Ona tili va adabiyot fakulteti guruh talabasi ning

Kurs ishining maqsadi va vazifalari:Kurs ishi yozilishidan asosiy maqsad lug`atlar va ularning turlari, lug`atlarning milliy madaniyatimizga qushgan hissasi, ularning mohiyatini o`rganishdan iborat.
Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgiab olindi:
-Lug`atlar, ularning turlari tushunchalarini yoritib berish;
-X-XX asrlardagi qomusiy olimlarning lug`atshunoslikka qo`shgan hissalari mohiyatini o`rganish;
-Umumiy va maxsus lug`atlarni o`rganish;
-Turli sohalarga oid lug`atlarni milliy madaniyatimizdagi ahamiyatini o`rganish.

I. BOB. LUG`ATLAR, ULARNING TURLARI TUSHUNCHALARI
1.1. Lug`atlar tushunchalari
Lug'at arabcha so'z bo'lib, 1)til, ovoz, 2)so'z, ifoda, 3)so'z varianti ma'nolarini ifodalaydi.Jumladan, lug'at so'zi arabchada al- lug'ati arabiyya- arab tili ma'nosids ishlatiladi.
Biroq arabchaga lug'at atama sifatida qomus, arabcha- o'zbekcha lug'at birikmasi esa qomusi arabiy-uzbakiy tarzida o'giriladi.Shu o'rinda arabchada lug'at so'ziga ma'nodosh sifatida lison so'zini ham eslatib o'tish joiz.Bizga tanish Lison ut- tayr birikmasi qush tili(qush nutqi), aniqrog'i, lison- til, nutq ma'nolarini ifodalaydi.
Manbalarda lug'atlarning ilk marotaba qanday paydo bo'lganligi haqidagi turli xil qiziqarli tarixiy hikoyalar keltirilar ekan, qadimgi grek va rimliklar matnlarda o'zlari tushunishmagan so'z va brikmalarning ma'nolarini izohlashga urinishgan.Lekin tildagi jamiki so'zlarni bir joyga to'plash mumkinligi, lug'at tuzish ishlari ularning hayoliga kelmagan edi.
Lug'atchilik insoniyat hayoti, turmush- tarzi, ma'naviy madaniyati bilan uzviy bog'liq bo'lib, albatta, unda jamiyatdagi o'zgarishlar, yangiliklar, o'z davrining rang- barang qiyofasi aks etib boradi.
Lug'atlar maʼnaviy madaniyat sohasida muhim oʻrin egallaydi, ularda jamiyatning maʼlum davrda erishgan bilimlari aks etadi.Lug'atlar bir qator ijtimoiy vazifalarni bajaradi: oʻquvchiga muayyan hodisa haqida maʼlumot beradi;
uni oʻz va oʻzga tillardagi soʻzlar bilan tanishtirada;
tilni, uning lugʻat tarkibini takomillashtirish va tartibga solishga yordam beradi.
Lug'atlar juda kadim davrlarda paydo boʻlgan.Hozirgi davrda maʼlumot axborot toʻplash va uni oʻquvchiga yetkazishda muayyan ahamiyatga ega.
Har qanday adabiy til o’zining paydo bo’lishi, shakllanishi tarihida turli ijobiy jarayonlarni boshidan kechiradi. Ijobiy jarayonlar tilning yanada takomillashuvi va taraqqiyot uchun xizmat qilsa, salbiy jarayonlar unga to’siq bo’ladi. Eski o’zbek tili bo’yicha yaratilgan lug’atlar hozirgi o’zbek adabiy tilining taraqqiyotida juda muhim o’rin tutadi.
Hozirgi o’zbek adabiy tilining asosi shu davrdan boshlab o’z o’rnini topa boshlagan. Shu davrda o’zbek adabiyotini klassik adabiyot darajasiga ko’targan Alisher Navoiy ayni chog’da o’zbek adabiy tilini ham klassik til darajasiga ko’targan Navoiy tili bir necha asr davomida turkey xalqlar orasida namuna til bo’lib xizmat qildi.
X-XI asrlarda O’rta Osiyo ijtimoiy –madaniy hayotida alohida bir davrni tashkil qiladi. Bu davrda ilm-fan, adabiyot va sanoatning yuksala borishi uyg’onishi nishonalarini yuzaga keltirgan edi.
Bu davrda umumiy tarixiy taraqqiyot asoschilari Al-Xorazmiy, Farobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sinolar maydonga chiqdilar, Ular o’zlarining amaliy faoliyatlari, tarix, falsafa , mantiq , shuningdek, aniq fanlar sohasidagi kashfiyotlari bilan O’rta Osiyoning qadimiy tarihida chuqur iz qoldirdilar. Bu o’rinda Farobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Nasriddin Tusiy kabilarning qadimgi yunon ilm-fanga bo’lgan katta diqqat e’tiborlari muhim ro’l o’ynaydi.
Bu davrda ilm- faniga katta hissa qo’shgan olimlarning tong’ichi Al- Xorazmiy edi. Al- Xorazmiy 8-asrning oxirlarida yashab aktiv, ilmiy faoliyat bilan o’zidan keyin boy meros qoldirdi.
X-XI asrlar o’zbek adabiyoti tematik jilolari janrlar boyligi bilan diqqatni tortadi. Mahmud Koshga’riyning “Devonu lug’ati turk” asari orqali yetib kelgan badiiy ijod namunalar o’z navbatida shu fikrga ham asos beradi. Bizgacha saqlanib qolgan manbalar 10-12-asrlar ilg’or ijodiy-badiiy fikr taraqqiyotida ko’proq didaktik adabiyot katta ro’l o’ynaganligini ko’rsatadi o’tmishi xalqni adabiyoti bilan har jihatdan bog’langan bu adabiyot diniy-mistik adabiy oqimga qarshi turdi.
Yana bir bor aytishimiz mumkin, o’zbek leksikografiyasining tarihi Mahmud Koshg’ariyning XI asrda yaratilgan mashhur “Devonu lug’atit turk” asari bilan boshlangan. Ushbu lug’at faqat so’zlar va ularning ma’nolarini tavsiflab qolmasdan, turkiy xalqlar tarihi, urf-odatlari, geografik joylashuvi kabi keng malumotlarni ham qamrab olgan. Shu bilan birga, u dastlabki ikki tilli (turkiycha-arabcha) izohli lug’atlardandir. Yana bir yurtdoshimiz Mahmud Zamahshariy o’zining “Asos ul balog’a” asari va “Muqaddimat ul-adab” (XIIasr) deb nomlangan to’rt tilli (arab, fors, o’zbek, mo’g’ul) lug’ati bilan ham amaliy, ham nazariy leksikografiya rivojiga katta hissa qo’shdi. XIII asrda esa “At-tuhfatuz zakiyati fil-lug’tit-turkiya” deb nomlangan noyob lug’atlardan biri yaratildi.
Alisher Navoiy ijodiga bo’lgan katta qiziqish XV asrdan keyingidavrda buyuk shoir asarlari tili, umuman eski o’zbek tili bilan bir qancha lug’atlarning yaratilishiga sabab bo’ldi:
Tole Imoni Hiraviyning “Badoe ul- lug’at”(XV asr) nomli chig’atoycha-forscha lug’ati,
“Abushka” nomli mashhur bo’lgan chig’atoycha-turkcha izohli lug’at (XVI asr, Turkiya),
Muhammad Yoqub Chingiyning “Kelurnoma” deb nomlangan o’zbekcha forscha lug’ati(XVII asr),
Muhammad Rizo Xoksorning “Muntahab ul- lug’at” nomli izohli lug’ati(XVIII asr),
Mirzo Mahdiyxonning “Sangloh” nomli chig’atoycha- forscha lug’ati (XVIII sar),
Sulaymon Buxoriyning “Lug’ati chig’atoy va turki usmoniy” ( XIX asr) kabi va boshqa lug’atlar shu jumladandir.
Sharqshunoslik va turkiyshunoslik fanlarining rivojlanishi tufayli an’anaviy lug’atchilik bilan bir qatorda XIX asr 2-yarmidan yangicha yo’nalishdagi o’nlab ruscha- o’zbekcha, o’zbekcha-ruscha va umuman turkey tillar leksikasini izohlovchi lug’atlar ham paydo bo’la boshladi.
O’zbek lug’atchiligi tarihida XXasr alohida o’rin tutadi. Bu davrda turli maqsadlarni lo’zda tutgan ko’plab terminalogik lug’atlar, o’quv va imlo lug’atlari, ikki va uch tilli so’zlashgichlar yaratildi. Bunda ayniqsa, ruscha- o’zbekcha va o’zbekcha- ruscha, shuningdek o’zbek tilini boshqa yevropa va xorijiy sharq tillari bilan qiyoslab o’rganishga mo’ljallangan lug’atlar alohida o’rin tutadi.