4.1. Uch fazali ko‘prikli o‘zgartgichlarnig reaktiv quvvati
(4.6-rasmdagi) Uch fazali tokli boshqariladigan ko‘prikli
o‘zgartgich ishini ko‘rib chiqamiz, ko‘pincha o‘zgartgichning bir
fazasini tadqiqot tavsiflarini ko‘rishda 4.6-rasmda L →∞ bo‘lgandagi
aktiv – induktiv yuklamali uch fazali o‘zgartgichning kuchlanish va tok
egri chizig‘i ko‘rsatilgan.
Faza tokining birinchi garmonikasi kuchlanishdan φ = α
burchakka kechikadi, ya’ni uch fazali ko‘prikli o‘zgartgich birinchi
garmonika bo‘yicha reaktiv quvvat iste’molchisi hisoblanadi.
Oniy reaktiv quvvat q (4.4) ifodadan qaraladi, tug‘rilangan
o‘rtacha kuchlanish Ud da (4.5) ifodadan
boshqarish burchagida
oniy quvvat p o‘zgartgichda musbatligida qoladi va energiya
induktivlikda zaxiralangan ochiq tiristor orqali almashuv reaktiv quvvat
yuklamaga beriladi.
53
asosiy garmonika bo‘yicha reaktiv quvvat, bu holatda
faza siljish quvvatidan aniqlanadi. Boshqarish
bo‘lganida
birinchi oniy quvvati r da manfiy qutb bo‘limlar paydo bo‘la boshlaydi
(4.7-rasm), bu yuklama va manba oralig‘ida energiya almashuvi
borligidan darak beradi. Bunday ko‘lamli burchak boshqarilishli
tiristorlar energiyasi, g‘amlangan induktivligi, yuklamalarga tiristorlar
orqali emas, balki ta’minot manba orqali beriladi.
4.6-rasm. Ko‘prikli boshqariladigan uch fazali tok to‘g‘rilagich sxemasi
boshqarish burchak
bo‘lganida reaktiv quvvat almashuvi
(4.6)
bu yerda
54
Shunday qilib,
boshqarish burchagida birinchi garmonika,
reaktiv quvvati xuddi faza bo‘yicha quvvat siljishi kabi aniqlanadi, oniy
reaktiv quvvatni aniqlash kabi.
4.7-rasm. (L →∞) aktiv – induktivli yuklamali uch fazali
boshqariladigan ko‘prikli o‘zgartgichning tavsiflari
Ko‘prikli uchfazali boshqariladigan tug‘rilagich rostlanish tavsifi
uα integrallangan egri chizig‘i
oralig‘ida topilishi mumkin:
(4.7)
bu yerda
55
4.8-rasm.
boshqarish burchakli va (L →∞) aktiv – induktiv
yuklamali uch fazali boshqariladigan ko‘prikli o‘zgartgichning tavsiflari
To‘g‘rilagichda faqat aktiv yuklamali va
bo‘lganida rostlash
tavsifi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi, xuddi aktiv-induktivli
yuklamadagi
kabi
(4.7).
,
bo‘lganida tug‘rilangan
kuchlanishning o‘rtacha qiymati
(4.8)
L = 0 va L →∞ holatlar uchun to‘g‘rilagichning rostlash tavsifi
4.9-rasmda ko‘rsatilgan.
Keltirilgan bir va uchfazali to‘g‘rilagichlar sxemalar tahlili
ta’minot tarmog‘i induktivligi va transformatorning birlamchi va
ikkilamchi chulg‘amlari sochilish induktivligi ta’sirlari hisobisiz olib
boradi. Sochilish induktivlik yuklama tokining tug‘rilagichning bir
ventildan ikkinchisiga o‘tish jarayonida o‘zini namoyon qiladi. Kam
quvvatli tug‘rilagichlarda induktivli sochilishi tok kommutatsiyasida
oniy hisoblanadi va hisob-kitoblarda hisobga olmaydi.Yirik quvvatli
tug‘rilagichlarda tok kommutatsiyasi sezilarli vaqt oralig‘ini egalaydi va
to‘g‘rilagich ishlashiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi.
56
4.9-rasm. L = 0 va L →∞ holatlar uchun ko‘prikli tug‘rilagichning
rostlash tavsifi
Sochilish induktivligi transformatorning LS1 birlamchi va LS2
induktivlik qarshiligi xα, transformatorning ikkilamchi chulg‘amiga
keltirilgani hisobga olinadi:
,
(4.9)
bu yerda W1, W2 - transformatorning birlamchi va ikkilamchi
chulg‘amlarining uramlar soni (4.10-rasm.) aktiv-induktiv yuklamali (L
→∞) uchun, nolli chiqishli bir fazali boshqariladigan tug‘rilagich uchun
kommutatsiya jarayonini ko‘rib chiqamiz.
VT1 va VT2 tiristorlarni kommutatsiya davrida xα1, xα2 induktivliklar
borligi sababli ochiq bo‘ladi va transformatorning ketma-ket ulangan
ikkilamchi cho‘lg‘amlari uchun u2-1+ u2-2 yig‘ma kuchlanishli va xα1+
xα2 qarshilikli yopiq zanjirni tashkil qiladi. Kuchlanish γ kommutatsiya
oralig‘ida
U
2-1
= - U
2-2
nolli chiqishga nisbatan bo‘lganida, u holda γ
oralig‘ida U
d
= 0 (5.20. rasm.). Shu sababli kuchlanish U
d
, γ = 0
bo‘lganidagiga nisbatan kichik:
(4.10)
bu yerda
57
4.10-rasm. Induktivli sochilishi hisobga olingan va nolli chiqishli
boshqariladigan to‘g‘rilagich sxemasi
4.11-rasm. (L →∞) aktiv – induktiv yuklamada induktiv sochilishni
hisobga olgan holda va nolli chiqishli to‘g‘rilagichni boshqarishli tavsifi
58
O‘tkinchi jarayon tahlilida kommutatsiya oralig‘i vaqtida γ
kuchlanishning og‘ish qiymatini aniqlash imkonini beradi
bu yerda xα = x1= x2.
To‘g‘rilagichning rostlanish tavsifi
,
(4.11)
kommutatsiya burchagi esa
(4.12)
4.11-rasmdan ko‘rinib turibdiki, tug‘rilagichlarda elektromagnitli
jarayonlarda induktivli sochilishlarni hisobga olganda oldingi holatida
qoladi, xd = 0 ligidagi kabi. Lekin kommutatsiya ta’minot kuchlanishini
va tug‘rilagich tokining birinchi garmonikasi qo‘shimcha faza siljishiga
olib keladi. Amaliyotda yetarli darajadagi aniqlikdagi hisob-kitoblarda
fazaviy burchak quyidagi ifodadan hisoblanadi
(4.13)
To‘g‘rilagichning ko‘prikli sxemasida (4.12-rasm.) kommutatsiya
jarayonlari oldingidagi holatdagi kabi. Farqi shundan iborat,
kommutatsiya jarayoni davrida barcha to‘rttala tiristor o‘tkazuvchanlik
holatida.
Ko‘prikli sxemaning rostlanish sxemasi
(4.14)
kommutatsiya burchagi esa
(4.15)
(4.13) bo‘yicha ta’minot kuchlanishi va tug‘rilagich birinchi
garmonikasining fazaviy siljishi aniqlanadi. Uch fazali boshqariladigan
tug‘rilagichlarda ishga tushuvchi tiristorga, ishini tugatuvchi, tiristordan
tok o‘tishi bilan shartlangan,. va kommutatsion jarayonlari o‘xshash.
59
To‘g‘rilangan o‘rtacha kuchlanishi (4.9) ifoda orqali topish mumkin.
Kuchlanishning og‘ish ifodasi uchun birmuncha boshqa ko‘rinishga ega:
(4.16)
4.12-rasm. Ko‘prikli boshqariladigan to‘g‘rilagichning induktivlikni va
sochilishini hisobga olingan sxemasi
(4.16) ni (4.7) ga qo‘ygandan so‘ng quyidagini olamiz
(4.17)
xα – induktiv qarshilik, keltirilgan formulalarda qo‘llanilgan qismda
tutashuv kuchlanishi uk bo‘yicha aniqlash mumkin transformatorning
birlamchi nominal tokida I1n
(4.18)
bu yerda U
1
– transformatorning birlamchi kuchlanishi; n –
transformatsiya koeffitsienti. Uch fazali ko‘prikli tug‘rilagichlarda, bir
fazalilardagi kabi, kommutatsiya toki birlamchi garmonika bilan
kuchlanish orasida fazaning siljishi ortishiga olib keladi, va bu (4.18)
bo‘yicha aniqlanadi. Boshqa hollarda kommutatsiya jarayonlari sezilarli
darajada o‘zgartgichning elektromagnit jarayonlariga sezilarli darajada
ta’sir ko‘rsatmaydi.
|