O‘quv materiallari maktabgacha pedagogika fanining ma’ruzalar matni

 Qoidali o‘yinlar turlari 
Har bir xalqda asrlar davomida kattalarning bolalar uchun yaratgan o‘yinlari 
va bolalarning o‘zlari yaratgan ba’zi o‘yinlari mavjud. Har qaysisi ham avloddan 
avlodga o‘tib kelgan va xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos shakliga aylangan. 
Qoidali o‘yinlar MTTda ta’lim-tarbiya vositasi sifatida keng qo‘llaniladi. Qoidali 
o‘yin ta’lim bilan bevosita bog‘liqdir. 
Ularning har biri bola shaxsiga ta’sir ko‘rsatadi, biroq o‘yinning u yoki bu turiga 
mansub deyish uning asosiy tarbiyaviy ta’siriga ko‘ra aniqlanadi. Masalan: “Oq 
terakmi ko‘k terak, bizdan sizga kim kerak” harakatli o‘yinida bolalardagi 
chaqqonlik, zehnlilik, chidamlilik malakalari rivojlanadi.
Didaktik o‘yinlar. 
Didaktik o‘yinlarning muhim elementi qoidalar hisoblanadi. Qoidalarni bajarish 
o‘yin mazmunini amalga oshirishni ta’minlaydi. Didaktik o‘yin ta’lim bilan bevosita 
bog‘liq bo‘lib, unga yordam beradi. Didaktik o‘yin - bu maktabgacha yoshdagi 
bolalarning yosh va imkoniyatlariga mos keladigan ta’lim berish metodidir. 
Tajribali tarbiyachi bu o‘yindan passiv bolalarni jamoaga aralashtirish, har xil 
rejalar, vazifalarni qo‘rqmasdan bajarishlari uchun foydalanadi. Didaktik o‘yinni 
amalga oshirishda har doim g‘oyaviylik prinsipiga asoslanish kerak. Didaktik o‘yin 
tarbiyachining vazifa hamda maqsadlariga muvofiq kelishi lozim. Didaktik o‘yinlar 
bolalarning birgalikda o‘ynab, o‘z manfaatlarini jamoa manfaatlari bilan 
uyg‘unlashtira olishi, bir-biriga ko‘maklashish va o‘rtog‘ining muvaffaqiyatidan 
xursand bo‘lishi kabi yaxshi munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi. 
O‘yinlar shaxsning sofdillik, rostgo‘ylik kabi ijobiy xislatlari shakllanishiga imkon 
beradi. Didaktik o‘yin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi, chunki unda bolalar 
mashg‘ulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, 
olgan bilimlaridan har xil usulda foydalanishlari uchun hayotiy sharoit yaratib 
beradi. Bunday o‘yinlarga kichik bolalar uchun “Rangiga qarab top”, “Shakliga 
qarab top” kabi o‘yinlarni misol tariqasida keltirish mumkin. Katta guruh bolalari 
uchun “Ishchilar nimalar va qanday ishlarni bilishadi?”, “Dehqonlar nimalarni 
yetishtiradi?”, “Kim ko‘proq narsalarning nomini ayta oladi?” va boshqa o‘yinlarni 
ko‘rsatish mumkin.

---

23 
Didaktik o‘yinlar bolalarning tevarak-atrof haqidagi bilimlarini mustahkamlashga 
yordam beradi, o‘z shaxsiy tajribalari va mashg‘ulotlarda olgan bilimlarni amalda 
qoplay olishga o‘rganadi, ulardagi fikrlash qobiliyatlarini, ijodiy kuchlarni, sensor 
jarayonni rivojlantiradi, olgan bilimlarini tartibga soladi. Didaktik o‘yinlar ta’lim 
jarayonini yengilroq va qiziqarliroq qiladi. Bolalar yoshlariga mos, qiziqarli faoliyat 
orqali o‘yinda amalga oshiriladigan aqliy tarbiya vazifasini juda oson va yaxshi 
o‘zlashtiradilar. Didaktik o‘yin kattalar tomonidan bolalarni aqliy rivojiantirish 
maqsadida yaratiladi. Unda o‘yin elementlari qaricha ko‘p bo‘lsa, bolalarga u 
shuncha quvonch bag‘ishlaydi. Didaktik o‘yinning muhim tomoni - uni 
o‘tkazishdan ko‘zda tutiladigan g‘oyadir. O‘yin g‘oyasi bolalarda o‘yinga qiziqish 
uyg‘otadi, ko‘pincha bu g‘oya didaktik o‘yinni boshlashga sababchi bo‘ladi. 
Masalan, “Xaltachada nima bor?”, yoki “Kim qanday qichqiradi” va shunga 
o‘xshashlar. Har bir didaktik o‘yinda o‘yin mazmuni, g‘oyasidan kelib chiqqan 
qoidalar ‘ladi. Unda qoidaning mavjudligi harakat o‘ynalishini yoki o‘yinning 
borishini belgilab beradi, bolalarning xulqini, o‘zaro bir-biriga bo‘lgan 
munosabatini boshqarib, kerak tomonga o‘ylantirib turadi. Qoida bolalar harakatini 
baholovchi o‘lchovdir. Didaktik o‘yinda amal qilinadigan qoidalar o‘yin 
harakatlarining to‘g‘ri-noto‘g‘riligini aniqlovchi va ularga baho beruvchi mezon 
hisoblanadi. Bolalarning biror bolaga nisbatan “U o‘yin qoidasini buzib o‘ynayapti” 
deyishlarining o‘zi ularning o‘yin qoidalariga qandaydir o'zgartirib bo‘lmaydigan 
qonundek munosabatda bo‘lishlarini ko‘rsatadi. Bolalarning o‘yin qoidalarini 
o‘rganib olishlari va ularga rioya qilishlari, ularda mustaqillikni, o‘yin jarayonida 
o‘zini-o‘zi, o‘zaro bir-birini nazorat qila bilish qobiliyatini tarbiyalashga yordam 
beradi. O‘yinning natijasini ikki nuqtayi nazardan: bolalar va tarbiyachi nuqtayi 
nazaridan baholash lozim. Agar o‘yin natijasini bolalar nuqtayi nazaridan 
baholaganda, unda bu o‘yindan bolalar qanday ma‘naviy va axloqiy ozuqa 
olganlarini hisobga olish lozim.

---

24 
Didaktik vazifalarni bajarish bolalardan ma’lum darajada zo‘r berishni, ya’ni 
ularning aqliy faoliyatiga talabni kuchaytiradi. Bolalar fahm-farosatlari, 
topag‘onliklari, diqqat va xotiralarininamoyish qiladilar. Bularning hammasi 
bolalarning o‘z kuchiga ishonchini oshiradi. Qalbini xursandchilik hissi bilan 
to‘ldiradi, ular bundan ma'naviy qoniqish hosil qiladilar. Didaktik o‘yinning 
natijasini muhokama qiladigan tarbiyachi quyidagilarga e’tibor berishi lozim: 
qo‘yilgan maqsadga erishildimi, belgilangan harakat bajarildimi, shu ko‘zlangan 
nuqtayi nazardan ma’lum natijalarga erishildimi yoki yo‘qmi. Yuqorida keltirilgan 
ikki vazifa ham yaxshi bajarilsa, ya'ni bir tomondan, bolalarda qiziqish uyg‘ota olsa 
va ular faoliyatini amalga oshirishga intilsalar, ikkinchi tomondan, qo‘yilgan hamma 
maqsad, vazifaga erishilsa, bunday o‘yin yaxshi natija beradi, deb hisoblash 
mumkin. O‘yin qatnashchilarini rag‘batlantirish, maqtash, yaxshi qatnashganlari 
uchun yetakchi rolni berish, ba’zan esa shu o‘yinda foydalanilgan o‘yinchoqni 
o‘ynashga berish yoki mevalarni yeyishga berish mumkin, ammo bolalar bunday 
mukofotlarni olaman deb har qanday yo'l bilan bu ishga intilishlariga yo'l 
qo'ymaslik kerak. O‘yin harakatli bolalar tomonidan bajariladi. O‘yin harakatlari 
xilma-xil ishlarda: narsalarning joyinialmashtirish, yig‘ishtirish, ularning rangiga, 
katta-kichikligiga, shakliga qarab bir-biridan ajratish, tanqidiy harakatlar va 
hokazolarda namoyon bo‘ladi. Katta bolalarning o‘yin harakatlari esa 
murakkabroqdir: bu o‘yin harakatlari bir guruh bolalar harakati bilan boshqa guruh 
bolalari harakati o‘rtasida o‘zaro bog‘lanish bo‘lishini, harakatlarning izchillik va 
navbati bilan amalga oshirilishini talab etadi. O‘yin natijasi didaktik o‘yinning 
muayyan natijasi bo‘ladi, natija esa o‘yinning finali hisoblanadi. Masalan: 
topishmoqlarni topish, berilgan o‘yin topshiriqlarini bajarish, fahm-farosatni 
namoyon qilish kabilar o‘yin natijasi bo‘lib, ularni bolalar erishilgan muvaffaqiyat 
deb tushunadilar. O‘yin mazmuni, g‘oyasi, harakatlari va qoidalari o‘zaro birbiri 
bilan bog‘langan bo‘lib, hatto ulardan birortasi bo‘lmasa ham o‘yinni o‘tkazib 
bo‘lmaydi. Didaktik o‘yinning o‘yin faoliyati sifatidagi o‘ziga xos xususiyati 
shundan iboratki, tarbiyachining bolalar bilan o‘zaro munosabatlari o‘yin tarzida 
bo‘ladi. Tarbiyachi o‘yin qatnashchisi yoki uning tashkilotchisi bo‘ladi. Bolalar 
ko‘pincha o‘yin mazmuni bilan belgilanadigan va o‘yin harakatlari talab etadigan 

---

25 
biron-bir rolni bajaradilar. Masalan, “Magazin” o‘yinida bilish mazmuni shundan 
iboratki, xaridor bolalar o‘zlari sotib oladigan narsalarning belgilarini aytishlari, 
sotuvchi bolalar esa talab qilingan narsaning nimaligini xaridor aytgan belgilar 
bo‘yicha bilib olishlari kerak. O‘yin kuzatuvchanlikni mashq qilish, nutqni ravon 
qilish uchun xizmat qiladi. O‘yin harakatlari kuzatishdan, buyumni har tomonlama 
ko‘rib chiqish, uni tasvirlash va boshqa buyumlar bilan taqqoslashdan iborat. O‘yin 
qoidalari xaridorning oladigan narsasini tanlab olish, sotuvchiga xushmuomala 
bo‘lishi, oladigan buyumni tasvirlab berishi, uni har tomonlama ko‘rib chiqish va 
boshqa buyumlar bilan taqqoslashi, belgisini aytish va pul to‘lashidan: 
sotuvchilarning vazifasi esa xaridor gapirganda ularni zo‘r e’tibor bilan tinglash, 
so‘zlarini bo‘lmaslik, so‘ragan buyumlarni olib, qog‘ozga o‘rab berishdan iborat 
bo‘ladi. Ko‘pincha didaktik o‘yinlar bolalarning bilimiga biron-bir yangilik 
kiritmaydi, ammo ularni o‘z bilimlarini yangi sharoitda ishlata bilishga o‘rgatadi 
yoki ular kichkintoylardan aqliy faoliyatning turli-tuman shakllarini namoyon 
qilishga talab etadi. Masalan, “Ajoyib xaltacha” o‘yinida bolalarga o‘zlariga tanish 
bo‘lgan o‘yinchoqni tasvirlab berish vazifasi yuklatiladi, buning uchun esa bola 
o‘yinchoqni boshdan - oyoq yaxshilab ko‘zdan kechirishi va uning o‘ziga xos 
begilarini eslab qolishi kerak bo‘ladi. Didaktik o‘yinning mazmuni va turlari. 
Didaktik o‘yinning mazmuni “MTT ta’lim-tarbiya dasturi” da bayon qilingan va 
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
A) buyumlar, ularning nomi, rangi, shakli, hajmi, sifati va ishlatilishi to‘g‘risida 
bilimlar berish;
B) mehnatning har xil turi va uning kishilar hayotidagi roli to‘g‘risidagi bilimlar; V) 
tabiat voqealari, narsalar, buyumlar, yil fasllari to‘g‘risidagi bilimlar;
G) dastlabki matematik tushunchalar: son, sanoq, kattalik, shakl vaqt va fazoviy 
tushunchalar berish.
Didaktik o‘yinlar ularning ta’lim-tarbiyaviy vazifasi, mazmuni, turli bolalar 
bog‘chasining ta’lim-tarbiya dasturida har bir yosh guruhlar ajratib berilgan. 
Dasturda har bir yosh guruhning o‘ziga xos ruhiy-fiziologik xususiyatlarini 
e’tiborga olgan holda didaktik o‘yinning tutgan o‘rni va vazifasi, mazmuni, 
o‘tkazish uslublari belgilab berilgan. Masalan, 2 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan 
bolalar bilan o‘tkaziladigan didaktik o‘yinlardan asosiy maqsad - bolalarni ranglarni 
birbiridan farqlash va nomini aytishga o‘rgatish, har xil o‘lchamlar (katta, kichik), 
shakllarni (sharcha, kubcha), bilishga, ko‘rib va eshitib idrok etish, diqqatni, mayda 
harakatlarni o‘stirishga yordam beradi. Masalan, “Juft kartochkalar”, “Kattalar va 
kichkinalar”, “Qo‘g‘irchoqni sayrga olib chiqish uchun kiyintiramiz”, 
“Qo‘g‘irchoqni cho‘miltiramiz”, ”Bu nimaning ovozi?”, “Xaltachada nima bor?” va 
shunga o‘xshash o‘yinlar. Bundan tashqari, shu guruhda bolalarni musiqa 
tovushlarini farq qilishga o‘rgatish uchun musiqaviy didaktik o‘yinlar ham 

---

26 
o‘tkaziladi. Ikkinchi kichik guruhda esa didaktik o‘yinlar quyidagi maqsadlarda 
o‘tkaziladi: bolalarda didaktik o‘yinchoqlar bilan yakkama-yakka o‘ynash 
ko‘nikmasini rivojiantirish, jamoa o‘yinlari tashkil etish; narsalarni faqat bir rangga 
qarab ajrata olish, katta-kichikligiga qarab farqlash; xalqachalarni va kubchalarni 
muntazam shaklda terib, ulardan minorachalar yasash; tanish buyumlar tasvirlangan 
ikki, to‘rt burchakli, olti burchakli kesma rasmlardan “Idish tovoqlarimiz”, 
“O‘yinchoqlar” kabilarning tasvirini yig‘ish; narsalarni farqlash va nomini to‘g‘ri 
aytishga o‘rgatish va hokazo. Musiqaviy - didaktik o‘yinlarda esa musiqa 
ovozlarining ba’zi bir xususiyatlarini farq qilishga o‘rgatish, qadam va yugurish 
ritmi (“Kim kelayotir”, “Sichqonlar yugurishayotir”) ovoz va cholg‘u asboblari 
tembrlarini (“Musiqaviy o‘yinchoqni o‘ylab top”, “Ovozidan bilib ol” ajrata bilishga 
o‘rgatish vazifalari ham hal etiladi. O‘rta guruhda didaktik o‘yinlar orqali bolalar 
eshitish, ko‘rish, sezish a’zolari yordami bilan turli narsalar va ularni yasash uchun 
ishlatiladigan materialning xossalarini bilib olish, narsalarni tashqi ko‘rinishiga 
qarab bir-biriga taqqoslash, guruhlarga ajratishni o‘rgatish vazifalari amalga 
oshiriladi. Yana didaktik o‘yin davomida bolalar o‘rtaga qo‘yilgan masala ni hal 
etishda sabr-matonatli bo‘lishga, qiziquvchanlikka, diqqat-e’tiborlilikka odatlantirib 
boriladi. Musiqaviy-didaktik o‘yinlar orqali tovushlarni diqqat bilan tinglab, 
balandpastligiga, ritmiga, tembriga, dinamikasiga qarab bir-biridan farq qila olishga 
o‘rgatib boriladi. Katta guruhda didaktik o‘yinlar quyidagi vazifalarni hal etishni 
maqsad qilib qo‘yadi: kuzatuvchanlik, narsalarni tekshira bilish, bir biriga taqqoslay 
olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni (rangi, shakli, katta-kichikligi, 
materiallarni seza bilish, narsalarning joylanishidagi o‘zgarishlarni) aytib bera olish 
kabi sensor qobiliyatlarni tarbiyalash; biron hayvon, o‘simlik, transport ta’rif-tavsif 
qilib berilganda, ularning nomini topa bilish malakasini o‘stirish, bolalarning 
umumiy tasavvurini, buyumlarni umumiy belgilariga qarab guruhlarga bo'lish 
qobiliyatini rivojlantirish, so‘z faolligini faollashtirish va to‘ldirish; qismlardan 
yaxlit narsalar (kubiklar, mozaika va boshqalar)yasash malakasini o‘stirish. 
Musiqaviy didaktik o‘yinlar orqali tovushlarni bir-biridan farq qilishni o‘rgatish, 
ritmik usulni ajrata olish, ashulalar va cholg‘u asboblari ovozining tembrini farq 
qilish (“Kim kuylayapti?” “Shiqildoqli childirma”), ovozning dinamikasini ajrata 
olish (“tez, sekin kuylaymiz”) uchun foydalanish kabi vazifalar amalga oshiriladi. 
Maktabga tayyorlov guruhida didaktik o‘yinlar hamma yosh guruhlaridagi kabi 
alohida o‘rin tutadi va bu guruhda didaktik o‘yinlar orqali quyidagi ta’lim - 
tarbiyaviy vazifalar amalga oshiriladi: bolalarda didaktik o‘yinlarga qiziqish 
uyg‘otish, har bir narsani bilishga havas, kuzatuvchanlik, diqqat-e’tibor, ziyraklik, 
aqliy vazifalarni mustaqil hal qilish malakasini tarbiyalash. Ularga narsalarni 
turkumlarga bo‘lishda yordamlashuvchi o‘yinlarni, domino, mozaikaning har xil 
turlarini, shashka, sakrovchi biryo‘lkalarni jumboq o‘yinlar, og‘zaki o‘yinlar 

---

27 
(“Dengiz to‘lqillanmoqda”, “Qora va oq”), ranglarni va ulardagi nozik ayirmalarni 
bir-biridan farqlashni o‘rgatadigan o‘yinlar o‘tkaziladi. Musiqaviy-didaktik o‘yinlar 
orqali esa bolalarni tovushlarga diqqat bilan quloq solishga (“Tovushlarni takrorla”, 
“Ikki metalafonni galma-gal chalish” va h.k) ritmik shaklni gavdalantirib berishga 
(“O‘z ritmingni o‘ylab ol”, “Bolalar va filchalar”), dinamik farqlarni bir-biridan 
ajratishga (“Ovchilar va quyonlar”) o‘rgatiladi. 
Didaktik o‘yinda bolalar har doim o‘zlarini o‘ynayotgandek his etishlari kerak. 
Narsalar bilan o‘tkaziladigan didaktik o‘yinlardan tarbiyachi bolalarni narsalar, 
ularning xususiyatlari va bir-biridan farq qiladigan xususiyatlari bilan, ularni 
ishlatish usullari bilan tanishtirish vositasi sifatida foydalanadi. Bolalarning narsalar, 
ularning sifati to‘g‘risidagi bilimlarni mustahkamlash uchun har xil o‘yinchoqlar, 
suratlar, uy-ro‘zg‘or buyumlaridan foydalaniladi. O‘yinchoqlar bilan o‘ynaladigan 
o‘yinlar. “Xaltachada nima bor?” o‘yinning maqsadi, o‘yinchoqlarning nomlari
bilan tanishtirish va bu o‘yinchoqlar to‘g‘risida bilimlarni mustahkamlash, tovushlar 
talaffuzini mashq qildirishdir. “Bu nima?” o‘yinida bolalar qo‘g‘irchoqqa har xil 
narsalar va ularning ishlatilishi to‘g‘risida gapirib beradilar. Bunday o‘yin guruhda, 
bog‘cha maydonchasida, uxlash xonasida o‘tkazilishi mumkin. Didaktik o‘yinlarda 
tarbiyachi bolalarni faqat narsalarning nomi va ular nimaga kerakligi bilan 
tanishtiribgina qolmay, balki shu narsalarning shakli, rangi, katta-kichikligi, fazoda 
tutgan o‘rni haqida ham tanishtiradi. Har bir buyum va o‘yinchoq o‘zining aniq 
tashqi ko‘rinishiga ega bo‘lishi kerak, o‘yinda esa qo‘yilgan maqsad narsaning 
asosiy belgisini ajrata bilishga imkon tug‘dirishi lozim. Bunday talabga xalq 
o‘yinlari o‘z shaklining aniqligi, rangining tiniqligi bilan ko'proq javob bera oladi. 
Bolalarni o‘ylashga, aqliy vazifalarni bajarishga undaydigan o‘yinlar ham katta 
ahamiyatga ega. Bolalarning rang haqidagi tushunchalarini mustahkamlash va 
aniqlash uchun quyidagi o‘yinlar o‘tkaziladi: sharlarni rangiga qarab to‘plash, 
“Dumaloqni dumalatish”, xalqachalarni ipga o‘tkazish, “Shu rangdagi dumaloqni 
dumalatish”, “Kimda mana bu rangdagi xalqacha bor”, “Kim mana bu rangdagi 
haltachani topa oladi” va h.k. Shakl, rang predmetlarning asosiy belgisidir. Shakl 

---

28 
to‘g‘risida tushunchalarni “Xaltachada nima bor”, “Nima o‘zgardi?”, “O‘yinchoqlar 
do‘koni”, “Qo‘g‘irchoqni kiyintiramiz”, “Bu nima?” va boshqa o‘yinlar orqali 
aniqlash va mustahkamlash mumkin. Qo‘g‘irchoq bolalarning eng sevimli 
o‘yinchoqlaridan biri. Har bir bolalar bog'chasida didaktik jihozlangan o‘yinchoq 
bo‘lishi kerak. Qo‘g‘irchoq jihozlariga kiyim, ichki kiyim, poyabzal, idish-tovoq, 
mebel o‘yinchoqlar kiradi. Qo‘g‘irchoq bilan quyidagi o‘yinlarni o‘tkazish mumkin: 
“Qo‘g‘irchoqni kiyintiramiz”, “Qo‘g‘irchoqni sayrga otlantiramiz”, “Qo‘g‘irchoqni 
mehmon qilamiz”, “Qo‘g‘irchoqlar bayrami”, “Qo‘g‘irchoqning tug‘ilgan kuni”, 
“Qo‘g‘irchoqni uxlatamiz”. O‘yinlar topishmoqlar bilan qo‘shib olib borilganda 
qiziqarli o‘tadi. Masalan, “Qo‘g‘irchoqni uxlatamiz” o‘yinida qo‘g‘irchoqqa karovat 
tayyorlayotganda tarbiyachi “Uzun, yumshoq, yo‘l-yo‘l....” (matras), “Oq, toza, to‘rt 
burchak” (yostiq), “Paxtali issiq...” yoki “junli issiq” (adyol) va boshqa 
topishmoqlarni aytishi mumkin. Qo‘g‘irchoqning karovati tayyor bo‘lgandan keyin 
qo‘g‘irchoqni yotqizib, “alia” aytadi. Mebellarning nimaga ishlatilishi, 
o‘yinchoqlarning nomini mustahkamlash uchun “Qo‘g‘irchoqqa xona yasatamiz”, 
“Qo‘g‘irchoqqa o‘yinchoq sovg‘a qilamiz” kabi o‘yinlarni o‘tkazish mumkin. 
Tarbiyachi bolalarni narsalar, ularning nomlari, belgi sifatlari, nimaga ishlatilishi 
bilan tanishtiribgina qoimay, muayyan predmetlar orqali ularni oddiy turlarga 
ajratishni o‘rgatib boradi; ayiq, qo‘g‘irchoq, quyon-o‘yinchoqlar; kastryulka, 
tarelka, choynak-idish-tovoq. O‘yinlarni narsa va buyumlarning tasvirli rasmlari 
orqali ham o‘tkazish mumkin. Bularga “Bu narsa o‘zi to‘g‘risida nima deydi?” 
“Kim birinchi bo‘lib aytib beradi?” (bolalar diqqatini rivojlantirishga qaratilgan 
qo‘g‘irchoq, narsa va ularning shakli, rangi to‘g‘risida), “Kim bo‘ladi?” “Qaysinisi 
bir xil qaysinisi har xil?” kabi o‘yinlarni ko‘rsatsa bo‘ladi. Bolalarning tabiat 
to‘g‘risidagi bilimlarini mustahkamlash uchun “Hidiga qarab top”, “Mazasiga qarab 
top”, “Ushlab ko‘rib top”, “Kim nimani eshityapti” kabi o‘yinlarni o‘tkazish 
maqsadga muvofiqdir. Kichik yoshdagi bolalar bilan so‘zli o‘yinlar o‘tkazilmaydi. 
Katta va tayyorlov guruhlarida didaktik o‘yinlar o‘zining mazmun va g‘oyasi 
jihatidan ancha murakkabdir. Bu yoshdagi bolalar bilan buyum va rasmlar bilangina 
didaktik o‘yinlar o‘tkaza qolmay, so‘zli didaktik o‘yinlar ham o‘tkaziladi. Buyumlar 
va rasmlar bilan o‘tkaziladigan didaktik o‘yinlarda bolalarning narsalar sifati, 
xususiyati, nimadan yasalgani, qayerda qilingani, nima uchun kerakligi va hokazolar 
to‘g‘risidagi bilimi aniqlanadi hamda mustahkamlanadi. Bunday o‘yinlarga 
quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: “Nima nimadan yasalgan?” “Guruh 
xonasiga sayohat”, “Ovoziga qarab top” va boshqalar. Umumlashtirishga o‘rgatish 
bo‘yicha turlarga ajratishni o‘rgatuvchi o‘yinlar katta o‘rin egallaydi. “Qaysi 
fabrikada nima ishlar bajariladi?”, “Fabrikada nima ish qilinadi, dalada nima 
yetishtiriladi?”, “Kimga nima kerak?”, “Kim nima bilan ishlaydi?”, “Qayerda 
o‘sadi?”, “Sayohat” (shahar bo‘ylab, dalaga maktabga va hokazo), “Pochta” va 

---

29 
boshqalar. Bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni rivojlantiruvchi didaktik 
o‘yinlar ham o‘tkaziladi. Masalan, “Kim sanashni biladi?”, “Yuramiz, yuramiz-
to‘xtaymiz”, “Bizning kun” , “Yil fasllari” va boshqalar. Bolalar nutqini 
rivojlantirish uchun quyidagi o‘yinlarni o‘tkazish mumkin: “So‘z qo‘sh”, “Orkestr”, 
“Mana bu tovushga so‘z top”, “So‘zlardan hikoya tuz” va h.k. Yuqorida sanab 
o‘tilganlar jamoa o‘yinlaridir. Bular asosida yana bir qancha o‘yinlar topish 
mumkin. Didaktik o‘yinlarga rahbarlik. Boshqa o‘yinlar singari, didaktik o‘yinlarga 
ham tarbiyachi rahbarlik qilishi lozim. Birinchi navbatda didaktik o‘yinni va unga 
kerakli materialni tanlash kerak. Hamma guruhlar didaktik jihozlarga, bo‘yi 40- 50 
sm keladigan qo‘g‘irchoqqa ega bo‘lishi lozim. Uning jihoziga quyidagilar kiradi: - 
ichki kiyim, ko‘ylak, ishton, rezinka, uzun paypoq; 
- pahmoq, satin, shoyi ko‘ylak, fartuk, so‘lakcha;
- qishlik palto, kuzlik palto;
- bosh kiyimlar: shapkacha, panasma, qalqopcha, shlyapacha;
- poyabzal: tufli sandal, yumshoq shippak;
- yotadigan va oshxonada ishlatiladigan narsalar
- ko‘rpayostiq matras, adyol, choyshab, ko‘rpa jildi, yostiq jildi, sochiq, dasturxon, 
salfetka. Bu hamma narsalar o‘ziga mos rangda (qizil, pushti, to‘q qizil va h.k.) har 
xil sifatli gazmoldan tikilgan va nomi har xil bo‘lishi kerak. Qo‘g‘irchoqdan 
tashqari har xil hayvonlar, qushlar, idishtovoqlar, va transportni aks ettiruvchi 
o‘yinchoqlar ham bo‘lishi kerak. MTTda tevarak-atrof bilan tanishtirish dasturiga 
muvofiq bir qancha rasmlar turkumi bo‘lishi kerak:
A) kishilarning polizdagi, uy sharoitidagi mehnatini aks ettiruvchi, ularning 
mehnatini yengillatuvchi mashinalar rasmlari; 
B) kishilarning turar joylarini aks etiruvchi rasmlar;
V) kishilarni suvda, quruqlikda, havoda olib yuruvchi vositalarning rasmlari; 
G) uy jihozlari: idish-tovoq, mebel, madaniyat buyumlari, bezakli buyumlar, 
o‘yinchoqlar;
D) dasturxon, choyshab, sochiq, yostiq jildi, qishki, yozgi, bahorgi, kuzgi 
ko‘ylaklar, bosh kiyim, yil fasllariga qarab kiyiladigan oyoq kiyimlar;
E) iste’mol mollari: sabzavotlar, mevalar, uy mahsulotlari, shirinliklar; 
J) uy va yovvoyi hayvonlar; 
Z) daraxtlar, butalar, gullar va boshqa o‘simliklar;
I) qushlar. Bu rasmlar asta-sekin to‘planib boriladi. Ular yirik (15- 20sm) va karton 
qog‘ozlarga yopishtirilgan bo‘lishi kerak. Didaktik o‘yinlarda tabiat materiallari va 
oddiy narsalar ham ishlatiladi. Didaktik o‘yinlarga maxsus o‘rin ajratilishi va bolalar 
kun tartibidan ma’lum joy olishi kerak. Didaktik o‘yinlarni mashg‘ulot bilan bog‘lab 
olib borishni yaxshilab o‘ylab amalga oshirish lozim. Bu o‘yinlar mashg‘ulot va 
o‘yin soatlarida o‘tkaziladi. Ularni butun guruh bolalari bilan ham o‘tkazish 

---

30 
mumkin. O‘yinning mazmuni va undan kelib chiqadigan natija oldindan yaxshilab, 
aniq o‘ylab olinadi. O‘yinning g‘oyasi o‘yin harakatlari, qoidasi va o‘yinning 
borishi shunga bog‘liqdir. Masalan, “Kim qanday qichqiradi?” o‘yinida har xil 
vazifa qo‘yilishi mumkin:
1)bolalarning hayvonlar tovushini bilish-bilmasliklarini aniqlab olish;
2) hayvonlar haqida tushuncha berish;
3) bolalar hayvonlarni tovushidan tanib oladimi-yo‘qligini bilish. Bu o‘yindan 
bolalarga tovushlarni talaffuz qilishni mashq qildirish maqsadida ham foydalanish 
mumkin. Didaktik o‘yinlarda majburiy qoidalar juda ko‘p uchraydi: navbat bilan 
harakat qilish, faqat so‘raganda javob berish, o‘rtog‘iga quloq solish, o‘ynaganda 
boshqalarga xalaqit bermaslik, qoidani bajarish, o‘z aybiga iqror bo‘lish va hokazo. 
Didaktik o‘yinlarda bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinadi. Bir xil 
bolalarga qiyin topishmoq aytilsa, boshqasiga yengilrog‘i, osonrog‘i aytiladi; yomon 
gapiradigan bolalar ko‘proq gapirishga jalb qilinadi. Buning uchun o‘yinni 
o‘tkazishdan avval hamma bolalarni yaxshilab eslab, o‘yinning imkoniyatlari, 
harakatlariga qarab topishmoq beriladi, ba’zi bir faolroq bolalarga boshqalarni 
qiziqishini bo‘g‘maydigan rol biriktiriladi. Didaktik o‘yinga rahbarlik qilishda 
o‘yinning maqsad va mazmunini belgilash, o‘yin g‘oyasini o‘ylab topish, o‘yin 
qoidasi va asosiy harakatlarni tushuntirish, bolalar o‘rtasidagi munosabatni 
yaxshilash, tarbiyaviy ta’sir orqali o‘yinning borishga rahbarlik qilib borish va 
boshqalarni o‘z ichiga oladi. Didaktik o‘yinni bolalarning bergan savollari, takliflari 
va tashabbuslariga qarab, o‘yin jarayonida kutilmaganda kengaytirish, uning 
mazmunini boyitish mumkin. O‘yinni belgilangan vaqtda boshlash va tugatish katta 
mahoratdir. Tarbiyachi o‘yin vaqtini o‘zining tushuntirishini kamaytirish hisobiga 
siqishtiradi. O‘yinni tarbiyachi bolalarda o‘yinga qiziqish uyg‘otgan holda tugatishi 
kerak, ya’ni bolalar shu o‘yinni yana davorri ettirishni xohlab qolsinlar. Tarbiyachi 
shunday deydi: “Kelgusi gal bundan ham yaxshiroq o‘ynaymiz”, yoki “Yangi o‘yin 
bundan ham qiziqroq bo‘ladi”. Tarbiyachi o‘yinning yangi variantlarini ishlab 
chiqadi. Didaktik o‘yinlar guruh xonasida, zalda, maydonchada, o‘rmonda, dalada 
va boshqa joylarda o‘tkazilishi mumkin. Bu o‘yinning ta’sirchanligini, 
taassurotlarning har xilligini, bolalarning faolligini oshiradi. Shunday qilib, didaktik 
o‘yin maktabgacha yoshdagi bolalarga ta‘lim berish vositasi bo‘lib, uni 
muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradi.