Ön söZ (M. M. Musayev) I. Azәrbaycan diLİNİn morfologiyasina yeni baxişlar

Geyiml
ə  bağlı  olan  feillər.  Bunlar  aşağıdakılardır:  geymək, 
geyinm
ək,  soyunmaq,  (paltarını)  çıxartmaq;  taxmaq  (əlcək, 
barmaqçılıq,  qolçaq,  üskük);  qoymaq, götürmək  (papaq),  örtmək, 
açmaq 
(yaylıq, şal, ləçək); tutmaq, açmaq (döşlük, önlük); çalmaq 
(çalma). H
əmin feillər, nümunələrdən göründüyü kimi, müxtəlif 
geyim v
ə əşya formaları üzrə diferensiallaşmışdır. Müvafiq əşyavi 
aidiyy
ət  formalarının  hamısında  feillər həmin  əşyalardan  istifadə 
olunması  və  ondan azad olunmaq kimi iki bir-birindən kəskin 
273 

şəkildə fərqlənən hərəkətləri ifadə etmələrinə görə semantik əkslik 
əlaqəsinə  girir. Həmin xüsusiyyət həm təsirli, həm də  təsirsiz 
feill
ərə xasdır (gey(in)mək-soyunmaq çıxartmaq, taxmaq-çıxarmaq, 
qoymaq-götürm
ək, örtmək-açmaq, tutmaq-açmaq). Məsələn: Yazda 
geyin
ər,  Qışda  soyunar.  Bir kürk gey(in)dim,  çıxarda  bilmədim 
(Tapmaca).  İslam  da  geyindi  cəbhə  paltarı  [...]  Cəbhə  paltarını  o 
soyunmadı  (Səməd  Vurğun).  Bayıra  çıxanda  papağını  başına  qoy, 
əlcəyini  əlinə  tax.  Evə  gələndə  papağını  başından  götür,  əlcəyini 
əlindən  çıxart. Sən də  bayıra  çıxanda,  yaylığını  başına  ört,  evə 
g
ələndə aç (Dan.). 
M
ənşə  etibarı  ilə  geyinmək  və  soyunmaq  feilləri eyni cür 
düz
əlmişlər. Lakin soyunmaq  feili  öz törədici  əsasından  uzaq-
laşaraq,  müstəqil məna kəsb  etmişdir.  Geymək*-soymaq  müta-
biqliyinin  pozulması  həmin söz cütündə  ikinci tərəfin  çıxartmaq 
feili il
ə əvəzlənməsinə səbəb olmuşdur. 
 
Yaş və boy dəyişikliyi ilə bağlı olan feillər 
 
Yaş  və  boy dəyişikliyi bildirən feillər bir neçə  yarımqrup 
əmələ  gətirir.  1.  Ümumi  şəkildə  yaş  və  həcm (boy) dəyişikliyi 
bildir
ənlər (böyümək, irilənmək, kiçilmək, balacalanmaq, 
balacalaşmaq),  2.  Yaş  dəyişikliyi  bildirənlər (qocalmaq, 
ahıllaşmaq,  yaşlanmaq,  yaşlaşmaq,  gəncləşmək,  cavanlaşmaq, 
kişiləşmək,  qarımaq). 3. Uzununa boy dəyişikliyi  bildirənlər 
(
uzanmaq,  qısalmaq,  gödəlmək). 4. Dikinə  boy dəyişikliyi 
bildir
ənlər (uzanmaq, boy atmaq, boy vermək, yüksəlmək, 
q
əlbilənmək, ucalmaq, ucalanmaq, alçalmaq). Həmin feillərin 
b
əzilərinə “mənəvi böyümə cəhətdən” bildirmək xüsusiyyəti xasdır. 
(M
əsələn: ucalmaq, yüksəlmək, alçalmaq). 
Yaş və boy dəyişikliyi bildirən feillər müvafiq leksik qruplar 
ç
ərçivəsində  semantik münasibətlərə  girir.  Bunu  aşağıdakı 
nümun
ələrdən görmək olar. Sən günbəgün  böyüyürsən,  düşmənin 
kiçilir. Hicran gec
əsi kimi gündüz uzanır [...] Vüsal gecəsi tək gecə 
qısalır (Qətran). Səndən uzaq olanda gecələrim  uzanır. Sənə yaxın 
olanda dilim 
qısalır (Rəsul Rza). Qoyun ayağı gödəlir, Quzu ayağı 
uzanır  (Məsəl).  Günün  ömrü  öz  vaxtında  uzanır,  öz  vaxtında 
274 

göd
əlir  (Bəxtiyar Vahabzadə).  Şərab meh küləyindən  gəncləşdi, 
dünya is
ə qocaldı (Qətran). Dünya cavanlaşır, biz qocalırıq (Səməd 
Vurğun).  İncili-şərif  arvadların  mövqeyini  nə  qədər  ucaltdısa, 
xristianlıq və kilsə onu bir o qədər alçatdı (Y.V. Çəmənzəminli). 
 
 
 
Ağlamaq və gülməklə bağlı olan feillər 
 
Ağlayış və gülüş bildirən feillər müvafiq hərəkətlərin müxtəlif 
d
ərəcələrini ifadə  edirlər (Bunlar bəzən zərflərlə  ifadə  olunur). 
H
əmin ifadələr mərkəzi ağlamaq və gülmək leksemlərinin ətrafında 
c
əmləşirlər:  ağlamaq,  ağlamsınmaq,  için-için  ağlamaq,  xısın-xısın 
ağlamaq, hönkürmək, hönkürtü ilə ağlamaq, gülmək, gülümsünmək, 
dodağı  qaçmaq,  qımışmaq,  uğunmaq,  uğunub  getmək, qəhqəhə 
ç
əkmək, şaqqanaq çəkmək (Dan). 
H
əmin sözlər arasında aşağıdakı semantik münasibətlər özünü 
göst
ərir.  
1.  Semantik  yaxınlıq  münasibəti.  Bu,  eyni  temantik  sıraya 
m
ənsub olan sözlər  arasında  müşahidə  edilir (gülümsünmək, 
qımışmaq, dodağı qaçmaq və s.). 
2. Semantik 
əkslik münasibəti. Bu, birinci növbədə  müvafiq 
tematik sıraların mərkəzi leksemləri olan ağlamaq və gülmək feilləri 
arasında özünü göstərir. Məsələn: Ağlamaq əlaməti-qəmdir, gülmək 
əlaməti-fərəh (M.F.Axunov). Gah ağladar,  gah  güldürər 
(Tapmaca). O gül
ər-gülərsən,  ağlar-ağlarsan  (Vaqif). Könlüm 
s
ənsiz ağlar, səninlə gülər ( Rəsul Rza). 
H
əmin feillərin təmsil etdikləri tematik sıraların heç də bütün 
üzvl
əri semantik əkslik  münasibətində  ola bilmir. Həmin tematik 
sıraların  yalnız  elə  üzvləri semantik əkslik münasibətinə  girir ki, 
onlar eyni sözdüz
əltmə  üsulu ilə  əmələ  gəlmiş  olsun.  Məsələn: 
ağlatmaq-güldürmək  (Ağlatdı  dostları,  güldürdü  yadı.  Aşıq 
Ələsgər);  ağladan-güldürən  (Güldürən  yanına  getmə,  ağladan 
yanına  get.  Məsəl);  ağlaşmaq-gülüşmək,  ağlağan-güləyən, 
ağlamalı-gülməli, ağlayış-gülüş və s. 
275 

Ağlamaq  feili  sıtqamaq  və  sızlamaq  feilləri ilə,  gülmək  feili 
is
ə  demək  və  danışmaq  feilləri ilə  də  semantik  yaxınlıq 
münasib
ətində  ola bilir. Məsələn:  [Aşıq  gərək] məcazi  danışma, 
m
əcazi  gülə.  Əksik  danışarsız,  artıq  gülərsiz.  Daha  deyib-gülmək 
çağı  kəsildi  (Aşıq  Ələsgər). O günü gəlib üstümə  ağlayıb-sıtqadı 
(Dan.).  Şah  Abbasın  anası  kimi  nə  ağlayıb-sızlayırsan?!  (İdiom). 
N
ə ağlarsan, nə sızlarsan?! (Abbas Tufarqanlı). 
 
Görm
ə, eşitmə və nitq feilləri 
 
Görm
ə,  eşitmə  və  nitq feilləri  ayrı-ayrı  təsəvvür  dairələrinə 
m
ənsubdur. Bununla belə, həmin  söz  kateqoriyalarını  bir  yerdə 
n
əzərdən keçirmək olar, ona görə ki, ünsiyyətdə görmə, eşitmə və 
danışıq  fəaliyyəti  kompleks  şəkildə  özünü göstərir. Bu, müvafiq 
feill
ərin semantik cəhətdən  əlaqəli  şəkildə  işlənməsində  meydana 
çıxır.  Müvafiq  leksik  qrupları  əvvəl  ayrılıqda,  sonra  bir-biri ilə 
əlaqədar olaraq nəzərdən keçirək. 
Görm
ə  feilləri.  Görmə  feillərinin tematik-sözdüzəltmə  sırası 
aşağıdakı  sözlərlə  təmsil olunur: baxmaq,  baxışmaq;  göstərmək, 
görm
ək, görünmək, görüşmək, göstərilmək. Görmə feilləri arasında 
aşağıdakı semantik münasibətlər özünü göstərir.  
1.  Semantik  yaxınlıq  əlaqəsi. Həmin semantik münasibət 
baxmaq  v
ə  görmək  sözlərinə  xasdır.  Bu  sözlərin münasibəti çox 
vaxt  birincinin  feili  bağlama  formasında  ikinciyə  aid  olması 
şəklində  təzahür edir. Məsələn:  Baxıb-görməməkdən  baxmıtıb-
görm
ək yaxşıdır (Azadə).  
2. Semantik 
əkslik münasibəti (göstərmək-  görmək, 
görünm
ək-  görmək). Məsələn: Hər kəsi  çağırıram  –  gəlməyir, 
göst
ərirəm-görmür, deyirəm-qanmır  (H.  Zərdabi). Həmin feil 
cütl
əri  arasında  konversiv  əkslik münasibətindən  başqa, 
sözdüz
əltmə  münasibəti də  var. Ona görə  də  onlar (müxtəlif nitq 
şəraitlərinin eyni kontekstə  salınması  sayəsində) eyni subyektlə 
əlaqədar olaraq da işlənə bilir. Məsələn: Xoş üz göstərməsəm, xoş 
üz görm
əsəm (Səməd Vurğun). 
Görm
ə  feillərinin  maraqlı  xüsusiyyətlərindən biri də  onlar;n 
qarşılıq-müştərək  növünün  qoşa  subyektlə  işlənməsidir. Məsələn: 
276 

X. v
ə  y.  görüşdülər. X. və  y. bir-biri ilə  baxışdılar. Həmin hadisə 
bar
əsində  irəlidə  feilin məna növləri ilə  əlaqədar olaraq 
danışılacaqdır. 
Eşitmə  feilləri.  Bunlar  aşağıdakılardır:  qulaq vermək, qulaq 
asmaq, dinl
əmək,  eşitmək,  eşitdirmək,  eşidilmək.  Həmin tematik-
sözdüz
əltmə  sırasının  üzvləri  arasında  aşağıdakı  semantik 
münasib
ətlər özünü göstərir.  
1. Semantik yaxınlıq münasibəti. Həmin semantik əlaqə qulaq 
vasit
əsi ilə duymaq hərəkətinə hazırlaşmaqla  həmin hərəkətin özü 
arasındakı  ardıcıllıq  və  fərqə  əsaslanır.  Məsələn:  Qulaq assan 
(vers
ən), eşidərsən (Dan). Qulaq asan öz sözünü eşidər (Məsəl).  
2. Konversiv 
əkslik münasibəti (eşitdirmək-eşitmək). Mən 
eşitdirdim, özü də eşitdi (Dan.). 
Nitq feill
əri. İnsan nitqi ilə bağlı olan feillər müxtəlif tematik 
sıra və qruplar əmələ gətirir. Bunları aşağıdakı şəkildə təsnif etmək 
mümkündür.  1.  Danışıq  fəaliyyəti ilə  əlaqədar olanlar (dinmək, 
dindirm
ək, dillənmək, dilləşmək, dilləndirmək,  danışmaq, 
danışdırmaq, danışdırılmaq, danışılmaq; söyləmək, söylənmək, söy-
l
ətmək , söyləndirmək; demək, dedirtmək, deyilmək, deyinmək, de-
yişmək; nağıl  etmək (eləmək),  nağıl  etdirmək, illətmək  nağıl 
edilm
ək; susmaq, susdurmaq; susdurulmaq; kirimək, kiritmək, 
kirişmək). 2. Sual-cavab və  çığırış  bildirənlər (soruşmaq,  cavab 
verm
ək;  sual vermək.  cavab  almaq,  çağırmaq).  3.  Andla  bağlı 
olanlar (and verm
ək, and içdirmək, and içmək). 4. Rəğbət və şikayət 
bildir
ənlər (tərifləmək, öymək, öyünmək;  şikayət etmək; eləmək 
(el
əmək),  şikayətlənmək; gileylənmək, giley-güzar etmək, 
azaylanmaq (dan.), qiyb
ət etmək,  danlamaq,  danışmaq 
danışdırmaq). 5. Buyruq və  tövsiyə  (öyüd) bildirənlər (əmr etmək 
verm
ək, məsləhətləşmək. məsləhət görmək/vermək, gənəşmək, nəsi-
h
ət  etmək).  6.  Xahiş  və  yalvarış  bildirənlər (xahiş/təvəqqe etmək 
(el
əmək), yalvarmaq,  lalımaq  (Dan.),  diləmək, istəmək, minnət 
etm
ək eləmək). 7. Müəyyən  əhvali-ruhiyyə  ilə  bağlı  olaraq 
s
əsçıxarma  bildirənlər (pıçıldamaq,  zarımaq,  inildəmək,  mızıl-
da(n)maq, 
donqulda(t)maq, 
donqulda(n)maq, 
sızıldamaq, 
ufuldamaq,  qışqırmaq,  bağırmaq,  çığırmaq).  Ağlamaq  və  gülmək 
feill
əri də semantik baxımdan bunlara yaxındır, lakin bu iki feil  bir 
277 

sıra semantik və sözdüzəltmə xüsusiyyətlərinə görə onlardan seçilir. 
Ona gör
ə də ağlamaq və gülmək feillərini ayrıca nəzərdən keçirməli 
olduq. 
Nitq feill
əri bir-biri ilə müxtəlif semantik münasibətlərdə ola 
bilir. Bunlardan birincisi v
ə  ən sadəsi  tematik  sıralar  çərçivəsində 
özünü göst
ərən semantik yaxınlıq  əlaqəsidir (dinib-danışmaq, 
yalvarıb-yaxarmaq, qışqırıb-bağırmaq, danlayıb –dansımaq və s.). 
M
əsələn: Kimsə  dinib-danışmayır  (Səməd  Vurğun).  Xatırında 
varmı,    hərdən  küsüşüb,  Deyərdin: “Danışma,  dindirmə  məni!” 
(R
əsul  Rza).  O,  şoferi  bərk  danlayıb-dansıyırdı  (Süleyman 
R
əhimov). 
Nitq feill
ərinin müxtəlif tematik qruplar içərisində və tematik 
sıralar  arasında  ən çox özünü göstərən məna münasibəti semantik 
əkslik əlaqəsidir. Bunların müxtəlif əsasları və növləri var.  
1. H
ərəkətin ifasını və qurtarmasını bildirmək əlamətinə görə 
semantik 
əlaqə  nitq feilləri ilə  susmaq, kirimək, doymaq  feilləri 
arasında özünü göstərir. Məsələn: Ya məclisdə kiri otur, Ya dinir-
s
ən,  yaxşı  din  (Bayatı).  O  danışanda  kirimək  bilmir  (Dan.).  Ələ 
alsan-
ağlar, yerə  qoysan-kiriyər. Dərə  görüb  bağırdı  (çığırdı), 
D
ərya görüb kiridi (Tapmaca). Ağladılar, doydular (Bayatı). 
2. Sual v
ə cavabla bağlı olan feillərin semantik qarşılaşması. 
H
əmin semantik əlaqə sorğu bildirən feillərlə cavab bildirən feillər, 
el
əcə  də  demək, söyləmək  kimi  danışıq  feilləri  arasında  özünü 
göst
ərir. Məsələn: And verib soruşdum bir-bir, dedilər: “Fəqir, səni 
şeyda qılan gəlməmiş” (Zakir).  
3.  Andla  bağlı  olan  feillərin  semantik  qarşılaşması  (and 
verm
ək/içdirmək-and içmək). 
 4. Mü
əyyən hərəkətə  sövqetmə  və  həmin hərəkətə  əməl 
etm
əyə  görə  semantik  qarşılaşma.  Həmin  əlaqə  növü eyni feilin 
t
əsirli və  təsirsiz məna növlərinə  xasdır  (dindirmək-dinmək, 
danışdırmaq-danışmaq, söylətmək-söyləmək və s.). Məsələn: Bu da 
bel
ə  oğlandır:  dindirməyincə  dinib-danışmaz  (Dan.).  Dindirir  əsr 
bizi, dinm
əyiriz (Sabir).  
5. Nitq feill
ərinin bir qismi söz yox, əməli müqabillərə malik 
olur. H
əmin  əməllərin ifadəsi olan feillər ilkin (əsas) leksemlərlə 
semantik 
əlaqəyə  girməsələr də,  onların  məzmununa  reaksiyanı, 
278 

müvafiq linqvistik şəraiti əks etdirir. Müq.et: buyurmaq və buyruğa 
baxmaq  yaxud  baxmamaq; 
əmr vermək  etmək və  əmri yerinə 
yetirm
ək  yaxud  əmrdən  boyun  qaçırmaq/əmrə  əməl etməmək; 
m
əsləhət görmək və məsləhəti eşitmək və s. 
Bundan başqa, görmə, eşitmə və nitq feilləri daha çox leksik 
qruplar  arası  əlaqə  və  münasibətlərlə  səciyyələnir. Həmin 
münasib
ətlər  aşağıdakı  əlamətlərin  əksliyinə  əsaslanır.  Birincisi, 
görm
ə  və  eşitmə  hərəkətlərinin  qarşılığına  görə. Məsələn: Göz 
görm
ək, qulaq eşitmək üçündür. Gördüyünü qoyub, eşitdiyinə inan-
ma (M
əsəl).  İkincisi,  danışma  və  eşitmə  hərəkətlərinin  qarşılığına 
gör
ə. Məsələn:  Xanım,  sən heç danışmırsan. Mən  qulaq  asıram 
(Ü.Hacıbəyov).  İki  eşit, bir danış  (Məsəl).  Çalış  çox  eşidib,  az 
danışasan  (A.B.Bakıxanov),  Biz  [...]  deyək, siz qulaq  asın  (“Aşıq 
Ələsgər”). Qulaq as, nə deyir, gör ana torpaq (Səməd Vurğun). Dəli 
özü dey
ər, özü eşidər (Məsəl). 
Danışma və eşitmə feilləri çalğı, oxuma, yazma kimi fəaliyyət 
sah
ələrinə  aid olan feillərlə  də  semantik  əkslik münasibətində  ola 
bil
ər. Məsələn: Bir mirzə gərəkdir, əli qələmli, Mən deyəm vəsfini, 
yaza
,  Müşkünaz!  (Aşıq  Ələsgər). Mən nə  desəm,  yaz 
(Ə.Haqverdiyev).  Biz  sazınan  oxuyaq,  siz  qulaq  asın  (“Aşıq 
Ələsgər”). Saz çalma  –  haramdır;  saza  qulaq asma-haramdır 
(M.F.Axundov). 
 
Psixi f
əaliyyətlə bağlı olan feillər 
 
Psixi f
əaliyyət bildirən feillər üç tematik qrup əmələ gətirirlər: 
1. Qeyri-f
əal psixi vəziyyət bildirənlər (bayılmaq,  huşunu  itirmək, 
özünd
ən getmək, qəşş  eləmək). 2. Fəal psixi vəziyyət bildirənlər. 
Huşunu itirənin fəal psixi vəziyyətə qaytarılmasında iştirak edənin 
h
ərəkətini ifadə  edəni feillər də  bura aiddir (ayılmaq,  ayıltmaq, 
özün
ə  gəlmək, özünə  gətirmək).  3.  Əqli  fəaliyyət bildirənlər. 
Bunlardan qeyri-f
əal və fəal psixi vəziyyət bildirən feillər xüsusilə 
bir-biri il
ə sıx semantik əlaqədə olur. Ona  görə də onların bir yerdə 
n
əzərdən keçirilməsi məsləhətdir. 
Qeyri-f
əal və  fəal psixi vəziyyət bildirən feillər. Həmin 
feill
ərin mənsub  olduqları  məna  qrupları  içərisindəki məzmun 
279 

münasib
ətləri sinonimlikdən o yana getməyib, elə  bir linqvistik 
əhəmiyyət kəsb etmir. Qeyri-fəal və  fəal psixi vəziyyət bildirən 
feill
ərin  tematik  qruplar  arasındakı  münasibətləri daha çox 
maraqlıdır. Həmin münasibətlərin aşağıdakı əsasları var.  
1. Qeyri-f
əal psixi vəziyyətin fəal psixi vəziyyətlə  əvəz 
olunmasına görə (bayılmaq-ayılmaq, özündən getmək-özünə gəlmək 
v
ə s.). Məsələn: Arvad özündən gedir, sonra özünə gəlir (Əsatir). 2. 
Qeyri-f
əal psixi vəziyyətə  düşmə  və  fəal psixi vəziyyətə  gətirmə 
f
əaliyyətlərinin  qarşılığına  görə. Həmin semantik münasibət 
özünd
ən getmək,  huşunu  itirmək, qəşş  etmək/eləmək  feilləri ilə 
ayıltmaq, özünə gətirmək feilləri arasında özünü göstərir. Məsələn: 
Bu  kişi  niyə  özündən getdi; Bunu ayıldın,  görək! (M.F.Axundov). 
Arvad  özünd
ən getdi?  Su səpib,  ayıltdılar  (“Aşıq  Ələsgər”). 
Naçalnik  özünd
ən getdi. Həkim gəlib, dost-aşina yığılıb onu özünə 
g
ətirdilər (“Əkinçi”). 
Biz yuxarıda ayılmaq sözünün yuxu bildirən feillərlə semantik 
əkslik münasibətində çıxış etməsinin şahidi olduq. Həmin feil icbari 
yolla qeyri-f
əal psixi vəziyyətə düşmə hallarını bildirən keflənmək, 
m
əst olmaq kimi feillərlə də semantik əkslik münasibətinə girə bilir. 
M
əsələn: İç həm məst ol, həm ayıl (Bayatı). 
Әqli fəaliyyət bildirən feillər. Psixi fəaliyyət bildirən feillərin 
mühüm bir qismi yaddaşla bağlıdır. Bunlar yaddasaxlama, unutma 
v
ə  başadüşmə  üzrə  olmaqla, üç məna qrupu əmələ  gətirir. Həmin 
qruplar  aşağıdakı  sözlərlə  təmsil olunur. Yaddasaxlama feilləri: 
xatırlamaq,  yadda  saxlamaq,  yadda  qalmaq, yada salmaq, yada 
düşmək.  Unutma feilləri:  unutdurmaq, unutmaq, yaddan 
çıxar(t)maq,  yaddan  çıxmaq.  Başadüşmə  feilləri:  düşünmək, 
fikirl
əşmək,  başa  salmaq,  başa  düşmək, anlamaq, qanmaq, 
qandırmaq. 
Əqli fəaliyyət bildirən feillər 
aşağıdakı 
məna 
münasib
ətlərində olurlar:  
1. Qeyd olunan üç m
əna qrupu çərçivəsində  (unutdurmaq  – 
unutmaq,  yaddan  çıxartmaq  –  yaddan  çıxmaq,  yadda  saxlamaq  – 
yadda qalmaq, yada salmaq – 
yada  düşmək,  başa  salmaq  –  başa 
düşmək, qandırmaq – qanmaq və s.). Məsələn: Niyə bizi heç yada 
salmırsan?! Mən sizi yaddan çıxarmamışam ki, yada salam! Başa 
280 

düşmürsən,  başa  salım.  Qanmırsan,  qandırım  (Dan). Siz başa 
düşmədiniz, lazım gəldi ki, mən başa salım (C.Məmmədquluzadə).  
2. Yaddasaxlama v
ə unutma feilləri arasında (yaddan çıxmaq 
– 
yada düşmək, yaddan çıxartmaq – yada salmaq və s.). Məsələn: 
N
ə deyəcəkdim, yadımdan çıxdı. Ha fikirləşirəm – yadıma düşmür 
ki, düşmür! (Dan.). 
 
H
ərəkət feilləri 
 
Bir qisim feill
ər insan və  başqa  canlıların  məkanda 
yerd
əyişmə, tövrdəyişmə  ilə  əlaqədar olan hərəkətlərini bildirir. 
Bunların  üç  sinfini  müəyyənləşdirmək mümkündür: 1. Tövr (təbii 
v
əziyyət) dəyişikliyi  bildirənlər. 2. Üfüqi istiqamətli hərəkət 
bildir
ənlər. 3. Şaquli istiqamətli hərəkət bildirənlər. 
T
əbii vəziyyət dəyişikliyi bildirən feillər. Bəzi feillər insan və 
başqa canlı varlıqların öz təbii vəziyyətini dəyişməsi ilə bağlı olan 
h
ərəkətləri ifadə edir. Belə sözlərdə subyekt mənsubiyyəti mühüm 
rol  oynayır.  Bunlar  aşağıdakılardır:  oturmaq,  əyləşmək,  bardaş 
qurmaq, diz çökm
ək, çöməltmə  oturmaq, çömbəltmək,  ayağa 
qalxmaq durmaq, dik
əlmək, uzanmaq (insan), yatmaq  “uzanmaq” 
(insan, heyvan), tonqumaq  (it, qurd), qonmaq 
(quş).  və  s. Həmin 
feill
ər iki cür semantik münasibətdə olur. Bunlardan birincisi oxşar 
tövr (v
əziyyət), ikincisi bir-birindən fərqli vəziyyətlər kimi 
xarakteriz
ə edilə bilər. Birinci əlamətə görə feillər sinonim cərgələr 
(oturmaq, 
əyləşmək; qalxmaq, durmaq  və  s.), ikinci əlamətə  görə 
is
ə  paradiqmatik cütlər (oturmaq-durmaq  və  s.)  əmələ  gətirir. 
Bel
əliklə, deyə bilərik ki, ayrı-ayrı sinonim cərgələrə mənsub olan 
feill
ər arasında semantik əkslik münasibəti özünü göstərir. Məsələn: 
Göz
ələ “gözəl” deyərlər, oturar-durar (Məsəl). Oturar həsir kimi, 
Duranda  yesir kimi (Tapmaca). Dur, oturma! Fizz
ə  ayaq üstə 
durub, gen
ə oturdu (C.Məmmədquluzadə). Bardaş quranlar qalxıb 
dizi  üst
ə  oturdu, dizi üstə  oturanlar  qalxıb  bardaş  qurdu. Sona 
xanım [...] qalxır, oturur (M.F.Axundov). 
H
əmin feillərin  semantik  ardıcıllığı  oturuş  bildirən feillərlə 
mü
əyyənləşir.  Y.Apresyan  uzanmaq  sözünü də  həmin feillərlə 
əlaqələndirərək, belə  hesab edir ki, bu feil üçlüyünün bizim üçün 
281 

mühüm olan aspektl
əri müvafiq hərəkətlərdən qabaq gələn  ilkin  
v
əziyyət və  onların  nəticəsi olan son vəziyyət vasitəsi ilə  təsvir 
oluna bil
ər. 
 
başlanğıc 
qurtaracaq 
1. qalxmaq 
uzanmaq ya 
oturmaq 
durmaq qalxmaq 
2. oturmaq 
uzanmaq ya durmaq 
oturmaq 
3. uzanmaq 
oturmaq ya durmaq 
uzanmaq 
 
O göst
ərir ki, müvafiq feil cütləri  “neytrallaşan”  saxta 
antoniml
ər ola bilərdi. Bundan ötrü müqayisə  edilən iki hərəkət 
üçün ilkin olan v
əziyyətlər  əlamətinin aradan  qalxdığı  şəraitləri 
t
əsvir etmək kifayət edərdi. Məsələn:  qalxmaq  və  oturmaq  feilləri 
il
ə  ifadə  edilən hərəkətlər üçün bu, “uzanmaq” əlamətidir. Onu 
aradan götürs
ək,  qalxmaq  oturaq vəziyyətdən dik vəziyyətə  keçid 
prosesi kimi, oturmaq is
ə, əksinə, dik vəziyyətdən oturaq vəziyyətə 
keçid prosesi kimi t
əsvir olunur. Lakin, semantik məlumata  
cüml
ədən  daha  geniş  dairədə  nəzarət edilməyincə,  neytrallaşma 
şəraitini xalis dil terminlərində  səciyyələndirmək olmaz (1.161-
162). 
Y.Apresyanın mülahizələri bir neçə cəhətdən qaneedici deyil. 
Birincisi,  o  yalnız  oturmaq  və  durmaq (qalxmaq)  feillərindən 
danışır,  uzanmaq  feilinin məzmunu həmin üsulla izah etməyin 
mümkün  olmadığı,  bir  növ,  üstüörtülü  qalır.  İkincisi,  bu  feillərin 
m
əzmunları semantik arasıkəsilməzlik əmələ gətirmir, ona görə də 
onlar  Y.Apresyanın  güman  etdiyi  şəkildə  bağlı  deyil.  Üçüncüsü, 
oturmaq-durmaq v
ə uzanmaq-qalxmaq əkslikləri dil faktları olduğu 
halda,  uzanmaq-oturmaq 
kimi  dil  faktı  yoxdur.  Üfüqi  istiqamətdə 
h
ərəkət bildirən feillər. 
H
ərəkət  bildirən feillərin bir qismi insan və  başqa  canlı 
varlıqların  ikiölçülü  məkanda (məsələn, düz yerdə)  baş  verən 
h
ərəkətlərini ifadə  edirlər.  Bunlar  aşağıdakılardır:  iməkləmək, 
yerim
ək, yüyürmək qaçmaq, yorğalamaq, yortmaq, getmək, gəlmək, 
aparmaq, g
ətirmək, dayanmaq, durmaq, qayıtmaq. 
B
əzi istisnaları nəzərə almaqla deyə bilərik ki, həmin feillərin 
m
əzmunları  semantik  arasıkəsilməzlik  (tematik  sıra)  əmələ  gətirir. 
282 

M
əsələn,  iməkləmək, yerimək, yüyürmək,  qaçmaq,  yorğalamaq, 
yortmaq feill
ərinin məzmunu eyni xarakterli olub, bir-birindən ifadə 
olunan h
ərəkətlərin yeyinlik dərəcəsinə  görə  fərqlənir.  Getmək  və 
g
əlmək  feillərinin məzmunu “yerimək” məzmununa söykənib, öz 
növb
əsində  aparmaq və  gətirmək  feillərinin  məzmunlarının 
bazasını  təşkil  edir.  Dayanmaq, durmaq və  qayıtmaq  feilləri, 
aparmaq  v
ə gətirmək feilləri istisna olmaqla, bütün o biri feillərin 
ifad
ə etdikləri hərəkətlərin aradan qalxdığı şəraiti bildirir. 
Üfüqi istiqam
ətdə  hərəkət bildirən feillər  arasında  aşağıdakı 
semantik münasib
ətlər özünü göstərir.  
1
.  Semantik  yaxınlıq  münasibəti. Həmin  əlaqə  növü 
im
əkləmək, yerimək, yüyürmək  kimi müxtəlif yeyinlik dərəcəsi 
bildir
ən feillərə  xasdır.  Məsələn:  Uşağın  yeriyib-yüyürən  çağıdır 
(Dan.). 
 2. Semantik 
əkslik münasibəti. Həmin əlaqə növü gəlmək və 
getm
ək, gətirmək  və  aparmaq  kimi eyni xarakterli, lakin müxtəlif 
istiqam
ətli hərəkətləri bildirən feillərə xasdır. Məsələn: Qonaq gələr 
qonşu kimi, Yenə gedər qonşu kimi (Məsəl). Mən gələndə gedirsən, 
M
ən  gedəndə  gəlirsən  (Rəsul  Rza).  Arşın  gətir,  bez  apar,  çuval 
g
ətir, söz apar (Məsəl). Səni bulağa susuz aparıb, susuz gətirərəm 
(İdiom). Boş aparmışdım, Dolu gətirdim (Tapmaca). Eşşəyi hər kəs 
g
ətirmişdi, o da apardı (C.Məmmədquluzadə).  
3.  Semantik  bağlılıq  (asılılıq)  münasibəti (gəlmək-gətirmək, 
getm
ək-aparmaq). Həmin  feillərdən birincilərin ifadə  etdikləri 
h
ərəkətlər ikincilərlə  ifadə  olunan hərəkətlərin  baş  verməsi üçün 
əsas  şərtdir. Ona görə  də  ikincilərin  semantik  izahı  zamanı 
birincil
ərin məzmununa isnad etmək olur: gətirmək-“gəlmək və 
özünl
ə  bir  şey  götürmək”;  aparmaq-“getmək və  özünlə  bir  şey 
götürm
ək” . Həmin feillərin semantik bağlılığı müntəzəm xarakter 
daşıyır. Məsələn: Xoş gəlmisən, səfa gətirmisən! (Nəzakət ifadəsi). 
G
ələr-gətirər, gedər-aparar! (Məsəl).  Gəlmişik,  gətirmişik  bir 
əjdaha! (Əhməd bəy Cavanşir). O gələcək, mənə özü ilə sevinc və 
f
ərəh gətirəcək (Dilbər xanım). At getdi, örkəni də apardı (Məsəl). 
M
ən özüm də  getdim  və  ev  adamını  da  apardım 
(C.M
əmmədquluzadə). 
283 

G
əlmək  və  gətirmək, getmək  və  aparmaq  feillərinin 
münasib
əti qeyd edilənlərlə  bitmir.  Gətirmək  mənşə  etibarı  ilə 
g
əlmək  feilindən düzəlmiş  təsirli  feildir.  N.Canaşia  birincini 
ikincinin h
əqiqi  növü  (действительный  залог)  hesab  edir  (2.43; 
h
əmçinin 4.247). Deməliyik ki, müasir azərbaycanlı bu iki feili artıq 
sözdüz
əltmə  münasibətində  götürmür.  Onların  sözdüzəltmə  etibarı 
il
ə  təcrid  olunmasının  bir  neçə  səbəbi var. Birincisi, gətirmək 
feilind
ə  -l  ünsürünün  düşməsi.  İkincisi,  gətirmək  feilinin  aparmaq 
feili il
ə semantik əkslik münasibətində olub, öz törədici əsasından 
m
ənaca uzaqlaşması. Bir qədər sonra görəcəyimiz kimi, gətirmək və 
aparmaq  feill
əri arasında olan semantik bağlılıq ikinci feildən ötrü 
d
ə  təsirsiz  qalmamışdır.  Bu  isə  M.Pokrovskinin  “oxşar  formalar 
eyni kateqoriyada birl
əşir və bundan sonra onların morfoloji taleyi 
eyni olur” (3.19) müdd
əasını bir daha təsdiq edir. 
Göst
ərilən feillər arasında müşahidə olunan semantik bağlılıq, 
dem
ək  olar  ki,  semantik  universallıq  kimi  bir  şeydir.  Y.Apresyan 
qeyd edir ki, yerim
ək  feilindən “səbəbolma və  subyekt” kimi 
münt
əzəm  şəkildə  ifadə  olunan mənaların  köməyi ilə  aparmaq 
(nesti) “başqasının getməsinə səbəb olmaq və özü də getmək” feili 
düz
əlir.  Minib getmək  (ехать)  feilindən eyni məna  əlavələri ilə 
mindirib aparmaq 
(везти) “başqasını mindirib aparmaq və özü də 
minib getm
ək” feili düzəlir (1.72). 
Aparmaq  feili 
alıb varmaq mürəkkəb ifadəsindən törəmişdir. 
Bu,  aşağıdakı  linqvistik  amillərin təsiri ilə  mümkün  olmuşdur. 
Varmaq 
feili  işləkliyini itirərək, öz yerini getmək  feilinə  tərk 
etmişdir.  Getmək  feili isə  varmaq  feilinə  baxmış  gəlmək  feili ilə 
daha a
rtıq fonomorfoloji ümumiliyə malikdir. Aparmaq öz törədici 
əsası ilə semantik və sözüdüzəltmə əlaqəsini itirmiş, onunla getmək 
feili arasında semantik,  gətirmək feili arasında isə semantik əkslik 
v
ə fonomorfoloji ümumilik əlaqələri meydana gəlmişdir. 
Göst
ərilən semantik əlaqə  yalnız  bu  iki  feil  cütü  ilə 
m
əhdudlaşmır.  Azərbaycan dilində  qayıtmaq-qaytarmaq, dönmək-
dönd
ərmək  feil cütlərinin tərəfləri  arasındakı  semantik  və 
sözüdüz
əltmə  münasibətləri də  bunun eynidir. Bu da hələ  hamısı 
deyil.  Axtarmaq, 
əndərmək  “tökmək”,  göndərmək  və  qondarmaq 
feill
əri də eyni yolla əmələ gəlmişlər, lakin onların törədici əsasları 
284 

dinin  lüğət tərkibindən  çıxdığı  üçün  onlar  müstəqil məna kəsb 
etmişlər. 
4. Semantik b
ərəkslik münasibəti. Həmin  əlaqə  istiqamət 
m
əzmunlu feillərlə dayanmaq, durmaq, qalmaq, dönmək, qayıtmaq 
v
ə qaytarmaq sözləri arasında özünü göstərir. Bu feillərin semantik 
əksliyi  başqa  semantik  əkslik  hallarından  kəskin  şəkildə  fərqlənir. 
Bunu 
getm
ək-gəlmək  və  getmək-qayıtmaq  feil cütlərinin 
müqayis
əsindən görə  bilərik.  Getmək  və  gəlmək  feilləri semantik 
tutum  etibarı  ilə  bir-birinin tam eynidir (“müəyyən xarakterli 
h
ərəkət” + “istiqamət”).  Bunlar  yalnız  ifadə  olunan hərəkətlərin 
istiqam
ətləri arasındakı fərqə görə bir-birindən fərqlənir. Getmək və 
qayıtmaq feil cütündə isə vəziyyət başqa cürdür. Bunların semantik 
münasib
əti yalnız istiqamət fərqinə əsaslanır. Ona görə də qayıtmaq 
feili d
ə, o biri mənfi məzmunlu feillərdə  də  müxtəlif məzmunlu 
feill
ərlə  semantik bərəksiz münasibətində  ola bilir. Məsələn: Mən 
gedir
əm,o  qalır. Mən  gedirəm, o da gedir.  Mən  dururam, o da 
durur  (Tapmaca). Ged
ən  gələr,  soruşan  qalar  (Məsəl).  Gedərsən, 
yola sallam. Qalarsan
,  qadan  allam  (Xalq  mahnısı).  Getmənəm, 
yanında  qallam  (Aşıq  Ələsgər).  Qaçar,  qaçar-rəqibini aldad. 
Qayıdanda qoçaq olur, əfəndim (“Koroğlu”). Gedər, gedər-qayıdır. 
Getdiyin  yola fikir ver, b
əlkə,  qayıtdın  (Məsəl). Yar getdi, 
qayıtmadı  (Bayatı).  Bir  su  ki  axıb  getdi, Bir də  çeşməyə  dönməz. 
Tazısız ova gedən Dovşansız evə dönər (Məsəl). 
 
Şaquli istiqamətdə hərəkət bildirən feillər 
Bir qisim feill
ər subyekt və  obyektlərin  şaquli  istiqamətdə 
h
ərəkətlərini  bildirir.  Bunların  iki  sinfi  var:  1.  Aşağıdan-yuxarıya 
yön
əlmiş  hərəkət bildirənlər (atılmaq,  atlanmaq,  qalxmaq, 
qaldırmaq,  çıxmaq,  minmək).  2.  Yuxarıdan-aşağıya  yönəlmiş 
h
ərəkət bildirənlər (düşmək, düşürmək, enmək, endirmək, saldırmaq, 
salmaq,  tökm
ək, tökülmək, tökdürmək, çökmək, çökürtmək, 
çökdürm
ək). Həmin feillər ifadə  etdikləri ümumi istiqamətə  görə 
bir-birin
ə  uyğun  gəlsələr də, subyekt və  obyekt mənsubiyyətinə 
gör
ə  bir-birindən fərqlənir (məsələn. müq. et: ata  minmək,  ağaca 
çıxmaq və s.). 
285 

Şaquli  istiqamətdə  hərəkət bildirən sözlər  arasında  aşağıdakı 
semantik münasib
ətlər müşahidə olunur.  
1.  Semantik  yaxınlıq  münasibəti. Həmin semantik əlaqə 
t
əsirlilik və  təsirsizlik  əlamətinə  görə  bir-birinə  mütabiq gəlib, 
eynixarakterli h
ərəkətləri ifadə edən feillər arasında özünü göstərir. 
M
əsələn:  atılmaq  (tullanmaq,  hoppanmaq,  hoppulmaq);  atlanmaq 
(minm
ək);  qalxmaq  (çıxmaq);  qaldırmaq  (qalxızmaq);  endirmək 
(düşürmək) və s.  
2. Semantik 
əkslik münasibəti.  Şaquli  istiqamətdə  hərəkət 
bildir
ən feillər müxtəlif  əsaslara görə  semantik  əkslik münasibət-
l
ərinə  girə  bilir. Müvafiq hərəkətləri  başvermə  şəraiti, subyekt və 
obyekt m
ənsubiyyəti və s. görə təsnif etmək mümkündür.  
A. Qeyri-icbari (s
ərbəst  olaraq)  yuxarı  və  aşağı  yönəlmiş 
h
ərəkətləri ifadə edən feillərin əksmənalılığı. Məsələn: Atılıb-düşər, 
susuz bişər. Atıldı, düşdü çaya. (Tapmaca). Atılıb-düşür, Tamahım 
düşür  (Uşaq  mahnısı).  [Zəlzələ] tullama olanda tullanıb-düşür 
(H.Z
ərdabi).  Hoppanar-düşər.  Qalxdım  təpəyə,  düşdüm  küpəyə 
(Tapmaca). Ür
ək  sıxılıb  qanı  bunların  içinə  tökəndə  o damarlar 
qalxır, sonra qan axıb gedəndə yenə düşür  (H.Zərdabi). Atlananda 
b
əy oğlu, Düşəndə yüzbaşıdı (Bayatı). İgid odur, atdan düşə, atlana  
(M
əsəl). Ata minər-səslənməz, Yerə düşər-paslanmaz  (Tapmaca).  
Eşşəyə minmək-bir ayıb, düşmək-iki ayıb (Məsəl).  Kim isə minir, 
kim is
ə düşür (Rəsul Rza). Necə ki qalxmışdı, o növ də enib söndü 
(Ə.Haqverdiyev).  Dalğalar  kimi  qalxmaq,  dalğalar  kimi  enmək 
(Müşfiq). Kəblə Tağı da yavaşca durduğu yerdə çökürdü dizi üstə 
v
ə  birisi durub gedəndə  Kəblə  Tağı  da  dik  qalxırdı  ayaq üstə 
(C.M
əmmədquluzadə).  Çıxdım  təpəyə,  Düşdüm  küpəyə. Dik 
çıxanda  ildırım,  Dik  enəndə  digirqoz  (Tapmaca).  Dağa  çıxmaq 
ç
ətin, Dağdan düşmək (enmək) asan (Məsəl). Qeyri vaxtlarda gün ya 
M
əşriqdən qiblə tərəfə doğur və habelə Məğribdən qiblə tərəf və ya 
şimal tərəfə batır (H.Zərdabi). Ay doğar, batmaz gecə (Bayatı). 
B
əzi feillər eyniistiqamətli hərəkətləri bildirsə  də,  onların 
ardıcıllığı  yuxarıdakıların  əksinədir. Məsələn:  Qızıl  öküz  yatdı, 
qalxmadı. Quruda yatsa, qalxmaz (Tapmaca). Yatıb inildəyir, durub 
boylanır (Aşıq Ələsgər). Yatıram-yanım ağrır, Dururam-canım ağrır 
286 

(Bayatı).  Qızıl  öküz  yatar, durmaz. Biri yatar-durmaz  (Tapmaca). 
Uçurumları gözəlcə endik, düz yola çıxdıq (C.Məmmədquluzadə). 
Müvafiq feill
ərin bir qismi qapalı məkan içərisində baş verən 
əksistiqamətli hərəkətləri bildirir. Belə  feillərin semantik əlaqəsi 
daxilolma bildir
ən feillərin birinci, xaricolma bildirən feillərin 
ikinci yerd
ə  gəlməsini tələb edir. Məsələn: Dama girər  –  aləmi 
g
əzər, damdan çıxar  – bir yerdə  durar. Suya girər-bir olar, Sudan 
çıxar-min olar. Burdan girər, Ordan çıxar  (Tapmaca). Məscidə 
girib-
çıxmaq  mümkün olmur (C.Məmmədquluzadə). Suya düşər-
açılar,  Sudan  çıxar-yığılar  (Tapmaca).  [Quru  yer  ilanları]  suya 
düşəndə  [...] tez üzüb kənara  çıxırlar  (H.Zərdabi). Burdan batar, 
Ordan 
çıxar  (Tapmaca). Harda suya batıb-çıxa  bilərsən? 
(Ü.Hacıbəyov). 
B. İcbari şəkildə şaquli istiqamətdə baş verən hərəkətləri ifadə 
ed
ən feillərin  əksmənalılığı.  Belə  feillərin  əksəri indicə  nəzərdən 
keçiril
ən feillərin təsirli  formalarıdır.  Məsələn: Hoha var-dağa 
mindir
ər, hoha var-dağdan yendirər. Kimisini qantarğaya mindirir, 
kimisini  qantarğadan  yendirir  (Məsəl).  Tatarını  qaldırdı  göyə, 
amma  yendirm
ədi.  Adamların  [biri]  məni  qalxızdı  divarın  üstünə. 
Dadaşım  [...]  yendirdi  o tərəfə  [Xudayar bəy dəyənəyini] nə  vaxt 
kefi ist
əyir  qaldırır,  nə  vaxt kefi istəyir  yendirir 
(C.M
əmmədquluzadə). Müşfiq şeir oxuyarkən əlini şeirin ahənginə 
uyğun  olaraq  qaldırıb-endirirdi  (Dilbər  xanım).  Həmin semantik 
əlaqə biri və ya hər ikisi sadə olan (törəmə olmayan) sözlər arasında 
da özünü göst
ərir. Məsələn: Alıbəy, Alıbəy, dovşana bax, dovşana! 
Qulaqların qaldırır – qoyur, qaldırır – qoyur! (Uşaq mahnısı). Yun 
üstünd
ə iki tas Birin qaldır, birin bas (Tapmaca). At yorğalıyanda 
h
ər tərəfinin  iki  ayağını  birdən  qalxızıb, birdən  qoyar  (“Əkinçi”). 
Onların hər birinə qeyri ox qayırıblar ki, onların hərəsini əlahiddə 
qalxızmaq  və  salmaq  olsun.  [Kağızı]  bir  az  yuxarı  qalxızıb, yenə 
aşağı sallam. Belədə bir dağı götürüb, o biri dağın üstünə qoymaq 
olar (H.Z
ərdabi).  Soyxanı  kim  götürübsə,  o da yerinə  qoymalıdır 
(Dan.). S
əni  daş  qoyub,  qızıl  götürəsən  (Alqış).  Əlimizin  birisini 
isti suya 
salıb,  bir  az  saxlayıb,  çıxarıb  ikisini də  birdən isti suya 
salsaq... (H.Z
ərdabi). Mənim əllərim isti sudan soyuğa, soyuqdan-
istiy
ə çıxarıb-salmaqdan belə olub (Dan.). 
287 

B.  T
əsirli və  təsirsiz feillər  arasında  konversiv  əkslik 
münasib
əti  (qaldırmaq-qalxmaq,  qalxızmaq-qalxmaq, endirmək-
enm
ək,  sal(la)maq-düşmək  və  s.). Məsələn:  [Adam]  suya  bir  daş 
atsa, gör
ər ki, daş düşən yerin kənarları qalxdı və onun belə qalxıb-
düşməsi  suyun ondan kənar olan hissələrini də  qalxızıb-düşürdü 
(H.Z
ərdabi). Sən  saldın,  o da düşdü-öz-özünə  düşmədi  ki! 
(Danışıq). 
Şaquli istiqamətli hərəkət bildirən feillərin müxtəlif söz 
cütl
ərində  yer  tutmasının  izaha  ehtiyacı  var.  Bunun  semantik 
əhəmiyyətini üzə  çıxarmaq  üçün  müvafiq  müştərək ünsürlü feil 
cütl
ərini müqayisəli şəkildə nəzərdən keçirək. 
             I 
II 
doğmaq-batmaq (Gün, Ay) 
batmaq-
çıxmaq (su) 
çıxmaq-düşmək (dağ, ağac) 
girm
ək-çıxmaq (su, ev) 
minm
ək-enmək (at) 
düşmək-çıxmaq (quyu) 
qalxmaq-
düşmək (dağ) 
enm
ək-çıxmaq (quyu) 
qalxmaq-enm
ək (dağ) 
enm
ək-çıxmaq (quyu) 
 
Bel
ə çıxır ki, eyni feilin söz cütündə birinci və yaxud ikinci 
yerd
ə işlənməsinin inikas əhəmiyyəti var. 
Eyni feilin müxt
əlif söz cütlərində birinci yoxuşa ikinci yerdə 
işlənməsi faktını müvafiq hərəkətlərin açıq, yoxsa qapalı məkanda 
baş  verməsi ilə  izah etmək  olar.  İndi  isə  mümkün olan yerlərdə 
h
əmin feilləri  onların  semantik-sözdüzəltmə  törəmələri ilə  əvəz 
ed
ək: 
               
İ 
II 
çıxartmaq-düşürtmək (salmaq) 
salmaq-
çıxartmaq 
mindirm
ək-düşürmək (salmaq) 
salmaq-
çıxartmaq 
qaldırmaq-düşürmək  (salmaq) 
salmaq-
çıxartmaq 
qaldırmaq-endirmək (salmaq) 
salmaq-
çıxartmaq 
 
salmaq-
çıxartmaq 
 
Bel
ə bir əvəzetmə maraqlı müşahidələr aparmağa imkan verir. 
Onun say
əsində 1 sütunda, ikinci yerdəki sözlərin törəmə olmayan 
sinoniml
əri  meydana  çıxır.  II  sütunda  feillərin məhz həmin 
sözl
ərdən  başlanan  qoşalaşması  (ardıcıllığı)  daha  artıq  məqbul 
288 

görünür. M
əsələn, müq. et: (ağaca) çıxartmaq-(ağacdan) salmaq və 
(cib
ə) salmaq-(cibdən) çıxartmaq. 
H
ər iki halda eyni feil müxtəlif yerlərdə  ayrı-ayrı 
ekstralinqvistik v
əziyyətləri ifadə  edir. Həmin ifadə  fərqlərini 
aşağıdakı sxemdən görmək olar. 
I 
II 
III 
IV 
V 
doğmaq 
 
çıxmaq 
minm
ək 
 
batmaq 
 
düşmək 
üşmək 
 
batmaq 
çıxmaq 
çıxmaq 
 
çıxmaq 
düşmək 
batmaq 
düşmək 
düşmək 
 
Göst
ərilən nümunələrdən  yalnız  III  sütundakı  feillər məkanı 
münasib
ətləri  tutuşdurmaq  üçün  ideal  imkan  verir.  Hər iki halda 
çıxmaq yuxarıya, düşmək aşağıya yönəlmiş hərəkəti bildirir. Həmin 
h
ərəkətlər müxtəlif məkanı şəraitlərə aid olsalar da, hər iki vəziyyət 
arasında  ifadə  baxımından  izomorfizm  var.  I  və  II  sütunlardakı 
feill
ərin nisbəti də buna oxşayır, lakin bu oxşarlıq ötəridir. Müvafiq 
h
ərəkətlərin müxtəlif obyektlərə  aid  olmasından  əlavə,  çıxmaq  və 
doğmaq  feilləri  arasında  izomorfizm  yoxdur.  Onlar  ayrı-ayrı 
h
ərəkətləri ifadə  edir, ona görə  də  burada  bir  yox,  iki  feil  lazım 
g
əlmişdir.  IV  sütundakı  feil  cütünün  qapalı,  V  sütundakı  feil 
cütününs
ə açıq məkanla bağlı olan qarşılığı yoxdur. 
 
 
Mübadil
ə və oyun bildirən feillər 
 
Mübadil
ə və oyun bildirən feillər iki tərəf arasında baş verən 
h
ərəkətləri ifadə  edir:  bağışlamaq-qəbul etmək, vermək-almaq, 
satmaq-almaq, uduzmaq-udmaq (aparmaq). 
İndiyə qədər haqqında 
danışılan feillər içərisində də belələri az deyil (ərə getmək – arvad 
almaq, mindirm
ək – minmək və s.), lakin mübadilə və oyun bildirən 
feill
ər  başqa  feillərdən onunla fərqlənir ki, bunlar məxsusi 
subyektl
ərlə yanaşı, müştərək obyektlərə də malik olur. 
Mübadil
ə və oyun bildirən feillər ifadə etdikləri hərəkətlərin 
xarakterin
ə görə bir-birindən fərqlənir, özü də məhz eynixarakterli 
h
ərəkətləri ifadə  edən feillər bir-biri ilə  semantik  əlaqəyə  girir. 
289 

Mübadil
ə və oyun bildirən feillər aşağıdakı əsaslara görə semantik 
münasib
ətdə  olur. Birincisi, tərəflərin hərəkətini xarakterizə 
etdikl
ərinə  görə.  İkincisi,  ifadə  olunan hərəkətlərin müəyyənliyinə 
gör
ə.  Birinci  meyar  qarşılıqlı-şərikli fəaliyyətdə  prioritet (ilkinlik) 
şərti ilə bağlıdır. Həmin meyara əsasən müvafiq feillər birinci yaxud 
ikinci t
ərəfə aid olan hərəkəti bildirir. Lakin göstərilən hərəkətlər və 
feill
ərin  əsas xüsusiyyəti məhz ondan ibarətdir ki, onlar özü-
özlüyünd
ə deyil, müqabil tərəfə nisbətdə müəyyən əhəmiyyət kəsb 
edir.  Burasını  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tərəflərdən  hansınasa 
m
ənsub olma həmin feillərin semantik əlaqələrini səciyyələndirmək 
üçün kifay
ət deyil. Mübadilə  və  oyun feillərinin semantik 
münasib
ətləri aşağıdakı əsaslara söykənir.  
1.  “Bağışlama”  və  “qəbuletmə”  əlamətlərinin  qarşılığına. 
H
əmin semantik əlaqə  bağışlamaq  və  qəbul etmək  (eləmək) 
feill
ərinə xasdır.  
2. T
ərəflərdən birindən o birinə  tək obyektin ötürülməsi ilə 
bağlı  olan  hərəkətlərin  qarşılığına  (vermək-almaq/götürmək). 
M
əsələn: Laçın balasın verməz, Bəlkə, zornan alalar! Al dinsizdən, 
Ver dinsiz
ə. Almağa necəsən? Bir alıcı quş kimi! Verməyə necəsən? 
Başına söz qəhətdi?! (Məsəl). Verdim, al! (Ü.Hacıbəyov). 
3.  Əvəzli mübadilə  (dəyişmə) ilə  bağlı  olan  hərəkətlərin 
qarşılığına  (satmaq-almaq). Məsələn: Alan alıb  varlanıb,  Satan 
satıb  aldanıb.  Dünyada  hər  şey  satılıb-alınar,  namusdan  başqa! 
(M
əsəl).  
4. M
ərcə yaxud oyunun şərtinə görə mübadilə ilə bağlı olan 
h
ərəkətlərin qarşılığına (uduzmaq-udmaq/aparmaq). Məsələn: Alan 
apardı,  Satan  uduzdu  (Məsəl). Kim udub,  kim  uduzacaqdır? 
(Ruhulla Axundov). El
ə bəyzadələrimiz var ki, bir oturuma [...] 100 
manat 
udub-uduzar 
(N.V
əzirov).  Udmusan, uduzmusan? 
(Ü.Hacıbəyov). 
H
əmin feillər subyekt və obyekt mənsubiyyətinə, sözdüzəltmə 
əlaqəsinə görə də semantik münasibətdə ola bilir. Birinciyə satmaq 
v
ə satılmaq, ikinciyə isə udmaq və uduzmaq feillərinin münasibəti 
misal ola bil
ər. 
Qazanc,  itki,  axtarış  və  tapıntı  ilə  bağlı  olan  feillər.  Bunlar 
bir-biri il
ə  bağlı  olan  hərəkətləri bildirir: qazanmaq,  qazanılmaq, 
290 

x
ərcləmək, xərclənmək, itmək, itirmək, itirilmək, axtarmaq, 
axtarılmaq,  aramaq,  gəzmək,  tapmaq,  tapılmaq.  Əvvəldən iki feil 
istisna  olmaq  şərti ilə, həmin  tematik  sıradakı  qalan  feillərin 
m
əzmunları  semantik  ardıcıllıq  kimi  təsəvvür edilə  bilər. Verilən 
nümun
ələrdən göründüyü kimi, eyni hərəkət subyektə  aidiyyət 
baxımından  iki,  üç  cür  ifadə  oluna bilir(müq. et.: 
itirm
ək/itirilmək/itmək). 
H
əmin feillər arasında semantik yaxınlıq, semantik ardıcıllıq 
v
ə semantik əkslik münasibətləri özünü göstərir. Birinciyə aramaq, 
axtarmaq  v
ə  gəzmək;  ikinciyə  itirmək  və  itmək  axtarmaq,  və 
axtarılmaq feillərinin münasibəti misal ola bilər. 
H
əmin feillər  arasında  semantik  ardıcıllıq  münasibəti o 
hallarda özünü göst
ərir ki, onların ifadə etdiyi hərəkətlərdən birinin 
baş verməsi o birisini də doğursun (itmək və axtarmaq; itirmək və 
aramaq, axtarmaq, g
əzmək). Məsələn: İtib, axtaranı yoxdur. On il 
g
əzdim,  Bir gün tapdım.  Aldığın  verməyən  aradığın  tapmaz 
(M
əsəl). İtirəsən qəbrimi, Gəzəsən yüz məzarı! Bir maral itirmişəm. 
G
əzirəm  güman yerdən. Vəfalı  yarım  olsa,  Axtarıb  tapar  məni. 
Axtardım,  tapammadım  (Bayatı).  Mən də  axtararam, özümə  bir 
göz
əl qız taparam. Axtarıb tapdım səni! (Ü.Hacıbəyov). 
Semantik 
əkslik münasibəti  aşağıdakı  əlamətlərin  qarşılığına 
əsaslanır.  
1.  “Əldəetmə” və  (iradi  yaxud qeyri-iradi) “əldənçıxarma” 
h
ərəkətlərinin  qarşılığına  (qazanmaq-xərcləmək/itirmək). Məsələn: 
Pulu 
əjdaha kimi qazanır,  yezid kimi xərcləyir.  Dostu  qazanmaq 
ç
ətindir,  itirmək  asan (Məsəl).  Ağbulaqdan  şəhərə  gedənlər nə 
qazanıblar, kənddə qalsa idilər, nə itirərdilər?! (Pənah Xəlilov). 
2. “S
əbəbolma” və  “nəticələnmə”  əlamətlərinə  uyğun  gələn 
h
ərəkətlərin  qarşılığına  (itirmək-itmək, axtarmaq-axtarılmaq; 
tapmaq-
tapılmaq). Məsələn: Sən  itirmisən-itib,  öz-özünə  itməyib 
ki! (Dan.). B
əziləri yerini itirib, bəziləri özləri itib (H.Zərdabi).  
3. Bir-
birini  aradan  qaldırmağa  yönəlmiş  hərəkətlərin 
qarşılığına  (itirmək-axtarmaq/tapmaq, itmək-tapılmaq). Məsələn: 
Eşşək itmişdi, ancaq tapıldı (Dan.). - Balta tapdım! - Neynədin? - 
Tapdım  da,  itirdim  də! Dəliynən  tapmaqdan  ağıllıynan  itirmək 
yaxşıdır  (Məsəl).  Qaşqa  inəyi bugün itirdim,  üç  aya  tapdım 
291 

(Tapmaca).  O,  papağını  itirir,  tapmaq  üçün bütün aləmi  axtarır 
(Dilb
ər xanım). Nə itirmisən, nə axtarırsan?! (İdiom). Səni çayaşağı 
itirim, 
çayyuxarı axtarım (Qarğış). 
 
Temperatur d
əyişikliyi bildirən feillər 
 
Temperatur d
əyişikliyi  bildirən feillər “isti” və  “soyuq” 
anlayışları  ilə  əlaqədar olaraq iki sinif əmələ  gətirir.  1.  İstilik 
bildir
ənlər (isitmək, isinmək, istiləmək;  qızdırmaq,  qızmaq, 
qızınmaq,  qızışmaq,  ərimək,  ərinmək). 2. Soyuqluq bildirənlər 
(soyutmaq, soyumaq, soyuqlamaq, s
ərinləmək,  üşütmək,  üşümək, 
dondurmaq, donmaq). B
əzi feillər aralıq (ilıq) temperaturla bağlıdır: 
ilitm
ək, ilinmək (dan.). 
Temperatur d
əyişikliyi  ilə  bağlı  olan  feillər  aşağıdakı 
semantik 
əlaqələrdə olur.  
1. Konversiv 
əkslik münasibəti. Həmin semantik əlaqə 
mü
əyyən hərarət halına nail olmağa cəhdetmə və həmin hala düşmə 
il
ə bağlı olan hərəkətlərin qarşılığına əsaslanıb, eyni feilin təsirli və 
t
əsirsiz formaları arasında özünü göstərir (isit-isin, üşüt-üşü, qızdır-
qız(ın), soyut-soyu, ərit-əri, dondur-don, ilit-ilin).  
2.  “İstilik”  və  “soyuqluq”  anlayışlarına  uyğun  gələn  halları 
ifad
ə  edən feillərin semantik əksliyi (sərinləmək-istiləmək, 
isinm
ək/qızınmaq – soyumaq, qızdırmaq – soyuqlamaq, qızınmaq – 
s
ərinləmək,  qızdırmaq  –  soyuqlamaq). Məsələn:  Qışın  soyuğunda 
harada 
qızına bilərsən? Yayınn istisində harada sərinləyə bilərsən? 
(Ü.Hacıbəyov). Quru yer tez qızar və tez də soyuyar. Amma su gec 
qızar və gec də soyuyar (H.Zərdabi).  
3. Mü
əyyən temperatura  uyğun  maddə  halının  dəyişməsini 
bildir
ən feillərin  əksliyi (donmaq  -  ərimək/donu  açılmaq, 
dondurmaq  - 
əritmək). Məsələn: Yayda donar,  qışda  əriyər.  Oda 
qoyanda 
əriyər,  suya qoyanda donar  (Tapmaca). Səhər tezdən 
qanadlarım  dondu  [Günorta]  qanadlarımın  donu  açıldı  (“Həzrət 
Süleymanla Bilqeys” 
əfsanəsi).  
4.  Temperaturla  bağlı  olan  halların konversiv-kontrar  əksliyi 
(soyumaq-isitm
ək/qızdırmaq, qızmaq-soyutmaq, ərimək-dondurmaq, 
292 

donmaq-
əritmək). Məsələn: Çay soyuyub,  qızdır  (Dan.).  Zamanın 
könlü soyudusa, könül evini 
qızdır (Qətran). 
H
əmin məna münasibətlərinin  əksəri yanma ilə  bağlı  olan 
feill
ərə də xasdır.