Ontologiya borliq haqidagi falsafiy ta’limot Reja: 1

4.Materiya va uning mavjudlik shakllari.
Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish falsafada materiya haqidagi tasavvurlarning rivojlanishiga sababchi bo’ladi. “Materiya” “moddiy unsur”ga nisbatan ham, “atomlar”ga nisbatan ham, “pramateriyaga” nisbatan ham kengroq, umumiyroq bo’lib, borliqning ob’ektiv real shaklini ifodalovchi, eng umumiy tushunchadir.
Haqiqatdan ham, umuman materiya - bu tushuncha, abstraktsiya, fikrning mahsulidir, chunki, olamda “umuman materiya” uchramaydi, balki materiyaning konkret ko’rinishlari uchraydi. Umuman, hamma vaqt materiya konkret ob’ektlar ko’rinishida uchraydi. Shunday qilib, faylasuflar barcha moddiy ob’ektlarga xos xususiyatlarni umumiy tarzda ifodalash uchun qo’llaydigan tushuncha bu “materiya”dir.
Materiyaning falsafiy uchta muhim jihati bor. Bular: birinchidan, materiya tushunchasi falsafiy kategoriya ekanligi, ikkinchidan, bu kategoriya ob’ektiv reallikni, moddiy voqelikni ifoda etishi, uchinchidan, materiyani bilish mumkinligining ta’kidlanishidir. Materiyaning bu falsafiy tushunchasi materiyaning muayyan ko’rinishlarini, uning tuzilishi va xossalarini o’rganishda metodologik ahamiyat kasb etadi.
Materiya o’zining mavjudligini behisob xossalari, xususiyatlari orqali namoyish qiladi. Turli xil fanlar bu xususiyatlarni tadqiq etadi. Tabiatshunoslik va aniq fanlar materiyaning u yoki bu konkret xususiyatini, o’zlarining tadqiqot ob’ektlari doirasiga kiruvchi xossalarinigina o’rganadi. Materiyaning eng umumiy xossa va xususiyatlarini falsafa fani o’rganadi. Materiyani inson tomonidan bilish uning muayyan xususiyatlarini o’rganishdan boshlanadi. Buning uchun esa atrofimizni o’rab turgan moddiy ob’ektlarning tuzilishi va xossalarini bilishimiz kerak bo’ladi.

1. 
   Moddiy ob’ektlarning tuzilishi.
   

Bizni xilma – xil ko’rinishdagi, shakldagi, turli - tuman xossali moddiy ob’ektlar, hodisalar o’rab olgan. Ular turli xil xususiyatlarga ega va turli tarzda tuzilgandir. Bir paytlar barcha jismlar materiyaning bo’linmas shakli - atomlardan tashkil topgan, degan tasavvur hukmron bo’lgan edi. Bugungi kunga kelib, atomlarning o’zlari ham murakkab tuzilganligi to’g’risidagi ilmiy farazlar o’z tasdig’ini topdi.
Hozirgi zamon fanlarining xulosalariga ko’ra, atrofimizdagi har qanday jism molekulalardan tashkil topgan, molekulalar esa atomlardan tashkil topgan. Atomlar murakkab shakldagi o’zak neytron, pozitron, ya’ni yadro va elektron qobiqlardan tashkil topgan. Vodorod atomining yadrosi bitta protondan tashkil topgan. Murakkabroq atomlarning yadrosi esa bir qancha proton va neytronlardan tashkil topadi. Proton va neytronlar esa kvarklar va ularni tutashtirib, bir-biriga bog’lab turuvchi glyuonlardan (glyuon-lotincha-qlutinis-yelim so’zidan olingan bo’lib. Yelimlovchi ma’nosini anglatadi) tashkil topgandir. Proton va neytronlar nuklonlar (lotincha-yadro,o’zak) hisoblanadi, nuklonlar va giperonlar (yunoncha-ustida, yuqori) dan tashqari barionlar va adrionlar (yunoncha: adros-og’ir) dan iborat bo’ladi. Bular og’ir zarrachalar sifatida kuchli o’zaro ta’sirlar maydonida bo’lib, adronlar ( yunoncha adron-kuchli) gruppasiga mansubdir.
Anorganik va organik moddalar bir-biridan molekularning tuzilishi, o’zaro joylashish tartibi, tizimi bilan farq qiladi. Jonli organizmlar esa murakkab shakldagi organik moddalardan tashkil topgan bo’ladi. Jonli organizmlarning tarkibi hujayra va hujayra sistemasidan iboratdir. Yer sharini qurshab turuvchi biosferani bir butun jonli vujudli sistema, deb olish mumkin. U mikroorganizmlar, o’simliklar, hayvonlar o’rtasidagi o’zaro aloqadorliklar majmuasi biosferaning tirikligini ta’minlaydi. Odam va uning aqliy faoliyati ta’sirida vujudga kelgan yangi borliq esa noosferani tashkil etadi.
Jonsiz tabiat haqida gapirilganda, avvalo, Koinotdagi aloqadorliklar nazarda tutiladi. Yer va uning tabiiy yo’ldoshi Oy birgalikda Quyosh atrofini bir yilda to’liq bir marta aylanib chiqadi. Quyosh biosferaning muhim hayotiy manbai sifatida uni yorug’lik, issiqlik va elektromagnit nurlari bilan ta’minlaydi. Yer o’qining o’z orbitasiga nisbatan og’ma joylashganligi yerdagi fasllarning almashinishiga va turli xil iqlim mintaqalarining paydo bo’lishiga sabab bo’lgan. Demak Yerdagi barcha hayotiy jarayonlar Yer, Quyosh va Oy o’rtasidagi o’zaro aloqalar bilan bog’langandir. Quyoshning atrofida yerdan tashqari yana boshqa sayyoralar, ularning yo’ldoshlari, asteroidlar, kichik planetalar, metroidlar va kometalar harakatlanib turadi. Bularning hammasi birgalikda Quyosh sistemasini tashkil etadi. Quyosh sistemasi va boshqa quyoshli yulduzlar sistemasi millionlab yulduzlarni o’z ichiga oluvchi Galaktika (somon yo’li) tarkibiga kiradi. U disksimon shaklda bo’lib, o’rtacha diametri 94,6 mln. yorug’lik yiliga tengdir. Galaktikamizga 30 tacha galaktikani birlashtiruvchi galaktikalar kiradi. Galaktikalar to’pi esa galaktikalarning bir butun majmuasiga kiradi. O’ta katta galaktikalar majmuasi o’ziga 10 mingdan ziyod galaktikani birlashtiradi. O’ta katta majmualar esa Koinotning yanada umumiyroq bo’lgan boshqa birikmalariga kiradi. Bularning hammasi birgalikda Koinotning tarkibiy elementlari hisoblanadi.
Bu sistemalar tabiiy-ilmiy fanlar tomonidan tadqiq etiladi. Falsafa fani bunday sistemalarni falsafiy jihatdan umumlashtirib, materiyaning sifatiy va miqdoriy ko’rinish shakllarini, struktura darajalarini bir biridan farqlaydi.
Endi materiyaning ko’rinishlari va struktura darajalarini qarab chiqaylik. Materiya ikki xil shakliy ko’rinishda uchraydi. Bular - modda va nomodda ko’rinishlaridir. Ular bir-biri bilan chambarchas bog’langan bo’lib, o’zaro to’qnashganida, keskin sifatiy o’zgarishlar ro’y beradi, ya’ni modda va antimodda to’qnashsa , materiyaning modda ko’rinishi nomodda ko’rinishiga aylanadi, muayyan maydondagi nurlanishlar esa zarracha va antizarrachalarning vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Fizik vakuumda maydon hosil bo’lishini kuzatish mumkin. Materiyaning biz yuqorida ko’rsatgan ko’rinishlaridan boshqa turlari bo’lishi mumkin. Ularning tabiati hali fanga ma’lum emas. Lekin fan va amaliyotning rivojlanishi bilan ular ham asta – sekin bilib boriladi.
Agar materiyaning modda ko’rinishidagi ob’ektlarini tuzilishi jihatidan turlarga ajratsak, materiyaning quyidagicha tuzilish darajalari hosil bo’ladi:

2. 
   Materiyaning struktura darajalari.
   

Biz tevarak atrofimizga nazar tashlasak, umuman materiyaga emas, balki muayyan jismlarga, narsa va hodisalarga ko’zimiz tushadi. Biz odatlangan o’lchovlar va kattaliklar makroskopik miqyosdadir. Bu miqyosga, masshtabga nisbatan ham katta, ham kichik miqyoslar ham bordir. Shuningdek materiyaning tuzilishi sifat jihatidan ham o’zgarib, rivojlanib, takomillashib borgan. Materiya tuzilishining farqlariga asoslanib, uning tuzilishi darajalarini ikkiga: 1) miqyosli struktura darajalari va 2) tashkiliy- striktura darajalariga ajratish mumkin.
Materiya masshtab o’lchovi, miqyosli bilan farq qiluvchi uchta darajaga bo’linadi. Ular: mikrodunyo, makrodunyo va megadunyodir. Mikrodunyo atom masshtabidan kichik dunyo bo’lib, unga atom strukturasidan tortib, elementar zarrachalar, atom yadrosi: kvarklar, kernlar va boshqa kichik o’lchovli strukturalar kiradi. Bu dunyoning yaxlitligini va turg’unligini ikkita asosiy kuch: kuchli va kuchsiz yadroviy ta’sirlar saqlab turadi. Kuchli o’zaro ta’sirlar atom yadrosining strukturaviy birligini saqlab tursa, kuchsiz o’zaro ta’sirlar esa atom strukturasining yaxlitligini ta’minlaydi. Molekularning tuzilishidan tortib, to Yer sharining yaxlitligini ta’minlashgacha bo’lgan vazufalar uchun xizmat qiluvchi kuch elektromagnit o’zaro ta’sirlaridir. Bu kuch tufayli malekulali birikmalar va Yerdagi barcha hayotiy jarayonlarni o’ziga qamrab olgan makradunyo o’zining mavjudligini, strukturaviy birligini saqlaydi. Agar bu kuch bo’lmaganda edi, Quyosh nurlari Yerga yetib kelmagan, yorug’lik hodisalari sodir bo’lmagan, molekulalar parchalanib ketgan bo’lar edi. Ya’ni Yerda hech bir hayotiy jarayon sodir bo’lmagan bo’lar edi.
Yer, Oy va boshqa sayyoralar Quyosh atrofida harakatlanadi. Bu harakatlar sayyoralarni Quyoshning tortilish kuchi ushlab turganligi uchun ham sodir bo’ladi. Quyosh sistemasining va umuman, butun Koinotning strukturaviy yaxlitligi gravitatsion o’zaro ta’sirlari tufayli saqlanadi. Gravitatsion o’zaro ta’sirlari birlashtirib turgan dunyo megadunyo deyiladi.
Bu uchala dunyo bir-biri bilan chambarchas bog’langan bo’lib, ular bir-birlariga almashinishlari ham mumkin, ya’ni mikrodunyo makro va megadunyoga, megadunyo esa makro va mikrodunyoga aylanishi mumkin.
Materiya rivojlangan sari uning tashkiliy tuzilishi ham o’zgarib boradi. Tashkiliy struktura darajalariga ko’ra materiyani anorganik materiya, organik materiya va ijtimoiy materiyaga ajratamiz. Ular bir-birlaridan sistema elementlari o’rtasidagi aloqadorliklarning xilma-xilligi, uyushganligi, nisbiy mustaqilligi va faolligi darajalari bilan farq qiladi. Anorganik materiya yoki jonsiz tabiatda fizik va ximik tabiatdagi qonuniyatlar shu fanlar doirasida cheklangan bo’lib, bu materiya nisbatan sust va tashkiliy uyushganligi jihatdan quyi darajada, faolligi kuchsiz bo’ladi. Jonli tabiatda, ya’ni organic dunyoda esa, biologic aloqadorliklar ham qatnashganligi sababli, uning uyushganlik darajasi yuqoriroq, faolroq va tuzilishi murakkabroq bo’ladi. Ijtimoiy darajada esa yuqorida aytilgan aloqadorlikdan tashqari, jamiyatga xos bo’lgan ijtimoiy aloqadorliklar ham qatnashadi va bunday materiya tuzilishi o’ta murakkab bo’lib, materiya bu darajada o’ta uyushganligi, nisbiy mustaqilligini va oliy darajadagi faolligini namoyish qiladi. Bu materiyaning struktura elementi bo’lgan har bir inson shu jamiyatga xos bo’lgan barcha aloqadorliklarni o’zida aks ettiradi va barcha ijtimoiy munosabatlar va aloqadorliklarda ongli ravishda harakat qiladi.
Materiya tashkiliy-struktura darajalarining, balki, hali biz bilmagan yanada murakkabroq, turlari ham bordir, lekin biz ular haqida bizda hozircha ma’lumot yo’q, chunki bunday dunyolar bizning mavjud tushunchalrimiz doirasiga sig’maydi. Xullas, materiyaning tashkiliy struktura darjalari bir-biridan aloqadorlikning soni va sifati jihatidan, energiya va axborot almashish xususiyati bilan, faolligi va uyushganligi darajasi bilan farq qiladi.

MATERIYANING TUZILISH DARAJALARI

Materiyaning mavjudligi qanday namayon bo’ladi? Bu savolga javob topishda, materiyaning ajralmas xususiyatlarini o’rganishimishga to’g’ri keladi. Narsalarning ajralmas xususiyati falsafa fanida atribut atamasi bilan ataladi. Atribut fe’lidan yasalgan har qanday jismning aynan o’sha jism ekanligini ifodalovchi xususiyatlarini aks ettiradi. Ya’ni, jismga uning ana shu jism ekanligini ato etib turgan xususiyatlari uning atrubutlaridir.
Endi materiyaning atributlari xususida to’xtaylik.

3. 
   Harakat.
   

Materiya atributlari ichida uning asosiy yashash usuli, mavjudlik shakli - bu harakatdir, chunki materiyaning har qanday ko’rinishining yaxlitligi harakati tufayli saqlanadi. Agar harakat bo’lmaganda edi, har qanday jismning tarkibiy qismlarini tutashtirib turuvchi o’zaro ta’sir kuchlar ham bo’lmagan bo’lar edi, natijada hech bir narsaning butunligi, yaxlitligi, tartibi saqlanmasdi. Biz atrofimizdagi narsalarni harakat tufayli, ya’ni ularga yorug’lik nurlari urilib, bizning ko’zimizga tushganligi uchun ko’ramiz harakat tufayli havo tebranishlari quloqlarimizga tovush to’lqinlarini tashib keltiradi va biz eshitamiz. Harakat tufayli atomlar va molekulalarda o’zgarishlar sodir bo’ladi, o’simliklarda moddalar almashinadi, energiya va axborot uzatiladi, harakat tufayli hayvonot olami va inson muhit bilan aloqada bo’ladi, jamiyat rivojlanadi. Harakat tufayli Quyosh nurlari Yerga yetib keladi, daryolar oqadi, o’simliklar o’sadi, fasllar almashinadi. Quyosh sistemasi, galaktikamiz va butun Koinotdagi hayotiy jarayonlar davom etadi.
Harakatning bir-biridan farq qiluvch bir qancha shakllari mavjuddir. Harakat shakllarini turkumlash falsafada muhimdir, faylasuflar harakat shakllarini turkumlashda quyidagi qoidalarga tayanadilar: 1) harakat shakllari bir-biri bilan sifat jihatdan farq qilib, ularning har biri materiyaning tashkiliy tuzilish darajalarining muayyan bosqichida namoyon bo’ladi; 2) harakat shakllari bir-biri bilan kelib chiqish jihatidan, ketma-ket bog’langandir, ya’ni harakatning murakkabroq shakllari uning nisbatan soddaroq shakllaridan kelib chiqqandir; 3) harakatning yuqori shakllari tarkibida quyi darajadagi harakat shakllari qatnashadi, ya’ni harakatning quyi shakllari uning yuqori shakllariga ham mansubdir, ammo harakatning yuqori shakli o’zidan quyi darajadagi shakllariga mansub emas. Shu qoidalarga tayangan holda harakatning bir necha shaklini ajratib ko’rsatish mumkin. Ular quyidagilardir: mexanik harakat, issiqlik, yorug’lik, elektr, magnitizm, kimyoviy birikish va parchalanish, agregat xolatlarning bir-birga o’tishi va organik hayot. Bular ijtimoiy harakatni qo’shsak quyidagi harakat shakllari hosil bo’ladi:

1. 
   mexanik harakat ( jismlarning fazoda siljishi);
   
2. 
   fizik harakat ( issiqlik, yorug’lik, elektr, magnetizm);
   
3. 
   kimyoviy harakat ( kimyoviy birikish va parchalanish, agregat xolatlarning bir—biriga o’tishi);
   
4. 
   biologik harakat (organik hayot);
   
5. 
   ijtimoiy harakat;
   

harakat fazo va vaqt bilan uzviy bog’langandir.

4. 
   Fazo va vaqt.
   

Fazo va vaqt materiyaning asosiy yashash shakllari bo’lib, ob’ektiv reallikdagi jismlar va ularni tashkil etuvchi elementlarning o’zaro joylashish tartibi, ko’lami hamda ular bilan bog’liq bo’lgan hodisalarning davomiyligi, ketma-ketligi tartiblarini aks ettiradi. Harakatlanuvchi materiya fazo va vaqtda o’zining turli shakllarini namoyish qila oladi.
Bu yerda fazo-materiyaning tuzilish tartibi, ko’lamini, olamdagi narsalarning o’zaro joylashish vaziyatini ifodalasa, vaqt-jarayonlarning davomiyligini, hodislarning ketma – ketligi tartibini ifodalaydi. Fazo va vaqtga quyidagicha ta’rif berish mimkin: fazo - bu vaqtning muayyan lahzasida olamni tashkil etuvchi nuqtalarning o’zaro joylashish tartibi, ko’lami, vaziyatlari o’lchamidir. Vaqt- bu fazoning muayyan nuqtasida ro’y beruvchi hodisalar ketma-ketligi, tartibi va davomiyligi o’lchamidir.
Olam haqidagi ilmiy bilimlarning rivojlanishi bilan real fazo va vaqt haqidagi tasavvurlar ham, konseptual modellar ham rivojlanib, takomillashib boradi.
Fazo va vaqtning barcha hisob sistemalarda va materiyaning barcha struktura darajalarida bir xilda namoyon bo’luvchi xususiyatlari eng umumiy xususiyatlari deyiladi. Bunday xususiyatlarga fazo va vaqtning ob’ektivligi, moddiyligi, cheksizligi, materiyaning atributi sifatidagi absolyutligi, harakat va materiyaning nisbatan hisob sistemalarida turlicha qiymatlarga egaligi kiradi.
Bulardan tashqari, fazo va vaqtning turli hisob sistemalarida turlicha namoyon bo’ladigan, miqdorini kattaliklar bilan ya’ni muayyan o’lchash mumkin bo’lgan, tashqi aloqadorliklarda ko’zga tashlanadigan, o’zgaruvchan va nisbiy xarakterdagi xususiyatlari borki, ularni miqdoriy yoki metrik xususiyatlar, deb atashadi. Fazoning gomogenlik, izotropik xususiyatlari kiradi. Vaqtning metrik xususiyatlari: davomiylik, birjinslilik, anizotropik. Bu xususiyatlar materiyaning turli tashkiliy struktura va masshtab-struktura darajalarida turlicha namayon bo’ladi. Ular fazo va vaqt bilan bog’liq bo’lgan moddiy aloqadorliklarning miqdoriy belgilarini o’zgarishi materiya sifatining o’zgarishiga jiddiy ta’sir qilmaydi.
Fazo va vaqtning yana shunday xususiyatlari ham borki, ular barcha hisob sistemalarida, materiyaning barcha struktura darajalarida mikrodunyo ham jamiyatda bir xilda saqlanadi. Ular fazo va vaqtning tub sifatiy jihatlarini ifodalovchi fundamental xususiyatlar hisoblanadi. Bunday xususiyatlarni topologic xususiyatlar deyishadi. Topologik xususiyatlar aloqadorlikning ichki, tub sifatiy jihatlarini ifodalaydi. Topologik xususiyatlarning o’zgarishi bilan moddiy ob’ektlarning tuzulishida tub sifatiy o’zgarishlar sodir bo’ladi. Quyidagi xususiyatlar fazoning topologik xususiyatlari hisoblanadi: uzluksizlik va uzluklilik, o’lchamlilik, bog’langanlik, kompaktlik, tartiblanganlik, chegarasizlik. Vaqtning topologik xususiyatlariga esa uzluksizlik, orqaga qaytmaslik, bir o’lchovlilik, chiziqli tartiblanganlik va bog’langanlik kiradi.
Xulosa qilib aytganda, fazo va vaqt olamdagi aloqadorliklar majmuasini ifoda etadi. Ular harakat, materiya va moddiy o’zaro ta’sirlar bilan chambarchas bog’langan. Olamdagi barcha o’zgarishlar, narsalarning shakli va ko’rinishlari fazo va vaqt strukturasi bilan bog’langandir. Materiyaga hayot baxsh etuvchi atribut harakat bo’lsa, fazo va vaqt unga shakl baxsh etadi, uni shakllantiradi, rivojlantiradi, ravnaq toptiradi.
Adabiyotlar


1. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqioyt yoli.-T.:O’zbekiston,1992.
2. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda.-T.:O’zbekiston,1999.
3. Karimov I.A. Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.// Fidokor gazetasi,2000 yil, 8 iyun.
4. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizaciya va isloh etishdir.-T.:O’zbekiston,2005.
5. www.ziyonet.uz