O'quv ishlari bo’yicha prorektor

4. О‘zbekiston – mustaqillikka erishish yо‘lida
I.Karimov О‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi etib saylanishi bilan О‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy sohada jiddiy о‘zgarishlar boshlandi. Islom Karimov о‘z faoliyati boshidanoq respublikaning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligiga erishishga qaratilgan yо‘lni tanladi va Markaz bilan munosabatlarda prinsipial pozitsiyani egalladi.
«Paxta» va «О‘zbek» ishlari qayta kо‘rib chiqilib, millatlararo munosabatlarga tо‘g‘ri baho berildi va adolat tiklana boshladi. I.Karimov О‘zbekistonga rahbarlik qilgan dastlabki kunlardanoq о‘zbek xalqining ma’naviy kamol topishiga, milliy qadriyatlarning tiklanishiga, О‘zbekiston aholisini ijtimoiy himoya qilishga katta ahamiyat berdi.
Islom Karimov Farg‘ona fojeasining sabablarini tahlil qilib, mojaroga sabab bо‘lgan - aholining og‘ir ijtimoiy sharoitlari, ortiqcha ish fonida ishsizlik, yoshlarning muammolariga befarqlik va ularni ish bilan ta’minlanganlik, Farg‘ona vodiysidagi qiyin demografik vaziyat kabi omillarni yaxshi bilar edi.
1990 yil iyun oyida О‘sh shahrida millatlararo ziddiyatlar (о‘zbeklar va qirg‘izlar о‘rtasidagi tо‘qnashuvlar) sodir bо‘ldi. Ushbu voqealarning guvohi bо‘lgan, jahonga taniqli yozuvchi Chingiz Aytmatov shunday deb eslaydi: «О‘shga kelgan Islom Karimov о‘ziga xos jasorati va donoligi bilan oddiy odamlar va jamoat tashkilotlari rahbarlari bilan uchrashdi. Masalani tinch yо‘l bilan hal etish zarurligini, aks holda, keskinlik nafaqat О‘zbekistonni, balki butun О‘rta Osiyoni qamrab olishi mumkin, deb qat’iy ta’kidladi”.
Islom Karimov millatlararo munosabatlar respublikada tinchlik va hamjihatlikni saqlashning hal qiluvchi omili ekanligini inobatga olib, faoliyatining dastlabki kunlaridanoq ularning yechimi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni yaxshilash bilan bevosita bog‘liq ekanligini anglab yetdi. U iqtisodiyotni inqiroz holatidan chiqarish va davlat mustaqilligining poydevorini qо‘yish maqsadida amaliy ishlarni boshladi. Mamlakat mustaqillikka erishgach, respublikaning kelajakdagi rivojlanishi uchun siyosiy va iqtisodiy asos yaratishga qaratilgan strategik dasturni ishlab chiqishni boshlash kerak edi. Shu vaqtdan boshlab О‘zbekistonda suverenitet tendensiyalari jamiyat hayotining turli sohalarida namoyon bо‘la boshladi.
О‘zbekiston rahbariyati inqirozni bartaraf etish uchun о‘z dasturini ishlab chiqdi. Bunda asosiy narsa - mulkchilikning turli shakllariga asoslangan samarali, ijtimoiy yо‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini yaratish va О‘zbekiston fuqarolarini har tomonlama himoya qilish, farovonlikning yuqori darajasiga erishish edi.
Mustaqillik yо‘lidagi muhim qadam - bu 1989 yil oktabr oyida о‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi bilan bog‘liq «Davlat tili tо‘g‘risida» qonunni qabul qilinishi bо‘ldi. Uni amalga oshirish uchun о‘zbek tilini о‘rganish bо‘yicha bepul tо‘garaklar tarmog‘i yaratildi, о‘zbek tilini ta’lim muassasalarida о‘qitilishiga, о‘zbek tilida darslik va adabiyotlarning nashr etilishiga e’tibor kuchaytirildi.
«Paxta ishi» bо‘yicha kо‘plab kishilar tuhmatga qolib, asossiz ayblanyotganligi baralla aytila boshlandi va mustaqillikning dastlabki yillaridayoq ularga umumiy avf e’lon qilindi.
Uzoq yillar respublikani boshqargan va buning uchun kо‘p ish qilgan Sharof Rashidovning siyosiy siymosini tiklash bо‘yicha ham ishlar boshlandi.
Islom Karimov 1990 yildan boshlab, Moskvada ma’lum bir yuqori lavozimlarga tavsiya etilgan shaxslardan intervyu olish amaliyotiga barham berdi, bu о‘sha paytdagi dadil va qat’iy qadam edi.
О‘zbekiston hukumati Moskvaning buyrug‘iga binoan о‘ylamasdan birlashtirilgan viloyat, tuman va shaharlarning ma’muriy qurilishini qayta kо‘rib chiqishni boshladi.
Qadimgi zamonlardan beri mehmondо‘stlik, mehr-oqibat, ochiqlik va bag‘rikenglik bilan mashhur bо‘lgan о‘zbek xalqining ma’naviy-axloqiy qadriyatlarini tiklash о‘sha davrning eng muhim vazifalaridan biri bо‘lgan. Shu bilan birga, iqtisodiy mustaqillik va siyosiy suverenitet asoslarini huquqiy qо‘llab-quvvatlash bо‘yicha faol ishlar olib borildi. 1989 yil 20 oktabrda О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XI sessiyasida «Asosiy Qonunga - О‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasiga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish tо‘g‘risida» gi masala muhokama qilindi va amaldagi О‘zbekiston SSR Konstitusiyasiga о‘zgartirishlar kiritish tо‘g‘risidagi talab kiritildi.
Iqtisodiy mustaqillikka erishish borasidagi respublika rahbariyati pozitsiyasining qat’iyligi 1988-1990 yillarda bir necha bor yaqqol namoyon bо‘ldi. Xususan, I.Karimov 1989 yil 2-sentabrda Moskvada partiyaning Plenumida nutq sо‘zlar ekan, shunday dedi: «Biz Markaz va respublikalar о‘rtasidagi vakolatlarni aniq belgilash va uning mustaqilligini har tomonlama mustahkamlash tarafdorimiz». 1989 yil 25-noyabrda О‘zbekiston SSR Oliy Kengashining sessiyasida «О‘zbekiston SSRning 1990 yillarga mо‘ljallangan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining davlat rejasi tо‘g‘risida» gi masala kо‘rib chiqilib, unda iqtisodiy mustaqillikka erishishga qaratilgan chora-tadbirlar aks ettirildi.
1990 yil 24-martda О‘zbekiston SSR Oliy Kengashining XII chaqirig‘ining I sessiyasi bо‘lib о‘tdi, unda О‘zbekistonda sobiq Ittifoq respublikalari ichida birinchi bо‘lib Prezident lavozimini ta’sis etish tо‘g‘risida qaror qabul qilindi. Sessiya bir ovozdan Islom Abdug‘aniyevich Karimovni О‘zbekiston SSR Prezidenti etib sayladi.
Respublikada Prezidentlik institutining tashkil etilishi jahon demokratik amaliyotida umume’tirof etilgan davlat boshqaruv shaklining shakllanishi va mamlakatning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi uchun kurashning navbatdagi bosqichi edi. Ammo Markazning joylarda yangi siyosiy boshqaruv institutini joriy etilishiga, xususan, Islom Karimovning О‘zbekiston Prezidenti etib saylanishiga munosabati salbiy edi.
Prezident devonining joriy etilishi qonunlar va boshqa davlat qarorlarini ijro etish mexanizmini kuchaytirishga, siyosiy, xalqaro va boshqa sohalarda qayta qurish jarayonlarini tezlashtirishga yordam berdi. Prezidentlik instituti О‘zbekistonda suverenitet va davlatchilikning tubdan yangi bosqichiga qadam qо‘yilganligini anglatar edi.
Respublikaning yangi rahbariyati mamlakat aholisining kam ta’minlangan qatlamlariga ijtimoiy yordam kо‘rsatish choralarini kо‘rdi: yolg‘iz onalar va kо‘p bolali onalarga pensiya va nafaqalar miqdori oshirildi, yangi ish о‘rinlari yaratildi, yakka tartibda qurilish uchun yer uchastkalari ajratildi, boshlang‘ich sinf о‘quvchilari uchun bepul nonushta joriy etildi, aholining xarid quvvati oshdi, ishchilarning ish haqi va barcha toifadagi pensionerlarning pensiyalari oshirildi. Shu bilan birga, respublikada ma’naviy va psixologik iqlimni yaxshilash hamda ijtimoiy-siyosiy vaziyatni mustahkamlash maqsadida О‘zbekiston xalqlarining ma’naviy va diniy qadriyatlarini, boy madaniy merosini tiklash ishlari boshlandi.
Markazdan О‘zbekistonga xodimlarni yuborish amaliyoti tо‘xtatildi. Respublika yetakchi kadrlarni tanlash va almashtirishni о‘z zimmasiga oldi. Bu О‘zbekiston mustaqillikka erishish yо‘lidan borayotganining yana bir isboti edi.
1989 yil 20-oktabrda 2-chaqiriq О‘zbekiston SSR Oliy Kengashining XI sessiyasida «О‘zbekiston Konstitusiyasiga (Asosiy qonuniga) о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish tо‘g‘risida» gi qonun qabul qilindi. Respublika Oliy Kengashiga hokimiyatning yuqori organi sifatida vakolat muddati tugagunga qadar respublikadagi rahbar kadrlarni, shu jumladan, Oliy Kengash raisi, О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi va boshqalarni tasdiqlash yoki tayinlash, zarur bо‘lsa, chaqirib olish huquqi berildi. Hukumatning Oliy Kengash oldida yillik hisobot berishi majburiy qilib qо‘yildi. Oliy Kengash vakolatlariga byudjet nazorati, vazirliklar va idoralarning ishini tekshirish, deputatlik mandatlarini muhokama qilish kabi masalalar kiritildi
О‘zbekiston rahbariyati respublikaning milliy iqtisodiyot bozoriga о‘tishning о‘ziga xos yо‘lini ishlab chiqishga kirishdi. О‘zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini shakllantirish konsepsiyasi ishlab chiqilib, 1990 yil 17-oktabrda jamoatchilik muhokamasiga taqdim etildi.Unda О‘zbekiston milliy iqtisodiyotining bozor iqtisodiyotiga о‘tish borasidagi asosiy prinsiplari ishlab chiqilgan edi. Respublika rahbariyatining О‘zbekistonning siyosiy va iqtisodiy suverenitetini ta’minlash borasidagi qat’iy pozitsiyasi I.Karimovning KPSS Markaziy Qо‘mitasining (1989 yil, 20-sentabr) va О‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qо‘mitasining (1990 yil, 23-mart) yalpi majlislarida sо‘zlagan nutqlarida bir necha bor ta’kidlandi.
О‘zbekiston Oliy Kengashining ikkinchi sessiyasida (1990 yil, 20-iyun) respublika davlat mustaqilligining huquqiy asos bо‘lgan «Mustaqillik Deklaratsiyasi» qabul qilindi. Unda ta’kidlanishicha, О‘zbekistonning davlat suvereniteti - bu о‘z hududining barcha tarkibiy qismlarida va tashqi aloqalardagi О‘zbekiston demokratik davlatining ustunligini, О‘zbekiston davlat hokimiyatining vakolatiga ichki va tashqi siyosatning barcha masalalari kirishini, О‘zbekiston о‘z taraqqiyot yо‘lini, о‘z nomini, о‘zining davlat ramzlariga ( gerb, bayroq, madhiya) ega bо‘lishini, О‘zbekistonning qonun chiqaruvchi hokimiyati respublikaning davlat suverenitetini amalga oshirish uchun zarur bо‘lgan qonunlarni ishlab chiqishini, О‘zbekistonning siyosiy va iqtisodiy tizimining tarkibi va tuzilishini belgilaydi.
О‘zbekiston Oliy Kengashi umumxalq referendumi bilan belgilab berilgan, О‘zbekistonda istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlar vakillariga, ularning qonuniy siyosiy, iqtisodiy, etnik, madaniy huquqlari va ona tilini rivojlantirishi kafolatlangan demokratik huquqiy davlat barpo etish borasidagi qat’iy qarorini e’lon qildi. Mustaqillik Deklaratsiyasining qabul qilinishi muhim tarixiy voqea bо‘ldi. Unda respublikaning davlat tuzilishining asosiy prinsiplari mustahkamlandi: demokratik davlat va qonunlarning uning butun hududi ustidan ustunligi: davlat chegarasi va hududining daxlsizligi va bо‘linmasligi; ichki va tashqi siyosat masalalarini mustaqil hal etish; xalqaro huquqning asosiy tamoyillarini tan olish va hurmat qilish kabilar kafolatlab qо‘yildi. Masalan, ushbu hujjatning 11-bandida davlat «О‘zbekiston SSRda yashovchi barcha millat va elatlarning vakillariga teng siyosiy, iqtisodiy, etnik, madaniy huquqlar va о‘z ona tillarining rivojlanishini kafolatlaydi», deyilgan.
1991 yilning avgustida Markazda Favqulodda vaziyatlar davlat qо‘mitasi (GKChP) tashkil etildi. Bu SSSR inqirozining eng baland va eng sо‘nggi nо‘qtasi bо‘ldi.
Ushbu voqealar shoshilinch ravishda О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovdan о‘zining mustaqil yо‘lini qonuniy belgilashni talab qildi.
1991 yil avgustdagi davlat tо‘ntarishiga urinish paytida Prezident I.A.Karimov Favqulodda vaziyatlar davlat qо‘mitasi va О‘zbekistonda favqulodda holat joriy etilishini tan olmagan qat’iy pozitsiyani egalladi. Xususan, Hindistonga birinchi rasmiy tashrifini tо‘xtatgan Karimov Toshkentga qaytib keldi. Shu kuni Islom Karimov respublika aholisiga “ushbu og‘ir vaziyatda о‘zingizni oqilona tutishga, tinch va tartibli bо‘lishga, о‘zingizni tiyishga va sabr-toqatli bо‘lishga chaqiraman ... Biz tanlangan yо‘ldan og‘ib ketmasligimiz kerak, ularni tinglamasdan tinchlik va osoyishtalikni buzadigan, xudbin maqsadlarni kо‘zlaganlarga ergashmasligimiz kerak”, deb murojaat qildi.
1991 yil 21-avgustda Prezident Farmoni chiqdi, unga muvofiq Favqulodda vaziyatlar davlat qо‘mitasining kо‘rsatmalari Konstitusiyaga zid deb e’lon qilindi.
1991 yil 25-avgustdagi Prezident Farmonida esa, unga binoan Respublika Davlat xavfsizlik qо‘mitasi va Ichki ishlar vazirligi О‘zbekiston tasarrufiga о‘tkazildi. Ichki ishlar vazirligining respublika hududida joylashgan ichki qо‘shinlari ham bevosita Prezidentga bо‘ysundi; respublika, Ichki ishlar vazirligi, prokuratura, sud, harbiy qismlar va Turkiston harbiy okrugining partiya tashkilotlari tugatildi.
1991 yil 28-avgust О‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti va Partiya Nazorat Qо‘mitasining qо‘shma Plenumi bо‘lib о‘tdi. Unda SSSR Markaziy Qо‘mitasi bilan tanaffus va О‘zbekiston vakillarini uning organlaridan chaqirib olinishi e’lon qilindi.
Xulosa qilib aytganda, mustaqillikka erishish arafasida О‘zbekiston ana shunday og‘ir inqirozli ijtimoiy-iqtisodiy ahvolda bо‘lsa-da, shunga qaramay, xalqimizning asriy orzusi bо‘lgan istiqlol sari dadil intilish jarayonlari davom etmoqda edi.