Ön söZ (M. M. Musayev) I. Azәrbaycan diLİNİn morfologiyasina yeni baxişlar



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/26
tarix21.04.2017
ölçüsü2,8 Kb.
#14971
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   26

lüğəti 
 
Morfemikada sad
əcə  ayrı-ayrı  dillərin deyil, həm də  qohum 
olmayan v
ə qohum olan, özəlliklə də bir-birilə ən yaxın qohum olan 
dill
ərin müqayisəli-tutuşdurmalı morfematik lüğətləri tərtib olunur. 
Bu  baxımdan,  aşağıda  turkoloji  dilçilikdə  ilk təcrübə  kimi, 
Az
ərbaycan və Türkiyə terkcələrinin müqayisəli-tutuşdurmalı lüğəti 
t
ərtib olunaraq aşağıda verilir. 
Lüğətdə “Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti”ndən (Bakı, 1964, 
I cild; Bakı, 1980, II cild; Bakı, 1983, III cild; Bakı 1987, IV cild) 
alınan  600-dən  çox  feil  sıralanmışdır.  Məstər  şəkillərində  yazılan 
həmin  feillərin  Türkiyə  türkcəsindəki  qarşılıqları,  qarşılığı 
olmayanların 
isə 
açıqlamaları 
verilmişdir. 
Azərbaycan 
Türkcəsindən kök və bəzi sözdüzəldici şəkilçilərdən düzələn əsas və 
Türkiyə türkcəsində qarşılığı olmayan söz morfemlər seçilmişdir:  
1. 
Azərbaycan türkcəsindəki kök feillər. Məsələn: almaq (al-
mak); acmaq 
(acıkmak); qırxmaq  (saçını kestirmek; tıraş olmak, 
tıraş etmek) və s. 
2. 
Azərbaycan türkcəsində yalnız etimologiyası baxımından 
əsas və şəkilçi mofemlərə ayrıla bilən bəzi unikal feillər. Məsələn: 
bacarmaq  (becermek; yapmak); b
ələmək  (belemek); yuxalmaq 
(hafifleşmek, yumuşamak) və s. 
3. -
ır, -ir, -ur, -ür formadüzəldici şəkilçi ilə düzələn feillər. 
Məsələn:  bişirmək  (pişirmek);  qayırmaq  (imal etmek, 
 
73 
 

hazırlamak); yetirmək (iletmek); keçirmək (geçirmek); süpürmək 
(süpürmek) və s. 
4. 
Azərbaycan  Türkcəsində  işlənilən,  ancaq  Türkiyə 
Türkcəsində  qarşılığı  olmayan  və  ya  fərqli  mənalar  ifadə  edən 
feillər. Məsələn: büdrəmək (sendelemek); qayıtmaq (gittiği yerden 
geri dönmek); qalamaq 
(istiflemek);  düşmək  (inmek); kürümək 
(temizlemek); oğurlamaq (çalmak); sayrışmak (titreşmek) və s. 
Az
ərbaycan türkcəsi-Türkiyə türkcəsi feil lüğəti 
“A 
acımaq - acımak 
acmaq - 
acıkmak 
açmaq - açmak 
axmaq - akmak 
axsamaq - aksamak 
axtarmaq - aramak 
almaq - almak 
anmaq - anmak 
aramaq - aramak 
arıtmaq - arıtmak 
artmaq - artmak 
asmaq - asmak 
aşınmaq - aşınmak 
aşırmaq - aşırmak 
aşmaq - aşmak 
atmaq - atmak 
 

bacarmaq - becermek; yapmak 
bağırmaq - bağırmak 
baxmaq - bakmak 
barınmaq - barınmak 
barışmaq - barışmak 
 
74 
 

basmaq - basmak 
batmaq - batmak 
bayılmaq - bayılmak 
b
ərkimək - sertleşmek (berkimek) 
b
əsləmək - beslemek 
bıqmaq - bıkmak 
biçm
ək - biçmek 
bilm
ək - bilmek 
bişirmək - pişirmek 
bişmək - pişmek 
bitirm
ək - bitirmek 
bitm
ək - bitmek 
boğmaq - boğmak 
boşamaq - boşamak 
boyamaq - boyamak 
bölm
ək - bölmek 
böyüm
ək - büyümek 
böyürm
ək - anırmak 
böyütm
ək - büyütmek 
budamaq - budamak 
bulamaq - bulamak 
bulaşmaq - bulaşmak 
buraxmaq - 
bırakmak 
burmaq - burmak 
buyurmaq - buyurmak 
büdr
əmək - sendelemek 
bükm
ək - bükmek 
büzm
ək - büzmek 
 

calamaq - 
iki agacı birbirine bağlayarak yeni bir ağaç yetiştirmek; 
bağlamak; karıştırmak 
cırmaq - yırtmak 
 
75 
 

cırnamaq - herhangi bir şakaya dayanamayarak alınganlık etmek; 
çabuk gücenmek; kırılmak 
cızmaq - çizmek 
coşmaq - coşmak 
cummaq - 
hızlı koşmak; hızlı gitmek; dalmak 
cücermek - 
yetişmek; üremek; büyümek 
 
Ç 
çağırmaq - çağırmak 
çaxmaq - 
kurşunlamak; çakmak 
çaxnaşmaq  -  herhangi bir düzenin  bozulması;  kargaşa;  birbirine 
girmek. 
çalmaq - müzik aletinde herhan
gi bir şeyi, bir müzik parçasını ifade 
etmek; vurmak (kapıyı); sokmak; çalmak; karıştırarak pişirmek vs. 
çapmaq - 
parçalamak; koşturmak; çapmak vs. 
çarpmaq - çarpmak 
çaşmaq - şaşa kalmak; şaşırmak 
çatmaq - 
ulaşmak; varmak; birleşmek; idrak etmek vs. 
çeç
əmək - nefes yoluna bir şeyin düşmesi sonucunda boğulmak 
çevirm
ək - çevirmek 
çevrikm
ək - çevrilmek 
çeyn
əmək - çiğnemek 
ç
əkmək - çekmek 
ç
əmkirmək - çemkirmek 
ç
ərtmək  -  bıçakla  veya  başka  bir  aletle  yarayı  kesmek;  yonmak; 
bilemek vs. 
çığırmaq - bağırmak; çığırmak 
çıxmaq - çıkmak 
çımxırmaq - çemkirmek 
çırmamaq - dürmek; pantalonun paçasını veya ceketin kollarını 
çırpmaq - çırpmak 
çil
əmək - çilemek 
çimç
işmək - iğrenmek; ikrah etmek 
çimm
ək - yıkanmak; banyo yapmak 
 
76 
 

çiyr
ənmək - ikrah etmek; iğrenmek 
çovumaq - ileri geri gitmek 
çökm
ək - çökmek 
çönm
ək - dönmek 
çürüm
ək - çürümek 
 

dadmaq - tatmak 
dağılmaq - dağılmak 
dalamaq - dalamak 
dalaşmaq - dalaşmak 
dalmaq - dalmak 
dammaq - damlamak 
danışmaq - konuşmak 
danmaq - danmak 
daramaq - taramak 
darıxmaq - canı sıkılmak 
darımaq - yırtmak; konuşmak (dedikodu yapmak) 
darışmaq - bir şeyin üzerine konmak 
dartmaq - çekmek 
daşımaq - taşımak 
daşmaq - taşmak 
davranmaq - davranmak 
dayamaq - dayamak 
dem
ək - demek, söylemek 
deşmək - delmek 
devirm
ək - devirmek 
d
əbərmək - kıpırdamak 
d
əlmək - delmek 
d
əyişmək - değişmek 
d
əymək - tokunmak 
didm
ək - parçalara ayırmak, bölmek 
dikm
ək - dikmek 
dinm
ək - konuşmak, söylemek 
 
77 
 

dir
əmək - dayamak, dikkatle bakmak 
doğramaq - doğramak 
doğurmaq - doğurmak 
dolamaq - dolamak; dalga geçmek 
dolmaq - dolmak 
donatmaq - süslemek 
donmaq - donmak 
doymaq - doymak 
dönd
ərmək - çevirmek 
dönm
ək - dönmek 
döşəmək - döşemek 
döym
ək - dövmek 
döyükm
ək - şaşırmak 
dözm
ək - dayanmak 
durğuzmaq - yerinden kaldırmak 
durmaq - durmak 
duruxmaq - 
şaşırmak, düşünmek 
duymaq - duymak 
duyuxmaq - anlamak, duymak 
dürtm
ək - dürtmek 
düşmək - inmek 
düşürmək - düşürmek 
düym
ək - bağlamak; bağlanmak 
düzm
ək - düzmek 
düz
ənmək (bəzənib-düzənmək) - süslenmek 
 

el
əmək - yapmak 
enm
ək - inmek 
erişmək - ermek, erişmek 
eşitmək - duymak 
eşmək - kazımak 
etm
ək - yapmak 
eym
ənmək - korkmak 
 
78 
 

eynim
ək - iyileşmek 
 
Ә 
əkmək - ekmek (bir bitkiyi) 
ələmək - elemek 
əmmək - emmek 
əndərmək - sıvı bir şeyi veya suyu boşaltmak, dökmek 
əprimək - eprimek 
ərimək - erimek 
ərinmək - tembellik etmek 
əritmək - eritmek 
əskilmək - azalmak 
əskimək - eskimek 
əsmək - esmek 
əsnəmək - esnemek 
əsrimək - kızmak 
əymək - yamultmak 
əzmək - ezmek 
 

fınxırmaq - sümkürmek 
 

gecikm
ək - gecikmek; geç kalmak 
getm
ək - gitmek 
geym
ək - giymek 
g
əbərmək - gebermek 
g
əlmək - gelmek 
g
əmirmək - kemirmek 
g
ənəşmək - birisine sormak; istişare etmek 
g
ərmək - germek 
g
ərnəşmək - gerinmek 
g
ətirmək - getirmek 
g
əvələmək - gevelemek; bir şeyi istemeden, gönülsüz yemek 
 
79 
 

g
əyirmək - geğirmek 
g
əzmək - gezmek 
gic
əlmək - başı dönmek 
gicikm
ək - aptallaşmak 
gicişmək - kaşınmak 
girl
əmək - pusu kurmak; fırsat beklemek; tâkip etmek 
girl
ənmək - gezip dolanmak; idare etmek 
girm
ək - girmek 
giyişmək - kaşınmak 
gizild
əmək - sızıldamak; sızlamak; incinmek 
gizl
əmək - saklamak 
gizl
ənmək - saklanmak 
göd
əlmək - kısalmak 
gömm
ək - gömmek 
gönd
ərmək - göndermek 
görm
ək - görmek 
göst
ərmək - göstermek 
götürm
ək - götürmek 
gövşəmək - geviş getirmek (hayvanlar) 
göy
ərmək - mavileşmek; bitmek, yeşillenmek 
göyn
əmək - sızlamak; kaşınmak 
göz
əmək - dikmek, yamamak 
güc
ənmək - güç sarfetmek, çok çalışmak 
güdm
ək - gütmek 
gülm
ək - gülmek 
gül
əşmək - güreşmek 
güv
ənmək - güvenmek 
 

hayxırmaq - balgam çıkarmak 
hayqırmaq - haykırmak 
h
ərləmək - dolamak 
h
əvəsimək - heveslenmek; ilgilenmek; bir şeyi istemek, ilgi göster-
mek 
 
80 
 

hıçqırmaq - hıçkırmak 
hırıldamaq - boşuna gülmek; hırıldamak 
hopmaq - sorulmak 
hoppanmaq - 
zıplamak 
hovxurmaq - 
ellerini ağzına tutarak nefesi ile ısıtmak 
hörm
ək - örmek 
hövk
ələmək - ovmak 
hürm
ək - havlamak 
 

xısıldamaq - fısıldamak 
 
İ 
içm
ək - içmek 
ilinm
ək - biraz ısınmak 
imr
ənmək - imrenmek 
inanmaq - inanmak 
incim
ək - incinmek; kırılmak 
inild
əmək - sızlanmak; inlemek 
irişmək - erişmek; boşuna gülmek 
irkilm
ək - irkilmek 
irm
ək - erişmek 
isinm
ək - ısınmak 
isitm
ək - ısıtmak 
islanmaq - 
ıslanmak 
islatmaq - 
ıslatmak 
ismarlamaq - 
ısmarlamak 
ist
əmək - istemek 
işarmaq - hafifçe ışıklanmak 
işıldamaq - hafifçe ışıklanmak 
it
ələmək - itmek 
itilm
ək - çıkıp gitmek 
itirm
ək - kayıp etmek 
itm
ək - kaybolmak 
 
81 
 

iyr
ənmək – iğrenmek 
 
K 
karıxmaq - şaşmak 
kecinm
ək - süslenmek 
keçirm
ək - geçirmek 
keçm
ək - geçmek 
keyim
ək - uyuşmak 
k
əhildəmək - zorlukla soluklamak, nefes almak 
k
əhrimək - ihtiyarlamak, yıpranmak, yaşlanmak 
k
əkəmək - kekelemek 
k
ərtmək - kertmek 
k
əsmək - kesmek 
kırıxmaq - şaşmak; şaşırmak 
kiçilm
ək - küçülmek 
kirim
ək - susmak 
kişnəmək - kişnemek 
korşalmaq - kütleşmek 
koruxmaq - 
sağalmak, iyileşmek 
köçm
ək - göçmek 
köçürm
ək - göçürmek 
köhn
əlmək - yıpranmak, eskimek 
kök
əlmək - kilo almak 
köpm
ək - şişmek, içi havayla dolmak 
köpürm
ək - köpürmek 
kövr
əlmək - duygulanmak 
köv
əşimək - biraz şişmek 
köz
ərmək - alevsiz yanmak, yavaş yavaş yanmak 
kükr
əmək - kükremek 
kürüm
ək - bir şeyle (aletle) temizlemek; atmak 
küsm
ək - küsmek 
küs
ənmək - küsmek, incinmek 
 

 
82 
 

qacımaq - eğrilmek 
qaçırmaq - kaçırmak 
qaçmaq - 
koşmak; sakınmak 
qaxmaq - 
bir şeyi bütün gücüyle yere vurmak 
qaxsımaq - eskiyerek kokuşmak, acı olmak 
qalamaq - istiflemek 
qalxmaq - kalkmak 
qalmaq - kalmak 
qanamaq - kanamak 
qanıqmaq - alışmak; avlanmağa alışmak (hayvanlar söz konusudur) 
qanmaq - anlamak 
qanrılmaq - geriye çevrilmek; geriye dönmek 
qapamaq - kapamak 
qapmaq - kapmak 
qarğamaq, qarğımaq – kargımak 
qarıxmaq - şaşırmak, şaşmak 
qarımaq - ihtiyarlaşmak; yıpranmak 
qarışmaq - karışmak 
qarp
ışmaq - kapışmak 
qarpmaq - kapmak 
qarsmaq - hafifçe yakmak 
qartımaq - yıpranmak; ihtiyarlamak 
qaşımaq - kaşımak 
qatılmaq - katılmak 
qatmaq - katmak 
qavramaq - kavramak 
qayırmaq - imal etmek; hazırlamak 
qayıtmaq - gittiği yerden geri dönmek 
qaynamaq - kaynamak 
qaytarmaq - kaytarmak 
qazımaq - kazımak 
qazmaq - kazmak 
qıcamaq - sinirinden, nefretinden veya başka nedene göre dişlerini 
birbirine sıkmak 
 
83 
 

qıcqırmaq - ekşimek 
qılmaq - kılmak 
qımışmaq - gülümsemek; hafifçe gülmek 
qınamaq - kınamak 
qıncanmaq - naz etmek 
qırxmaq - saçını kestirmek; tıraş olmak, tıraş etmek 
qırmaq - kırmak 
qırpınmaq - açılıp yumulmak; kımıldanmak 
qırpmaq - kırpmak 
qırtmaq - biraz kesmek; kesinti yapmak 
qısqanmaq - kıskanmak 
qısqınmaq - utanmak, sıkılmak 
qısmaq - kısmak 
qısnamaq - ısrar ederek (ısrarla) bir şeyi istemek; baskı yapmak 
qışqırmaq - bağırmak 
qıvrılmaq - kıvrılmak 
qıymaq - kıymak 
qızmaq - kızmak 
qocalmaq - 
ihtiyarlanmak, yıpranmak 
qoxumaq - 
kokuşmak 
qondarmaq - uydurmak 
qonmaq - konmak 
qonuşmaq - konuşmak 
qopmaq - kopmak 
qorxmaq - korkmak 
qorumaq - korumak 
qoşmaq - bağlamak; koşmak 
qovmaq - kovmak 
qoymaq - koymak 
qucmaq - kucaklamak 
qudurmaq - kudurmak 
qurcuxmaq - kurcalanmak 
qurmaq - kurmak 
qurşamaq - beline kılıç bağlamak 
 
84 
 

qurtarmaq - kurtarmak 
qurtulmaq - kurtulmak 
qurumaq  - kurumak 
qusmaq - kusmak 
quylanmaq - batmak 
 

l
əlimək - yalvarmak 
l
əngimək - gecikmek; geç kalmak 
 

mızıldamaq - mırıldamak 
minm
ək - binmek 
muşqurmaq - binek ve diğer hayvanları harekete getirmek, köpek 
vs. hayvanları çağırmak için çıkarılan ses 
m
ələmək - melemek 
m
əzdəmək  -  herhangi  bir  teklif  beklemeksizin  çabuk  bir  şekilde 
yemek 
 
N 
n
ərildəmək - bağırmak 
nıqqıldamaq  -  hastalıktan,  ağrıdan inlemek,  sızlanmak  veya  şika-
yetlenmek 
nırçıldamaq - “yok” demek anlamında ses çıkarma 
nırıldamaq - bağırmak 
n
əmçimək - yaş olmak, rutubetlenmek, nemlenmek 
 

oğurlamaq - çalmak 
oxşamaq - sevmek 
oxumaq - okumak 
olmaq - olmak 
otarmaq - otarmak, otlatmak 
oturmaq - oturmak 
 
85 
 

ovxalamaq - ovmak 
ovmaq - ovmak 
ovunmaq - 
sakinleşmek 
ovuşdurmaq - ovuşturmak 
ovutmaq - 
sakinleştirmek 
oyanmaq - uyanmak 
oyatmaq - uyatmak 
oymaq - delmek 
oynamaq - oynamak 
 
Ö 
öc
əşmək - sürtüşmek; tartışmak; rahatsız etmek 
öd
əmək - ödemek 
ölçm
ək - ölçmek 
öl
əzimək - ateşi hafiflemek; yavaş yavaş yanmak 
ölm
ək - ölmek 
öpm
ək - öpmek 
örtm
ək - örtmek 
öskürm
ək - öksürmek 
ötm
ək - geçmek, geçip gitmek; ötmek 
ötürm
ək - uğurlamak; göndermek; vermek 
övk
ələmək - ovmak 
öym
ək - övmek 
öyr
ənmək - öğrenmek 
öyr
əşmək - alışmak 
öyr
ətmək - öğretmek 
öyünm
ək - övünmek 
 

parlamaq - parlamak 
pıçıldamaq - fısıldamak 
pil
əmək - üfürmek; üflemek 
pisikm
ək - korkmak; ürkmek 
pozmaq - silmek 
 
86 
 

pörtm
ək - kızarmak 
pusmaq - pusu kurmak 
püskürm
ək - püskürmek 
 

saçmaq - saçmak 
sadalamaq - 
adları, eşyaları herhangi bir şeyi birer-birer saymak 
sağalmaq - hastalıktan kurtulmak; sağlığına kavuşmak 
sağmaq - sağmak 
saxlamaq - durdurmak; saklamak; sahip olmak vs. 
saqınmaq - sakınmak 
salmaq - 
salmak; koyuvermek; bırakmak; inşa etmek vs. 
sanamaq - saymak 
sancmaq - sokmak 
sanmaq - sanmak 
sapmaq - sapmak 
saralmaq - sararmak 
sarılmaq - sarılmak 
sarımaq - sarmak, çevrelemek 
sarmaq - 
sarmak; yayılmak; kaplamak; etkilemek 
sarmaşmaq - sarmaşmak 
sarpmaq - sapmak 
sarsılmaq - sarsılmak 
sarsımaq - sarsılmak 
sarsıtmaq - sarsmak 
sataşmaq - taciz etmek; rahatsız etmek 
satmaq - satmak 
savaşmaq - savaşmak 
sayxaşmaq - sakinleşmek 
saymaq - saymak 
sayrışmaq - titreşmek; karışmak 
seçm
ək - seçmek 
sevm
ək - sevmek 
seyr
əlmək - seyrelmek 
 
87 
 

sezm
ək - sezmek 
s
əkmək - sekmek 
s
əndələmək - sendelemek 
s
əpmək - toprağa tohum atmak; ekmek 
s
ərimək - sarmak 
s
ərmək - sermek 
s
əyirtmək - çapmak (atı) 
s
əyrimək - sinirden, öfkeden yüz kasları titremek 
sıçramaq - sıçramak 
sığınmaq - sığınmak 
sığışmaq - sığmak 
sığmaq - sığmak 
sıxmaq - sıkmak 
sınamaq - denemek 
sınıxmaq - zayıflamak; üzülmek; kilo  vermek 
sınmaq - sınmak; kırılmak 
sırımaq - sırımak 
sırınmaq - sırınmak 
sızmaq - sızmak 
silk
əmək - silkmek 
silkinm
ək - silkinmek 
silm
ək - silmek 
sinm
ək - sinmek 
sinsim
ək - sinsileşmek 
sivişmək  -  kimseye belli etmeksizin,  gizli  olarak  çıkıp  gitmek; 
ayrılmak, sıvışmak 
siyirm
ək - soymak; temizlemek; kınından çıkarmak 
soxmaq - sokmak 
solmaq - solmak 
soluxmaq - solmak 
sormaq - sormak; emmek 
soruşmaq - sormak 
sovurmaq - savurmak 
sovuşmaq - savuşmak 
 
88 
 

soymaq - soymak 
soyumaq - 
soğumak 
sökm
ək - sökmek 
Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   26




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin