Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek

7.2.1-rasm. Ish beruvchilarning tashkiliy-huquqiy shakli bo‘yicha norasmiy sektorni tasniflanishi

Nazariya va xorijiy amaliyot shuni tasdiqlamoqdaki, norasmiy sektorda o‘rtacha ish haqi rasmiy sektorga nisbatan ancha past bo‘lishi kerak, chunki norasmiy sektorda boshqa omillar qatorida ishchilar odatda "muzokara kuchi" va "huquqiy himoyaga" ega emaslar. Shunday qilib, ish beruvchi xodimlar oldida hech qanday majburiyatlarga ega emas va ishchilarning huquqlari odatda himoyalanmaydi.

Ushbu gipoteza O‘zbekistonda ham tasdiqlangan. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida o‘rtacha ish haqi rasmiy sektorga nisbatan taxminan 15% past ekanligi aniqlandi. Xususan, ish haqi miqdorida jiddiy farq Jizzax, Namangan, Navoiy, Sirdaryo, Toshkent viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasida kuzatilmoqda.

	82%		51%		8%
					92%
			49%
	18%

Tahlil davomida bandlik darajasi va korxonalar hajmi o‘rtasidagi bog‘liqlik aniqlandi. Ma’lum bo‘lishicha, kompaniya qanchalik katta bo‘lsa, ular norasmiy ravishda kamroq yollashadi. Norasmiy yollash asosan yangi firmalar yoki qisqa muddatli faoliyat yuritmoqchi bo‘lgan firmalarga xos ekanligi ma’lum bo‘ldi.

120%
100%
80%
60%
40%
20%
0%	1-5		6-10	11 киши ва ундан кўп

Manba: Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi ma’lumotlari

7.2.2-rasm. Korxona hajmi va norasmiy bandlik o‘rtasidagi

bog‘liqlik

Shu bilan birga, norasmiy sektorning mavjudligi, umuman olganda, sog‘lom raqobat uchun zararli ekanligini ta’kidlash kerak, chunki ishchilarni norasmiy yollash soliq yukini kamaytiradi va mahsulot tannarxini kamaytiradi, bu esa soliq to‘laydigan tadbirkorlarga nisbatan adolatsizdir. Bu hol 2019 yilda Jahon banki

tomonidan O‘zbekistondagi kichik, o‘rta va yirik biznes korxonalari top-menejerlari o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovda ishtirok etgan 1239 ta respondentlar tomonidan ham qayd etilgan. Xususan, respondentlar norasmiy sektor mavjudligini o‘z biznesining rivojlanishidagi eng muhim to‘siq deb atashdi. Bundan tashqari, ushbu muammo yirik va kichik korxonalar uchun katta korxonalarga qaraganda ancha dolzarbdir.
Shu nuqtai nazardan, norasmiy sektor ulushini qisqartirish va bozorning barcha ishtirokchilari uchun bir xil sharoitlarni yaratish mamlakat hukumatining asosiy vazifalaridan biri bo‘lishi kerak. Biroq, bunday siyosat uchun vositalarni ishlab chiqish qo‘shimcha chuqur tadqiqotlarni talab qiladi.

3.