O`quv ishlari bo`yicha prorektor A. Soleyev “ ” 2021-yil

ADABIYOTLAR:

1. 
   Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – М., 1986.
   
2. 
   Гадамер Г.Г. Истина и метод: Основь философской герменевтики. – М., 1988.
   
3. 
   Дўстқораев Б. Романнинг бир фазилати. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2009, 10 апрел, №15 (3998).
   
4. 
   Кузнесов В.Г. Герменевтика и гуманитарное познание. – М., 1991.
   
5. 
   Мели Сувон. Янги танқид (Ғарб адабиётшунослигидаги бир оқим ҳақида). “Шарқ юлдузи” журнали, 2010, №4.
   
6. 
   Михайлов А.А. Современная философская герменевтика. – Минс, 1984.
   
7. 
   Обҳая стилистика и филологическая герменевтика. – Твер, 1991.
   
8. 
   Рикёр П. Конфликт интерпретасий: Очерки о герменевтике. – М., 1995.
   
9. 
   Шпет Г.Г. Герменевтика и ее проблемь ҒҒ Контекст. Литературно-теоретические исследования. – М., 1989.
   

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR::

1. 
   Adabiyotshunoslikda talqin nazariyasi deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Tahlil va talqin tushunchalarini izohlang.
   
3. 
   “Sharh” va “tafsir” nima?
   
4. 
   Germenevtika so‘zi qanday ma’nolarni anglatadi?
   
5. 
   Germenevtik metodning vazifasini nima tashkil qiladi?
   
6. 
   "Asarni tushunish" deganda nima nazarda tutiladi?
   

11-MAVZU. LINGVISTIK METODNING ASOSIY TAMOYILLARI
REJA:

1. 
   Lingvistik metodning o’ziga xosligi va uning tilshunoslik bilan bog’liqligi.
   
2. 
   Dunyo adabiyotshunosligda bu metoddan unumli foydalanilishi.
   
3. 
   O’zbek adabiyotshunosligida shu yo’nalishda yozilgan ilmiy asarlar tavsifi.
   
4. 
   Kalit so’z, stilistik maydon tushunchalarining mohiyati.
   

Tayanch tushunchalar: Lingvistik metod, badiiy asar tili, yozuvchi uslubi, matn ritmikasi, badiiy til, badiiy informatsiya, badiiy tilning obrazliligi, emotsionallik, differensiatsiyalanganlik, muallif nutqi, personajlar nutqi, badiiy nutq shakllari, badiiy tasvir, badiiy tasvir vositalari, badiiy ifoda vositalari, obrazlilik, emotsionallik, trop, ko’chim, allegoriya, majoz, ramz, metafora, metonimiya, sinekdoxa, kinoya.

Lingvistik metod badiiy asar tili, yozuvchi uslubi, matn ritmikasi masalasini o’rganish yo’lidir. Lingvistik metodning asosiy printsiplari bevosita tilshunoslik fani bilan bog’liq bo’lib, u orqali kalit so’z, stilistik maydon tushunchalari reallashtiriladi. O’zbek adabiyotshunosligida shu yo’nalishda yozilgan ilmiy asarlar alohida silsilani tashkil etadi. Bu esa o’zbek adabiyotshunosligida lingvistik metod o’ziga xos o’rin tutishidan dalolat beradi.

Yirik rus filolog olimi G.Vinokur badiiy asar tili nima degan savolga jo’ngina qilib: "Badiiy til deganda badiiy asarlar yozishda ishlatiladigan til tushuniladi deb yozgan edi".
Badiiy asarlar yozishda ishlatiladigan til "umumxalq tili", "milliy til", "adabiy til" atamalari bilan yuritiluvchi, kundalik aloqa-aralashuvda foydalanadigan tildan o’ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi. Aslida kundalik muloqotda ishlatiluvchi til ham, badiiy til ham informatsiya etkazish va informatsiya olishga xizmat qiladi. Biroq bu o’rinda o’sha etkazilayotgan informatsiyaning tabiatiga diqqat qilish zarur. Muloqot tili etkazgan informatsiya oddiy informatsiya bo’lsa, badiiy til badiiy informatsiyani etkazadi, shunga ko’ra, muloqot tili aloqa-aralashuv vositasi bo’lsa, badiiy til badiiy muloqotning amalga oshishiga xizmat qiladi.
Badiiy til etkazayotgan informatsiya badiiy informatsiyaga poetik til orqali aylantiriladi. Poetik tilning o’ziga xosligini belgilovchi eng muhim spetsifik xususiyatlar obrazlilik va emotsionallikdir. Poetik til deyilganda ko’pchilik (ayniqsa, adabiyotshunoslikdan yiroq kishilar) go’zal tashbehu istioralar yoxud boshqa tasvir va ifoda vositalari (o’xshatish, metafora, ramz va h.) ishlatilgan, bezakdor, bo’yoqdor, jimjimador tilni tushunadi. Suhbat asnosi sal chiroyliroq, jimjimadorroq gapirgan kishiga nisbatan ba’zan "ja-a badiiy qilib gapirarkanmi" qabilidagi ta’nalarni eshitib qolishimiz ham shu xil tushunishning natijasidir. Aslida esa bu yanglish tasavvurdir. Zero, ayrim asarlar borki, ularda bu xil vositalar ishlatilmasligi yoxud juda kam bo’lishi mumkin, biroq bu bilan shu asar tili badiiylikdan mahrum bo’lib qolmaydi. Masalan, A.Oripovning "Xotirot" she’ridan olingan bir parchaga e’tibor qilaylik:
Uydan ketganimga o’n yil bo’libdi,
O’n yil qishlog’imdan yuribman uzoq.
Men yurgan yo’llarda o’tlar unibdi,
Ko’milib bo’libdi men kezgan so’qmoq.
Mazkur parchaning badiiy asardan olingani, uning badiiy tilda insho etilgani shubhasiz. Biroq, e’tibor berilsa, unda ishlatilgan til unsurlari kundalik muloqotda ishlatadigan unsurlardan farqli emasligi, unda badiiy vositalar ishlatilmagani ko’rinadi. Tajriba uchun shu parchada berilgan informatsiyani kundalik muloqotda ishlatiluvchi tilga o’girib ko’rilsa, bu gaplarni kundalik muloqot paytida kimdir gapirayotgandek tuyuladi: "- Uydan ketganimga o’n yil bo’libdi. O’n yil qishlog’imdan uzoq yuribman. Men yurgan yo’llarda o’tlar unib, men kezgan so’qmoq ko’milib bo’libdi".
Ko’rinyaptiki, she’rdagi so’zlar o’zgartirilgani yo’q. Shartga ko’ra, agar o’zgartirilgan parchadagi gaplarni kimdir kundalik muloqotda aytyapti, deb faraz qilinsak, bu parcha badiiylikdan mahrum bo’lgani, uning endi badiiy informatsiya etkazmayotgani aniq anglashiladi. Xo’sh, nima uchun bir xil so’zlardan tarkib topgan ikki parchaning birini badiiy tilda yozilgan deymiz-u, ikkinchisini badiiylikdan mahrum hisoblaymiz? Gap shundaki, keyingi parchadagi gaplarni eshitganimizda biz o’zga odam etkazayotgan informatsiyani tushuncha shaklida qabul qilamiz, o’sha odamning ayni paytdagi his-tuyg’ularini ham informatsiya shaklida qabul qilamiz. Endi she’rdan olingan parchaga o’tsak. She’rni o’qishni boshlaganimizda birinchi satrdanoq o’quvchiga mahzunlik kayfiyati inadi, uning tasavvurida uzoq vaqt qishlog’idan ayro yurgan, endi qishlog’iga qaytib mahzun kezinayotgan va hayot haqida o’ylarga cho’mgan lirik qahramon gavdalanadi. O’quvchi o’sha o’t bosgan yo’llarni, ko’milib bo’lgan so’qmoqni ko’radi, lirik qahramon bilan birga yoki o’zini uning o’rniga qo’ygan holda o’sha so’qmoqda kezinadi, uning kechinmalarini qalbdan o’tkazadi. Ya’ni, u yangi bir olamda — til unsurlari vositasida yaratilgan badiiy reallikda yashaydi. Badiiy reallik esa voqelikning oddiygina aksi emas, balki uning ijodkor qalbiyu ongida qayta yaratilgan aksi — badiiy obrazdir. Bu obrazda esa ijod onlarida shoir qalbida kechgan his-tuyg’ularu o’y-fikrlar badiiy til vositasida muhrlandi, o’quvchini o’sha holatga olib kiruvchi tashqi bir manzara tasvirlandi. Boshqacha aytsak, ijodkor tasavvurida yaralgan obraz badiiy so’z vositasida moddiylashadi, shu bois ham badiiy til obraz yaratish vositasi sanaladi. Agar ilmiy, rasmiy va h.k. uslublarda etkazilgan informatsiya tushunchalar orqali berilsa, badiiy asarda etkazilayotgan informatsiya obrazli, hissiyotga yo’g’rilgan informatsiyadir. Demak, badiiy tilning belgilovchi xos(spetsifik) xususiyatlari obrazlilik (tasviriylik) va emotsionallik ekan.
Badiiy til umumxalq tiliga asoslanadi, uni butkul yangi hodisa deb qaramaslik kerak. Biz kundalik muloqotda ishlatib yurganimiz odatiy so’zlardan badiiy so’z o’sib chiqadi. So’zning bevosita, odatiy ma’nosi badiiy asar matnida yangidan-yangi qirralarini namoyon qiladi, uning ma’no sig’imi benihoya kengayadiki, buni badiiy asarda tasvirlangan xususiy faktdan katta bir badiiy umumlashma kelib chiqishiga o’xshatsa bo’ladi. Bunga amin bo’lish uchun kundalik muloqotda aytilgan "Men kezgan so’qmoq ko’milib bo’libdi" degan jumla bilan misolga olingan she’rdagi "Ko’milib bo’libdi men kezgan so’qmoq" satri etkazayotgan badiiy informatsiyani qiyoslab ko’rish mumkin. Birinchi holda konkret so’qmoq, o’sha so’qmoqni odam yurmay qo’yganidan o’t bosib ketgani nazarda tutilayotgani, ya’ni, tinglovchi informatsiyani faqat o’z ma’nosida qabul qilayotgani ravshan. Xuddi shu so’zlardan tarkiblangan satr esa ma’no sig’imi, o’quvchi xayolida qo’zg’ayotgan assotsiativ ma’nolar jihatidan benihoya keng. Chunki bu satr badiiy matn ichida keladi, baski, u butunning qismiga aylangan, demak, ma’no ottenkalari va hissiy bo’yog’i ham butun bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Shu bois ham "ko’milib bo’lgan so’qmoq" lirik qahramon uchun(she’r ruhiga kirgan, o’zini lirik qahramon o’rniga qo’ya olgan she’rxon uchun ham) oddiygina so’qmoq emas. She’rdagi "Ko’milib bo’libdi men kezgan so’qmoq" satri lirik qahramon xayolida o’sha so’qmoq bilan bog’liq xotiralarni jonlantiradi, beg’ubor va betashvish bolalik yoxud yoshlik sog’inchini, umrning o’tkinchiligini o’ylashdan kelgan mahzunlikni ifodalaydi.
Badiiy tilning tasviriyligi nasriy(epik) asarlarda yanada yorqinroq namoyon bo’ladi. Lirik asarlarda tasvirlangan tashqi manzara lirik qahramon ichki olamiga olib kiruvchi vositagina (ya’ni, unda voqelikning shu maqsadga etish uchun zarur fragmentlarigina qalamga olinadi) bo’lsa, epik asarlarda tasvirlangan badiiy voqelik o’zicha mustaqil, ob’ektivlashgan manzaradir. Shu bois ham epik asarlarda tasvirlangan ijodkor ko’zi bilan ko’rilgan voqelik o’quvchi xayolida ham jonlanadi. O’quvchi asar voqealari yuz berayotgan joy, qahramonlarning xatti-harakatlarini go’yo ko’rib turadi.
Lirik asar tilining emotsionalligi ko’proq lirik qahramonning konkret paytdagi (lirik asarda badiiy vaqtning juda qisqaligi, "hozir" bilan belgilanishini e’tiborga olish zarur) kayfiyati, holati, kechinmalari bilan bog’liq bo’lsa, epik asarda emotsionallikning namoyon bo’lishi o’zgacharoq tarzda kechadi. Bundagi emotsionallik birinchi galda tasvirlanayotgan predmet mohiyati bilan bog’liqdir. Epik asarda tasvirlanayotgan narsa, voqeaning o’zgarishi barobari emotsionallik ham o’zgarib boradi. Buni jonliroq tasavvur qilish uchun "O’tgan kunlar"dan olingan bir necha parchaga diqqat qilaylik:
"Og’ir tabi’atlik, ulug’ gavdalik, ko’rkam va oq yuzlik, kelishkan qora ko’zlik, mutanosib qora qoshliq va endigina murti sabz urgan bir yigit..." (Otabek)
"... uzun bo’ylik, qora cho’tir yuzlik, chag’ir ko’zlik, chuvoq soqol, o’ttiz besh yoshlarda bo’lg’on ko’rimsiz bir kishi..." (Homid)
"... qora zulfi par yostiqning turlik tomonig’a tartibsiz suratda to’zg’ib, quyuq jinggila kiprik ostidagi timqora ko’zlari bir nuqtag’a tikilgan-da, nimadir bir narsani ko’rgan kabi... qop-qora kamon, o’tib ketgan nafis, qiyig’ qoshlari chimirilgan-da, nimadir bir narsadan cho’chigan kabi... to’lg’an oydek g’uborsiz oq yuzi bir oz qizilliqg’a aylangan-da, kimdandir uyalg’an kabi..." (Kumush)
"O’n etti yashar chamaliq, kulchalik yuzlik, oppoqqina, o’rtacha husnlik Zaynab qayin onasining tilak va sha’niga loyiq tavozi’-odoblar bilan bitta-bitta bosib dasturxon yoniga keldi..." (Zaynab)
Roman voqeligiga ilk bor kirib kelgan qahramonlarini A.Qodiriy o’quvchisiga ayni shu yo’sin taqdim qiladi. Tabiiyki, ularning har biriga nisbatan yozuvchining o’z hissiy munosabati bor va tasvirda bo’rtib turgan bu munosabat o’quvchi shuuriga singadi, uning qahramonlarga munosabatini belgilaydi. Otabek haqida gapirganda sezilib turuvchi ichki bir hurmat, Kumush tasviridagi shaydolik, Homid tasviridagi jirkanishga yaqin bir his, Zaynab tasviridagi ozroq kinoya — bularning bari tasvir predmeti o’zgargani barobari hissiy munosabatning ham mutanosib o’zgarishidan dalolat beradi. E’tibor bering-a, shu parchalarning o’ziyoq Zaynabni Kumush bilan qiyos qilgan kitobxonga keyingisi foydasiga hukm chiqarish imkonini bermaydimi?! Bu tasvirni o’qib "Zaynab — o’rtamiyona bir qiz, kelinbop qiz", degan fikr uyg’onar-u, biroq "firoqida ikki yillab sarson-sargardon yurishga, uni deya o’limga tik borishga, nihoyat, ko’yidagi o’limni-da yuksak saodat deb bilishga arzigulik qiz" degan fikr aslo kelmaydi. Ko’rinadiki, til vositasida yaratilgan tasvirda bo’rtib turgan hissiy munosabat yozuvchiga o’quvchining qahramonlariga o’zi istagandek munosabatda bo’lishini, asarining o’zi istagandek tushunillshini ta’minlash imkonini beradi. Demak, epik asarda emotsional tonallik muttasil o’zgarib, tovlanib turadiki, bu narsa mazmunning ifodalanishida ham, asarning qabul qilinishida ham muhim ahamiyatga ega. Epik asardagi emotsionallikning ikkinchi xili undagi sahna-epizodlar, dialoglar bilan bog’liqdir. Epik asar tarkibidagi sahna-epizodlar o’quvchi xayolida jonlanishi, qahramonlarning gap ohangi "eshitilshi" zarur. Qahramon nutqi intonatsiyasini "eshitolgan" o’quvchi ularning ruhiyatiga kira biladi, demakki, asarda tasvirlanayotgan voqea-hodisalar, qahramonlararo munosabatlar mohiyatini chuqur anglaydi. Yana "O’tgan kunlar"ga murojaat qilamiz. Otabek dushmanlaridan o’chini olib Toshkentga jo’nagach, usta Olim keltirgan xatlardan bor gapni anglaganlaridan so’ng Kumush bilan otasi o’rtasida kechgan suhbatga diqqat ilaylik:
"- Shu voqi’adan so’ng kuyavingiz aniq kelganmi edi?
- Kelgan edi, qizim.
- Bechorani nega xaydadingiz-da, nega meni, loaqal oyimni bu kelishdan xabardor qilmadingiz?
- Men uning kelishini boshqa gapka yo’yib, sizlarga bildirmagan edim...
- Qizingizni taloq qilgan bir kishini Toshkand degan joydan eshikingizga kelishi sizga g’arib tuyulmaganmi edi? - deb yana so’radi Kumush.
Qutidor uyalish va o’kinish orasida:
- Jaholat kelsa, aql qochadir, qizim,- deb qo’ydi".
Ota-bola o’rtasidagi bu suhbat kontekstidan xabardor didli kitobxon ularning gap ohanglarini "eshitib", shu orqali ularning ruhiy holati haqida tasavvur hosil qilishi tabiiy. Parchaga diqqat qilsak, Kumush ikki yillik hijronida qisman otasini ham aybli deb hisoblashi, shu narsa uning gap ohangidan sezilib turishini ko’ramiz. Ayni paytda, otasi ham buni his qiladi va ichki bir noqulaylik, qizi oldida aybdorlik, hijolat hissini tuyub turadi. Parchani shu xil tushunishga imkon beradigan unsurlar sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 1) ta’kidni kuchaytiruvchi vositalar(shu, aniq, -mi edi; takror qo’llanilayotgan "nega"), va 2) muallif izohlari. Demak, badiiy til unsurlari muallif izohlari bilan qo’shilgan holda qahramonlarning dialoglarda aytgan gaplari ohangini tasavvur qilish va shu asosda ularning ruhiyatini, kayfiyatini tushunish imkonini yaratar ekan. Personajlar o’rtasidagi dialog konkret hayotiy situatsiyada kechishi tufayli, birinchidan, hayotiy holatning hissiy bo’yoqdorligi dialog vositasida yanada boyitiladi; ikkinchidan, dialogning hissiy tonalligi hayotiy holat hissiy fonida anglashiladi. Demak, epik asardagi tasvir predmeti bilan bog’liq emotsionallik (ya’ni, muallif nutqidagi hissiylik) hamda qahramonlar nutqidagi emotsionallik bir-biriga bog’liq holda mavjud, ular bir-birini to’ldiradi va birlikda asarning umumiy hissiy tonalligini tashkil qiladi.
Badiiy asar tili haqida gap borganda uning yana bir jihati — differensatsiyalanganligiga (ya’ni, farqlangan) alohida to’xtalish zarur. Albatta, biz "badiiy asar tili" deganimiz holda, aslida gap badiiy nutq haqida borayotgani ma’lum, chunki til unsurlari ma’lum kontekstni hosil qilgach, nutq hodisasiga aylanadi. Badiiy nutqning farqlanganligi shuki, unda muallif nutqi va qahramonlar nutqi ajratiladi. Ta’kidlash kerakki, mazkur farqlanish asosan epik va liro-epik xarakterdagi asarlarga xosdir. Bu xil asarlarda voqea, voqea kechayotgan joy yoki sharoit tasviri, qahramonlarga berilayotgan ta’rif, muallifning fikr-mulohazalari kabilar bevosita muallif tilidan beriladi. Muallif obrazi asarda tasvirlangan badiiy voqelikni yaxlitlashtiruvchi sub’ektiv asos bo’lganidek, avtor nutqi asarning moddiy tarafini yaxlitlashtiruvchi unsurdir. Muallif nutqi vositasida asar qismlari, voqealar, tafsilotlar yaxlit bir organizmga - badiiy matnga birikadi. Muallif nutqi grammatik jihatdan adabiy til normalariga yaqinlashadi, biroq uning adabiy til normalariga to’la muvofiq bo’lishini talab qilishlik xato bo’lur edi. Zero, yozuvchi milliy til imkoniyatlarini kengaytirishga, o’zining his-kechinmalarini, o’y-hislarini imkon qadar yorqin ifodalashga intilarkan adabiy til normalaridan chekinishi mumkin. Va ayni shu chekinishlar vaqti kelib adabiy til normasiga aylanishi mumkinligi ham ehtimoldan yiroq emas.
Personajlar nutqini individuallashtirish zarurati badiiy asar tilidagi differensatsiyalanganlikni yanada orttiradi. Chunki asardagi har bir personajning nutqi uning xarakter xususiyatlariga, dunyoqarashi, muhiti, ma’naviy qiyofasi, madaniy-ma’rifiy darajasi kabi jihatlarga muvofiq bo’lishi lozim. Sababki, epik va dramatik asarlarda qahramon xarakterini yaratishning asosiy vositalaridan biri personaj nutqi sanaladi.
Badiiy nutq ikki shaklda: sochma(nasr) va tizma(nazm) shakllarda mavjuddir. Nasriy nutq tuzilishi jihatidan kundalik muloqot tiliga o’xshash bo’lsa, she’riy nutq muayyan bir o’lchovga solingan, hissiy to’yintirilgan nutq sanaladi. Nasriy nutq epik va dramatik asarlarning asosiy nutq shakli hisoblanadi. Shu bilan birga, she’riy yo’lda ham epik va dramatik asarlar yaratilishi mumkinligini unutmaslik kerak. She’riy nutq esa lirik asarlarning asosiy nutq shaklidir. Badiiy nutq shakllari haqida gapirganda, uning yana monologik va dialogik shakllari ham farqlanadi. Monologik nutq shakli bir odam tilidan aytilayotgan nutqni bildirsa, dialogik nutq shakli suhbat-muloqot chog’idagi bir necha kishining nutqini anglatadi. Lirik asarlarda monologik nutq, dramatik asarlarda dialogik nutq etakchilik qilsa, epik asarlarda ularning har ikkisi ham keng o’rin tutadi. Bunda muallif nutqi asosan monologik shaklda bo’lsa, personajlar nutqi asosan dialogik shakldadir.
Nihoyat, navbatdagi masala — "badiiy til", "adabiy til" va "milliy til" munosabati. Ma’lumki, umumxalq tili (milliy til) deganda o’zbek tilida so’zlashuvchilarning barchasi — yashash xududi, ijtimoiy tabaqaga mansubligi, mashg’ulot turi va h. qat’iy nazar foydalanadigan til tushuniladi. Adabiy til deganda esa umumxalq tilining grammatik, imloviy va orfoepik jihatlardan me’yorlashtirilgan shaklini tushunamiz. Badiiy til umumxalq tili bazasida shakllanadi va qisman adabiy til me’yorlariga yaqinlashadi. Shu bilan birga, badiiy til adabiy til me’yorlaridan o’rni bilan chekinadi(mas., shevaga xos unsurlarning ishlatilishi). Badiiy til o’zida milliy adabiyotimizda uzoq davrlardan beri shakllanib kelgan an’analarning davomchisi sanaladi va shu bois ham unda uning o’zigagina xos bo’lgan unsurlar (an’anaviy sifatlashlar, ramz va majozlar, o’xshatishlar va h.) majmui ham mavjuddir.
Badiiy asarda tasvirlanayotgan narsani jonli tasvirlash, his-tuyg’u va kechinmalarni yorqin ifodalashga xizmat qiluvchi vositalarni umumlashtirib "badiiy tasvir va ifoda vositalari" deb ataladi. Avvalgi faslda aytilganidek, badiiy tasvir va ifoda vositalari badiiy tilning belgilovchi xususiyati emas, balki belgilovchi xususiyat bo’lmish obrazlilik(tasviriylik) va emotsionallikni kuchaytiruvchi unsurlardir. Aytish kerakki, bu tushuncha adabiyotshunoslikda "poetik vositalar", "sintaktik figuralar", "stilistik figuralar" kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Shuni ham yodda tutish lozimki, bu vositalarning bunisi tasvir, bunisi ifoda vositasi deyishlik ham nomaqbul, chunki badiiy adabiyot so’z vositasida tasvirlaydi va shu tasvir orqali ifodalaydi. Ya’ni, ko’p hollarda bitta vositaning o’zi ham tasvir ham ifodaga xizmat qiladi. Faqat lirik asarlarda qo’llaniluvchi ayrim vositalar (mas, tovush takrorlari) borki, ular asosan ifodaviylikni kuchaytirish vazifasini bajaradi.
Badiiy til umumxalq tili bazasida yuzaga keladi, dedik. Yozuvchi umumxalq tilidan foydalanar ekan umumodatlangan normadan og’adi (ya’ni, til unsurlarini odatdagidan o’zga shakl, ma’no, tartib, munosabat va sh.k.larda qo’llaydi) va shu "og’ish"dan ma’lum badiiy-estetik maqsadni ko’zda tutadi. Bu xil og’ishlar tilning turli sathlarida — fonetik, morfologik, leksik, semantik, sintaktik sathlarda kuzatilishi mumkin. Badiiy tasvir va ifoda vositalari ijodkorning muayyan badiiy-estetik maqsadga erishish uchun umumodatlangan normadan og’ishi natijasida yuzaga keladi, ular tasvirning jonli va to’laqonli bo’lishiga, ifodaviylikning kuchayishiga xizmat qiladi.
Leksik satxdagi normadan og’ish yozuvchining umumxalq tili bazasidagi leksik vositalardan foydalanishida ko’rinadi. Ma’lumki, umumxalq tilidagi so’zlar o’zlarining nominativ holatida ham tasviriylik va ifodaviylik imkoniyatlari jihatidan farqlanadi. Ya’ni, ijodkor ifoda va tasvirni so’z ma’nosiga daxl qilmagan holda, mavjud so’z hazinasidan "so’z tanlash" hisobigagina kuchaytirishi mumkin bo’ladi. Yozuvchining umumxalq tilida mavjud so’zlardan umumodatiydan o’zgacharoq foydalanishi quyidagicha badiiy-estetik maqsadlar bilan yuz beradi:
1. Davr koloritini(ruhini) berish uchun. Lug’atdagi eskirgan so’zlar — arxaizm va istorizmlar odatdagi so’zlashuvda ishlatilmasligi ma’lum. Biroq ular tarixiy mavzudagi badiiy asarlarda davr koloritini berish uchun juda zarur. Deylik, o’z asarida o’n beshinchi asr voqeligini tasvirlayotgan ijodkor, tabiiyki, o’sha davrga xos realiyalarni tasvirlashi lozim bo’ladi. Ya’ni, o’sha davr koloritini o’sha davrga xos bo’lgan narsa-buyumlar, hodisalar, tushunchalar va h. nomlarisiz to’la tasvirlab bo’lmaydi. Ikkinchi tomondan, o’n beshinchi asr muhitida harakatlanayotgan personaj tili ham shunga mos bo’lishi, uning nutqida o’sha davrga xos so’zlar va so’zshakllar ishlatilishi obrazning ishonarli va to’laqonli bo’lishiga xizmat qiladi.
2. Adabiy tilda kam qo’llaniluvchi dialektizmlar badiiy asarda joy koloritini berish uchun qo’l keladi. Aytaylik, o’zbek tilida so’zlashuvchilar tarqalgan xududlarda umummilliy xususiyatlar bilan bir qatorda o’sha xudud kishilarigagina xos bo’lgan jihatlar (urf-odatlar, tasavvurlar, aqidalar, narsa-buyumlar va h.k.) ham mavjudki, bular birinchi galda sheva tilida o’z aksini topadi. Shunday ekan, asarda tasvirlanayotgan xududga xos buyoqlarni berish, unda harakatlanayotgan personaj xarakterini to’laqonli badiiy talqin etish uchun dialektizmlardan foydalanish zarurati yuzaga keladi.
3. Badiiy obraz konkretlilik xususiyatiga ega. Asardagi personaj konkret muhitda harakat qiladi. Muhitga mansublikni ifodalashda varvarizmlar, vulgarizmlar, argo va jargonlarning ahamiyati katta. Muhit koloritini ifodalash bilan birga, ular personaj nutqini individuallashtirish, ruhiyatini ochish va umumiy qiyofasini yaratishda ham muhim ahamiyatga kasb etadi.
4. Tasvir predmetiga munosabatni ifodalash. Tilimizda mavjud so’zlar emotsional bo’qdorligi nuqtai nazaridan bir-biridan farq qiladi. Yozuvchi tasvir predmetiga munosabatini ifodalash uchun mavjud so’zlardan keragini tanlashi zarur bo’ladi. Masalan, sinonim so’zlar qatoridan ijobiy bo’yoqqa yoki salbiy bo’yoqqa ega so’zning tanlanishi yozuvchining tasvir predmetiga munosabatini yorqin ifodalab berishi mumkin.
Semantik sathdagi og’ishlar. Ma’lumki, nutq jarayonida biz so’zlarni o’z ma’nosida yoki ko’chma ma’noda qo’llashimiz mumkin. So’zning odatiy ma’nosidan o’zga ma’noda qo’llanishi semantik satxdagi og’ish sanaladi. Ko’chma ma’noda qo’llangan so’zlarning umumiy nomi trop (ko’chim) deb yuritiladi. So’z ma’nosi ko’chishining, tropning metafora, metonimiya, sinekdoxa, kinoya singari bir qator ko’rinishlari mavjud. Badiiy asarda qo’llanilgan ko’chimlar ishlatilish darajasi, badiiy bo’yoqdorligi, ta’sirdorlik darajasi kabi jihatlaridan bir-biridan jiddiy farqlanadi:
a) ko’chimlarning bir qismi allaqachon til hodisasiga aylanib ulgurgan. Masalan, "kun botdi", "soat yuryapti" kabi birikmalarda so’z ma’nosi ko’chganligi aniq, biroq biz ularga shu darajada ko’nikib ketganmizki, hozirda ularga ko’chim sifatida qaramaymiz ham. Badiiy asar matnida mazkur ko’chimlar qo’llanganida, tabiiyki, muallif muayyan badiiy-estetik maqsad bilan semantik satxda og’ishga yo’l qo’ygan deya olmaymiz, zero, ular yozuvchi tomonidan tayyor holda olingan. Baski, bu xil ko’chimlar matnda estetik funktsiya bajarmaydi, ularni badiiyat hodisasi sifatida talqin qilib bo’lmaydi;
b) asar matnida badiiy adabiyotda an’anaviy tarzda ishlatilib kelayotgan ko’chimlar ham ko’p uchraydi. Masalan, "shakar lab", "gul yuz", "bulbul", "sarv qomat", "qoshi kamon", "nargis ko’z" va hokazo. Bu xil ko’chimlar ham yuqoridagilar singari tayyor holda olinadi, biroq, ulardan farqli o’laroq, matnda estetik funktsiya bajaradi: tasviriylikni, ifodaviylikni kuchaytiradi;
v) badiiy-estetik funktsiyadorligi, tasviriylik va ifodaviylikni kuchaytirishi jihatidan muayyan matndagina ko’chma ma’noda qo’llangan, muallifning assotsiativ fikrlashi mahsuli o’laroq dunyoga kelgan ko’chimlar alohida o’rin tutadi. Ularni shartli ravishda "xususiy muallif ko’chimlari" deb atashimiz mumkin. Shu xildagi ko’chimlargina yozuvchining muayyan badiiy-estetik maqsadni ko’zlab yo’l qo’ygan semantik satxdagi og’ishi natijasidirki, uning badiiy til bobidagi mahorati xususida gap borganda biz, avvalo, shu xil ko’chimlarni e’tiborga olishimiz kerak bo’ladi.
Voqelikdagi narsa-hodisalar orasidagi bizga ko’rinmagan, biroq san’atkorona o’tkir nigoh bilan ilg’angan o’xshashlik, aloqadorlik asosidagi ko’chimlar o’quvchini hayratga soladi, unga zavq bag’ishlaydi. Badiiy asarda eng ko’p qo’llanuvchi ko’chim turlaridan biri metaforadir. Metafora usulidagi ma’no ko’chishida narsa-hodisalar orasidagi o’xshashlikka asoslaniladi. Tabiatan, metaforani yashirin o’xshatish deb atash mumkin. Yashirin o’xshatish deb atalishiga sabab shuki, metaforada o’xshatilayotgan narsa tushirib qoldirilgani holda o’xshayotgan narsa uning ma’nosini bildiradi. Tabiiyki, bunda o’xshatilayotgan narsalardan aynan o’xshashlik talab qilinmaydi, ikki narsa hodisaga xos belgilardan birortasi asos uchun olinadi. Masalan, "oltin kuz", "oltin davr" birikmalarining birinchisida "rang", ikkinchisida "qimmat" asos uchun olingan. Keltirilgan misol metaforaning eng sodda ko’rinishlaridan bo’lib, quyida o’xshashlik aloqalari birmuncha murakkabroq namoyon bo’luvchi xususiy muallif metaforalaridan bir nechasini mushohada qilib ko’ramiz.
R.Parfining: "Suv ostida yaltiraydi tosh, Xarsanglarda sinadi suvlar" — satrlarida metaforaning ma’nosi ikki bosqichda namoyon bo’ladi. Shoir tilimizda ancha keng qo’llaniluvchi suvning oynaga o’xshatilishiga tayanadi (birinchi bosqich) va shu asosda suvning xarsangga urilib parchalanishini oynaning sinishiga o’xshatadi (ikkinchi bosqich). Shoirning quyidagi:
Derazamga uriladi qor
Jaranglaydi jarangsiz kumush,-
satrlarida metaforaning ma’no assotsiatsiyalari yanada kengroq. Ma’lumki, qorning kumushga (rang o’xshashligi) o’xshatilishi ancha keng qo’llanadi. Shoir shu asosda "kumush"ning yana bir assotsiyatsiyasini uyg’otadi: qorning yog’ishini "kumush tangalarning sochilishi"ga o’xshatadiki (jaranglaydi jarangsiz kumush), go’yo kimdir hayri-ehson qilib tanga sochayotgandek. Xalqimizda "qor" yog’ishi to’kinlikdan, barakotdan deb bilinishi sizga ma’lum, albatta. Ko’ramizki, qor shoirning assotsiativ fikrlashida avvalo "kumush"ni, keyin xalqimizning maishiy tafakkurida muqim o’rinlashgan fikrni uyg’otadi. Anglashidadiki, leksik metaforaning mazmuni bir so’z doirasida anglashilishi mumkin bo’lsa, matn ichidagi metaforaning ma’nosi matndagi boshqa so’zlar bilan aloqada oydinlashar ekan. Masalan, shoir yozadi:
Eng dahshatli baqiriq - soqovning baqirig’i.
O’, qanday kuch bilan baqirar qabrtoshlar...
Albatta, bu o’rinda metaforaning ma’nosi turlicha tushunilishi, u turli o’quvchining ongida turlicha assotsiatsiyalarni uyg’otishi mumkinligi tabiiy. Parchadagi birinchi misra ikkinchisining anglanishiga asos bo’ladi. "Soqovning baqirig’i"dagi dahshatli jihat shuki, uni kamdan kam odam eshitadi, eshita oladi. Shunga o’xshash, qabrtoshlar ham bizni juda ko’p narsalardan ogoh etadi, faqat ularning baqirig’ini biz doim ham "eshitolmaymiz". Baqirig’ini yonidagi odam eshitmayotganini bilib turgan soqovning holatini tasavvur qilasiz-da, bizni ogoh etib unsiz baqirayotgan qabrtoshlar, ular ortidagi o’tganlar ruhini tasavvur etasiz. Va ayni shu nuqtada she’r dilingizni titratadi, boshda tushunarsizdek ko’ringan satrlar qatidagi ma’no ongingizga o’chmas bo’lib muhrlanadi.
Ma’no ko’chishining keng tarqalgan turlaridan yana biri metonimiyadir. Metonimiya (gr.-"o’zgacha nomlash", "boshqa narsa orqali atash") usulida ma’no ko’chganida narsa-hodisalar o’rtasidagi aloqadorlik asos qilib olinadi. Bu aloqadorlik turlicha ko’rinishlarda namoyon bo’lib, bunda narsa-hodisa, holat yoki harakat bilan ular egallagan joy ("stadion hayqirdi", "butun shahar qatnashdi"), vaqt ("og’ir kun", "omadli yil"); harakat bilan u amalga oshiriladigan vosita ("achchiq til"); narsa va uning egasi, yaratuvchisi ("Fuzuliyni o’qimoq); narsa va u yasalgan modda, xom-ashyo ("barmoqlari to’la tilla"); ruhiy holat, xususiyat va uning tashqi belgisi("ko’z yummoq") kabi aloqalarga asoslaniladi. Badiiy adabiyotda, ayniqsa, metaforik tafakkur etakchilik qilayotgan zamonaviy adabiyotda metonimiya metaforaga nisbatan kamroq uchraydi, o’zining estetik funktsiyadorligi jihatidan ham u metaforadan quyiroq turadi. Shunday bo’lsa-da, badiiy matnda metafora bilan yondosh qo’llangan holda u katta badiiy samara beradi, fikrni lo’nda va ta’sirli ifodalashga xizmat qiladi. Misol uchun A.Oripovning "Bahor" she’ridan olingan "Qaydadir yurtini eslab ingrar nay" satrini olib ko’raylik. Cholg’u asbobi orqali kuy ma’nosining berilishi — metonimiya, biroq u "ingrar" metaforasi bilan qo’shilib kuchli badiiy samara beradi. Yoki "Faryod chekkanim yo’q el ichra taqir, O’ch ham olganim yo’q na qalamimdan" satrlarida ham yana vosita orqali jarayon nazarda tutiladi va u ham "o’ch olmoq" metaforasi bilan baqamti qo’llanadi. Bu ikkisi birlikda esa "butun vujudim bilan ijodga berilib g’amlarimni unutishga harakat qilmadim" degan ma’noni beradi va, muhimi, shu mazmunni obrazli, ta’sirli ifodalashga xizmat qiladi. Yuqoridagi misollarda vosita-harakat aloqasi asosidagi ko’chimni ko’rgan bo’lsak, U.Azimning: "Ko’zlarini ochib-yumar Mitti qushcha - yarador. Falak, unga najot yubor, O’lim, bo’lma xaridor",- satrlarida joy metonimiyasini ko’ramiz. Zero, bundagi "falak" so’zi tafakkurimizda o’rinlashgan ishonch asosida "yaratgan"ni anglatadi. Yoki yana shu shoirning "Sen nimani ko’ribsan, ey, Rim?" satrida ham joy nomi orqali unda yashovchilar ma’nosi ifodalanadi. Ba’zi hollarda obrazni yaratishda metafora va metonimiyaning qorishiq holda kelishi, birgina so’zning ham metonimik, ham metaforik asosdagi ko’chma ma’nolari qo’llanishi kuzatiladi. Shu jihatdan Sh.Rahmonning quyidagi she’riga diqqat qilaylik:

Xazonga aylandi kunlarim...
Motamda turganday boqaman.
Fasllar to’qnashgan lahzada
xazonlar to’pini yoqaman.
Ko’zlarim achishar behosdan
yuragim, qo’llarim titraydi.
Alanga olmaydi kunlarim,
tutaydi, oh, muncha tutaydi.

She’rning lirik qahramoni - kechmishini sarhisob qilayotgan, o’tgan kunlaridan qoniqmaslik tuyayotgan odam. Shoirning assotsiyativ tafakkuri "xazon"da metonimik asosda kuzni, ayni paytda uning o’zida metaforik asosda yana o’tgan, hayot daraxtidan go’yo uzilib tushgan kunlarini ko’radi. She’rning kayfiyatini his qilishda, uni tushunishda "xazon" etakchi ahamiyat kasb etadi, go’yo kalit vazifasini bajaradi. Shunga o’xshash, X.Davronning "Qarshida deraza so’ylaydi ertak, Unda ikki soya - baxtiyor malul" satrlarida ham yolg’iz ayol ruhiyatini ochishda metonimiyadan mohirona foydalanilgan va unda ham metonimiya metafora bilan baqamti qo’llangan.
Tropning yana bir turi sinekdoxa bo’lib, u mohiyat e’tibori bilan metonimiyaning bir ko’rinishidir. Sinekdoxaning metonimiya ko’rinishi sifatida qaralishiga sabab shuki, bunda ham aloqadorlik asosida — butun va qism, yakka va umum aloqasi asosida ma’no ko’chishi yuz beradi. Shu bois ham mutaxassislar sinekdoxani metonimiyaning miqdoriy ko’rinishi deb qaraydilar. X.Davronning "Kulol muhabbati" she’ridan:

Sahardan to oqshomga qadar,
Ko’kda porlab yonmaguncha oy,
Ertak so’ylar sarxush barmoqlar,
Ertak tinglar qizil rangli loy...

Bu o’rinda ham "ertak so’ylar" metafora bo’lsa, "barmoqlar" sinekdoxadir. "Ertak so’ylar" deganda kulolning o’z ishiga butun mehri, qalb qo’ri bilan berilgan ijodning sehrli onlari nazarda tutiladi. Tabiiyki, ertak so’ylayotgan "barmoqlar" - qism va u butunni - kulolni anglatadi. Yoki M.Yusuf "Faqat shu er yaqin yurakka, Faqat shunda quvonar ko’zlar" deganida ko’z odam ma’nosini bildirishi ham sinekdoxaga misol bo’la oladi. Yakka narsa nomi bilan umumni nazarda tutishlik ham sinekdoxa sanaladi. Sh.Rahmon bir she’rida: "Qadimda mevalar etilgan paytda savob deb yashagan komil ajdodim musofir chanqog’in bossin deb atay buzib qo’yar ekan bog’lar devorin" deb yozarkan, "qadim ajdodim" birikmasi ostida ajdodlarni, butun xalqni nazarda tutadi. Shunga o’xshash, "O’zbekning qorako’z bolalariga bitta dunyo qolsin hayratlik" deganida ham o’zbek xalqi nazarda tutilgani tayindir. Badiiy asarlarda atoqli otlarning turdosh ot ma’nosida qo’llanilishi ham sinekdoxaning bir ko’rinishi deb qaraladi. Masalan, shoir "faqat Jumavoyi bo’lgani uchun havaslaring kelar robinzonlarga" deganida Robinzonga o’xshash hayot kechiruvchi kishilarni - ko’pchilikni nazarda tutadi.
Ma’no ko’chishining yana bir turi "kinoya" (ironiya) bo’lib, u teskari o’xshatishga asoslangan ko’chimdir. Masalan, A.Qodiriy Kalvak maxzumning badbashara qiyofasini chizib bergach, boshqa bir o’rinda uni "husni Yusuf" deb ataydiki, bu birikmaning teskari ma’noda qo’llangani bizga ravshan. Kinoya qahramonlar tilida ham keng qo’llanadi. Biroq bu holda u ko’chim sifatida emas, ko’proq konkret hayotiy holatga, sog’lom mantiqqa yoxud so’zlovchining maqsadiga muvofiq kelmaydigan gap sifatida ko’rinadi. Kinoya asosidagi bu usul antifrazis deb yuritiladi. Antifrazis tasvir predmetiga yozuvchi munosabatni ifodalashda ayniqsa qo’l keladi. M.M.Do’stning "Iste’fo" qissasida bu usuldan keng foydalanilgan. masalan, Binafshaxon qizini himoya qilib: "Qizimiz kimdan kam? O’zi husndor bo’lsa, diplomi yaqin qoldi, aqli odobi joyida. O’zbekcha gapirishniyam biladi..." - deydiki, bu muallif kinoyasi qahramon ma’naviy qiyofasini ochishda katta ahamiyat kasb etadi. Yoki, qahramonlardan birining "Bugun kayfiyatim o’nglandi. Xotingayam do’q urdim" deyishi; boshqasining "o’zimizdayam do’xtir ko’p, barisi ota qadrdon, porayam so’ramaydi" deyishlari yozuvchining qahramonga, muhitga munosabatini ifodalashga xizmat qiladi.
Ko’chimning yana bir turi allegoriya bo’lib, bunda mavhum tushunchalar konkret narsa-hodisalar orqali ifodalanadi. Badiiy adabiyotda allegoriyalar ko’proq an’anaviy tarzda qo’llanib, ular turg’un holatga kelib ulgurgan. Masalan, badiiy asarlarda "tulki" ayyorlik, "bo’ri" vahshiylik, "eshak" farosatsizlik, "jiblajibon" qo’nimsizlik, "buqalamun" tutruqsizlik kabi ko’chma ma’nolarda qo’llanadi.
Badiiy adabiyotda mohiyatan allegoriyaga yaqin bo’lgan ko’chimning bir turi sifatida simvol (ramz) ham qo’llanadi. Simvolning allegoriyadan farqi shundaki, u muayyan kontekst doirasida ham o’z ma’nosida va ham ko’chma ma’noda qo’llanadi. Masalan, Cho’lpon she’riyatidagi "yulduz", "bulut", "bahor", "qish" obrazlari buning yorqin misoli bo’la oladi. Jumladan, Cho’lponning mashhur "Qalandar ishqi" she’rini o’qiganda uni ishqiy mavzudagi she’r sifatida tushunishimiz mumkin. Biroq bu she’rdagi ramzlar qatida boshqa bir ma’no ham mustaqil holda mavjud bo’lib, bu ma’noni o’z vaqtida shoirga ruhan yaqin qishilar tushunganlar. Sababi, ular ramzlarning ma’nosi anglashiladigan kontekstdan — shoirning hayot yo’li, orzu-intilishlari, she’r yozilgan paytdagi ruhiy holati va h. omillardan xabardor bo’lganlar. Demak, hozirda ham she’rni Cho’lponning hayot yo’li va ijodiy merosi kontekstida o’rganilsa, ramziy ma’no anglashilishi mumkin. Ramzning tabiati haqidagi fikrlarni R.Parfi she’ridan olingan tubandagi parcha misolida ham ko’rishimiz mumkin:

Yana keldim mahzun go’shaga
Bunda bir nay yotibdi sinib.
Qo’y sig’inma ortiq o’shanga,
Qo’y sig’inma unga sevgilim...

Parchadagi "singan nay" ramzdir. Mazkur ramzni o’z ma’nosida ham (ya’ni, o’sha go’shada chindanam singan nay yotibdi degan ma’noda), shuningdek, uni lirik qahramonning yo’qotilgan hislari, armonga aylangan orzulari ma’nosida ham tushuniish mumkin bo’ladi. Ikkinchi holatda biz "singan nay"ni ramz sifatida qabul qilgan bo’lamiz. Masalaning yana bir muhim tomoni shuki, "singan nay" bilan "yo’qotilgan hislar, armonga aylangan orzular" orasida hech qanday, ya’ni, metaforadagi kabi o’xshashlik yoki metonimiyadagi kabi aloqadorlik asosidagi munosabat mavjud emas. Ya’ni, "singan nay" faqat shu kontekst doirasidagina shartli ravishda o’sha mazmunni ifodalashi mumkin. Xuddi shu gap Cho’lponning "Qalandar ishqi" she’ridagi "yor", "muhabbat", "dengiz", "yulduz", "quyosh" ramzlariga ham to’la taalluqlidir. Zero, ular ham o’zlari ifodalayotgan ramziy ma’no bilan o’xshashlik yoki aloqadorlik munosabatida emas, faqat shartli ravishdagina (shartdan, kontekstdan boxabar kishilargagina) ramziy ma’noni ifodalaydilar. Shartdan, kontekstdan bexabar o’quvchi uchun esa she’rning faqat bevosita mazmuni, yuzadagi mazmunigina mavjuddir.