning
fazalar orasidagi siljish burchagi.
Kondensator qurilmalarning tez-tez qayta ulanishini cheklash
maksadida rostlagich sezmaslik ko‘rsatgich mintaqasi o‘rnatilgan.
Roslagichning vaqt saqlab ishlashi amaldagi va belgilangan reaktiv
quvvat iste’mol farqiga bog‘liq. Qancha farq katta bo‘lsa rostlagich
shuncha tezroq ishlaydi va tezroq reaktiv quvvat rejimini ushlab
turishini amalga oshiradi.
30
Nosimmetrik elektr yuklamali elektr qurilmalarda dastlab
yuklamada simmetrligini ta’minlovchi, keyinchalik esa reaktiv quvvatni
rostlash va elektr qurilmada reaktiv quvvat kompensatsiyasi qo’llanilishi
mumkin. Reaktiv quvvatni rostlovchi uch juftli kirishlarga ega,
bularning har biriga mos keluvchi fazalar liniya toki va boshqa ikkita
fazaning liniya kuchlanishi uzatiladi. Bu har bir faza elektr tarmog‘idagi
nosimmetrik yuklama reaktiv quvvat o‘zgarishini nazorat qilish
imkonini beradi.
Kondensator qurilma ikkitadan bir fazali bo‘limga ega va har bir
fazasi oltitagacha uch fazali bo’limga ega.
Rostlagich blok fazalarini ajratgichga ega, eng ko‘p reaktiv yuklangan
quvvatlisini va bu fazaga bir fazali kondensator qurilmalar bo‘limi
ulanadi.Agar yuklamalar simmetrikligi qayta tiklanmasa, ikkinchi bir
fazali bo‘lim biriktiriladi.
Reaktiv yuklama pasayganida bo‘lim uziladi. Uchfazali
tarmoqlarda reaktiv yuklama ortganida uch fazali kondensator
qurilmalar bo‘limi navbatma – navbat ulanadi. Reaktiv yuklamalar
pasayganida ular avtomatik ravishda uziladi.
Dostları ilə paylaş: |