Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek

Jinoyatlarga qarshi kurashning optimal xarajatlari. G.Bakkerning jinoyat va jazo iqtisodiyot nazariyasi.

Inter-American development bank tadqiqotchisi Laura Jautmanning fikriga ko‘ra jinoyatga xarajatlar quyidagi uch tasnifga ega:

1. 
   Jinoyatlarga ijtimoiy xarajatlar (sodir etilgan jinoyatlar yuzasidan jinoyatchidan jabrlanuvchiga undiriladigan yoki davlat tomonidan qoplab beriladigan harajatlar)
   
2. 
   Xususiy sektor xarajatlari (jinoyatlarga qarshi kurashish, xususan, xavfsizlik xizmatiga yo‘naltiriladigan xususiy sektor qatnashchilarining mablag‘lari)
   
3. 
   Hukumat xarajatlari (Davlat organlari, xususan, militsiya, sud-huquq tizimi va qamoqxonalar uchun sarflar)
   

Jinoyatlarga qarshi kurashish hamma davlatda har xil yondashuvlarga asoslanadi. 2014-2017-yillar davomida tadqiqotchilar Karib dengizida va Janubiy Amerikada joylashgan 17 ta mamlakatda tadqiqotlar olib bordi. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, ushbu mamlakatlar jinoyatlarga qarshi kurashish uchun YaIM ning o‘rtacha 3 % iga teng mablag‘ni sarf etar ekan. Bu ko‘rsatkich eng yuqori 3.57 % ni va eng past 2.41 % ni tashkil etgan. Bir yil mobaydida esa ushbu 17 ta davlatda jinoyatchilikka qarshi kurash uchun 174 milliard AQSh dollari miqdorida mablag‘lar sarf etilgan.

2,75
2,55
1,76 1,87
1,34 ^1,39

8.3.1-rasm. Jinoyatlarga xarajatlarning YaIMga nisbati (YaIMga nisbatan %da)

8.3.2-rasm. Jinoyatlarga eng ko‘p xarajatlar qiladigan Lotin Amerikasi va Karib dengizi mamlakatlari (YaIMga nisbatan

%da)

8.3.3-jadval Qotillik jinoyatlari uchun davlat budjetidan xarajatlar YaIMga

nisbatan, mln.AQSh dollarida

	2010	2011	2012	2013	2014	O‘rtacha
Argentina	0,05	0,05	0,06	0,06	0,07	0,06
Bagam orollari	0,47	0,64	0,52	0,48		0,53
Barbados	0,13	0,11	0,09	0,09	0,06	0,1
Braziliya	0,22	0,18	0,25	0,24	0,24	0,23
Chili	0,04	0,05	0,04	0,04	0,05	0,04
Kolumbiya	0,44	0,39	0,36	0,33	0,28	0,36
Kosta Rika	0,21	0,2	0,36	0,17	0,36	0,18
Ekvador	0,23	0,2	0,36	0,15	0,1	0,17
El Salvador	0,8	0,82	0,48	0,61	0,94	0,73
Gvatemala	0,39	0,38	0,35	0,34	0,36	0,36
Gonduras	2,24	2,63	2,31	1,89	1,62	2,14
Yamayka	0,61	0,42	0,38	0,45	0,36	0,44
Meksika	0,2	0,19	0,17	0,36	0,13	0,17
Paragvay	0,25	0,25	0,22	0,21	0,21	0,23
Peru	0,06	0,06	0,07	0,08	0,06	0,07
Trinidad va Tobago	0,31	0,22	0,21	0,24		0,24
Urugvay	0,07	0,07	0,09	0,09	0,09	0,08
Lotin Amerikasi va Karib basseyni bo‘yicha o‘rtacha	0,4	0,4	0,35	0,33	0,32	0,36
Jami (mln.AQSh dollarida)	9,776.3	10,026.6	11,433	11,012.1	10,480.9	10,545.8

Garri Stanley Bakker 1930-yil, 2-dekabrda AQSh da tug‘ilgan. Chikago iqtisodiyot universiteti sotsiologiya va iqtisodiyot professori, Chikago iqtisodiyot universitetining uchinchi avlodi yetakchisi. Faoliyati va o‘limidan keyin 6 ta AQSh va xalqaro darajadagi mukofotlar bilan taqdirlangan. Shulardan eng nufuzlisi1992-yil iqtisodiyot sohasida Nobel mukofotidir. Iqtisodchi Milton Fridmen uni XX asrning ikkinchi yarmida yaxshagan eng yaxshi ijtimoiy sohadagi olim deb atagan bo‘lsa, Jastin Volfers uni oxirgi 50 yildagi

eng yaxshi sotsiolog deb atagan. U o‘zining asarlarida sotsiologiya va iqtisodiyotni, xususan, diskriminatsiya, oila tuzilmasi va jinoyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqur tadqiq etgan. Masalan, jinoyat sodir etishda insonning ijtimoiy onggi eng birinchi o‘ringa qo‘ygan.
Bakkerning Jinoyat va jazo iqtisodiy nazariyasida keltirilishicha “insonlar jinoyatlarni sodir etish jarayonida har doim kuchli ruhiy va ahloqiy bosim ostida bo‘ladi. Ba’zilar jinoyatni ruhiy bosim ostida sodir etsa, boshqalar uni ongli ravishda jinoyat qilgandan keyingi va jinoyat qilmagandagi naflilikni solishtirib ko‘rish orqali amalga oshiradi. Ya’ni jinoyatdan keladigan foyda, shu jinoyatni sodir etmaslikdan keladigan nafdan ustun bo‘lsa, bu jinoyatchiga o‘ziga xos rag‘bat bo‘ladi. Uning etirof etishicha, bazi jamiyatlarda jinoyatchilikka qarshi kurashish uchun va uni oldini olish uchun katta mablag‘ sarf etilsa ham, jinoyatchilarga aynan belgilangan jazoning ahamiyati juda past. U shunday jamiyatlarda jinoyatlar uchun jazoni keskin oshirishni taklif qiladi. Ya’ni jinoyatchi ratsional qaror qabul qilayotganda jinoyatsizlik holati uning uchun foydali ekanligini bilishi kerak”
Bakker o‘zining “A treatise on the family” (Oilada bir asar) kitobida jamiyatda jinoyatchilar guruhining shakllanishida oilaning ahamiyati juda yuqoriligini alohida muammo sifatida e’tirof etgan. Uning fikriga ko‘ra bolaning o‘zining qiziqishlari orqali sodir etadigan harakatlariga qaraganda, oilasida unga bo‘lgan e’tibor va uni qaysidir harakatga yo‘naltirish katta ahamiyat kasb etishini ta’kidlaydi. Oilada ota-ona oilasining yaxshi hayot kechirishi uchun ko‘proq daromad topishni birinchi o‘ringa chiqaradi, natijada oiladagi bolalarga etibor pasayadi. Bu etiborsizlik esa bolada o‘siga nisbatan xudbinlikni kuchaytiradi va uni qalbida bolaligidayoq jamiyatga nisbatan nomuvofiq g‘oyalar shakllanishni boshlaydi. Shuning uchun, Bakker bu nazariyani buzilgan bola yoki yomon ahloqli bola nazariyasi deb nomlaydi.
Bakker g‘arbda birinchilardan bo‘lib, oilani iqtisodiyotga tasir etuvchi katta kuch sifatida tadqiq etgan iqtisodchi-sotsiologlardan hisoblanadi. U hatto oila ham o‘zining iqtisodiyotini rejalashtirish kerakligini ta’kidlaydi. U jamiyatda oilalarning ajrashuvi, ikki insonning oila qurishi, oila azolari orasidagi bir-biriga bo‘lgan o‘zaro hurmat va g‘amxo‘rlik uzoq muddatli iqtisodiyotda mamlakat
iqtisodiyotiga funksional ta’sir etishini ta’kidlagan. U o‘zining 70- yillarda Chikago universitetida oila mavzusida olib borgan ko‘p yillik izlanishlari natijasida jamiyatning umumiy taraqqiyotida oila iqtisodiyoti, xususan, turmush qurish, ajrashish, oila hajmini rejalashtirish, daromadlar darajasining mutanosibligi hamda oilada bolalar tarbiyasiga sarflanadigan vaqt kabi tushunchalarni va ular orasidagi korrelyatsiyani chuqur tadqiq etgan.

4. Erlix modelining asosiy mazmuni.

Isaak Erlix – amerikalik mashhur iqtisodchilardan biri, 1938- yilda tug‘ilgan. 2000-yilgacha Buffalodagi Nyu-York davlat universiteti Iqtisodiyot departamentiga rahbarlik qilgan. Uning asosiy faoliyat yo‘nalishlari xufyona iqtisodiyot, uning kelib chiqish sabablari, jamiyatda avj olish, jinoyat va jazo o‘rtasidagi korrelyatsiya, jamiyatda yuzaga chiqadigan korrupsiya va qonunlar o‘rtasidagi bog‘liqlik va shu kabi sohalar bo‘lgan. U shuningdek, inson kapitalini jiddiy tadqiq etgan, Chikago universiteti tomonidan nashr etiladigan Inson Kapitali jurnalining asoschilaridan va asosiy moliyalashtiruvchilaridan biri hisoblanadi. Uning eng muhim asarlaridan biri “Crime, the punishment and the market for offences” ya’ni “Jinoyat, jazo va jinoyatchilik bozori” deb nomlangan bo‘lib, bu asarda u shu sohaga doir “Erlix modeli” deb nom olgan nazariyani chuqur tadqiq etgan.
Erlix jinoyatchilik bozorida asosan quyidagi 5 ta faktorni alohida ajratib ko‘rsatadi:

1. 
   4 toifadagi ishtirokchilar
   

• 
  Tartibbuzar va jinoyatchilar
  
• 
  Jabrlanuvchi va qurbonlar
  
• 
  Noqonuniy tovarlar va xizmatlarning istemolchilari
  
• 
  Qonun ustuvorligini taminlovchilar
  

2. 
   Har bir toifa vakillarining jinoyat sodir etishdan oldingi va keyingi prognozlari (tahlillari)
   
3. 
   Aholining jinoyatchilikdan himoyalanishi
   
4. 
   Jinoyatchilikni oldini olish uchun ijtimoiy himoya choralari
   
5. 
   Yuqoridagi faktorlarning o‘zaro muvozanatga erishish uchun bir-biri tomon harakati (talab va taklif asosida)