O‟quv qo‟llanma

T
0
(T)=
REGION_27
K
(G
i
)
= 
TIGR
1 
1 
0 
1 
0 
1 

---

30 
4.3-jadval
 
T 
R 
e 
G 
I 
O 
N 
_ 
2 
7 
G 
T 
I 
G 
R 
T 
I 
G 
R 
T 
T 
18 
6 
4 
10 
16 
15 
34 
37 
42 
G 
20 
10 
4 
18 
20 
10 
4 
18 
20 
T + G 
38 
16 
8 
28 
36 
25 
38 
55 
62 
modN 
38 
16 
8 
28 
36 
25 
38 
11 
18 
S 
3 
O 
J 
„ 
1 
Ch 
3 
Y 
R 
Shifrlangan matn 
T
i
(C
i
)= 3OJ‟Ch3YR
Shifrni ochishda qayta gamma shifridan foydalaniladi: 
 
T
i
=(C
i 
- G
i
+N) mod N 
4.4-jadval
 
C 
3 
O 
J 
„ 
1 
Ch 
3 
Y 
R 
G 
T 
I 
G 
R 
T 
I 
G 
R 
T 
C 
38 
16 
8 
28 
36 
25 
38 
11 
18 
G 
20 
10 
4 
18 
20 
10 
4 
18 
20 
C-G 
18 
6 
4 
10 
16 
15 
34 
-7 
-2 
+44 
62 
50 
48 
54 
60 
59 
78 
37 
42 
mod 
N 
18 
6 
4 
10 
16 
15 
34 
37 
42 
0→44 
18 
6 
4 
10 
16 
15 
34 
37 
42 
T 
R 
e 
G 
I 
O 
N 
_ 
2 
7 
Bu usul bilan shifrlangan matnni ochishd ayetarli qiyinchiliklar 
tug‘diradi, endi kalit bir necha marotaba o‘zgaradi. Gamma shifri ixtiyoriy 
ko‘rinishda har bir shifrlanayotgan bo‘lakni o‘zgartiradi. Bunda dushman har bir 
matn bo‘lagini qanday qilib ochishni bilmaydi.Chunki dushman har bir turdagi 
kalitni topishi uchun ancha vaqt ketadi. Bu xolatda shifrlangan matn 
bardoshliligi ko‘pligig abog‘liq bo‘ladi. 
Rus alifbosidagi harflar va probel hamda raqamlar
jami (34 ta harf), (10 ta raqam 0...9 gacha), 34+10 =44 
4.5-jadval
 
1 2 3 4 5 6 7 8 9 
1
0 
1
1 
1
2 
1
3 
1
4 
1
5 
1
6 
1
7 
1
8 
1
9 
2
0 
2
1 
2
2 
2
3 
A B V G D e 
Y
o 
J Z I Y K L M N O P R S T U F X 
 

---

31 
2
4 
2
5 
2
6 
2
7 
2
8 
2
9 
3
0 
3
1 
3
2 
3
3 
34 
3
5 
3
6 
3
7 
3
8 
3
9 
4
0 
4
1 
4
2 
4
3 
4
4 
S 
C
h 
S
h 
Щ „ Ы E 
Y
u 
Y
a 
PROBE
L 
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 
Uitstonning “ikkilik kvadrat” shifri. 
1854-yilda Charlz Uitston 
shifrlashnin gyangi usuli «ikkilik kvadrat» ni yaratdi va shu tariqa kriptografiya 
rivojiga o‘z hissasini qo‘shdi. Bu «ikkilik kvadrat» shifrlash usulida ikkita 
jadvaldan foydalanilgan. Bu usul juda ishonchli va qulay bo‘lib, undan 
Germaniyada xattoki ikkinchi jahon urushida ham foydalanilgan. 
Axborotni shifrlash uchun ixtiyoriy ikkita rus alfavitdan tuzilgan jadval 
olingan. Shifrlash uchun matn harflarini juft-juft qilib bo‘laklarga bo‘lingan.
Har bir juft bo‘lakning birinchi harfi uchun o‘ng tomondagi jadvaldan, 
ikkinchi harf uchun esa chap tomondagi jadvaldan foydalanilgan. «Ikkilik kvadrat» 
usuli uchun olingan jadval.
4.6-jadval 
J 
Щ 
N 
Yu 
R 
 
I 
Ch 
G 
Ya 
T 
I 
T 
 
S 
B 
, 
J 
 
M 
O 
Ya 
M 
e 
. 
S 
Z 
Yu 
R 
V 
Щ 
V 
Ы 
P 
Ch 
_ 
S 
: 
P 
e 
L 
: 
D 
U 
O 
K 
„ 
A 
N 
. 
X 
Z 
E 
F 
G 
Sh 
E 
K 
S 
Sh 
D 
X 
A 
, 
L 
„ 
B 
F 
U 
Ы 
_ 
Shifrlashda juft bo‘lakning birinchi harfini o‘ng jadvaldagi satri va ustuni 
aniqlangan va ikkinchi harfi uchun chap jadvaldan foydalanilgan. Bunda birinchi 
harf satri o‘rniga mos keluvchi ikkinchi harf ustunida joylashgan harf olingan va 
xudi shunday ikkinchi harf uchun uning satr o‘rniga mos keluvchi birinchi jadval 
ustunidagi harfi olingan. Shu tariqa shifrlash amalga oshirilgan. 
Yozuv qatori 30 tadan kam bo‘lmasligi kerak, shunda uni oshkor qilish kata 
qiyinchiliklarga olib keladi. 

---

32 
Ishni bajarilish uchun topshiriqlar tartibi va qo‟yilgan vazifa: 
Asosiy matn shifrlash usullaridan birida shifrlansin va qadamma – qadam 
izohlansin. Shuningdek 
Java, C++ 
yoki
C# 
dasturlash tizimida dasturiy ta‘minot 
yaratilsin. 
1. Ziyonet 
2. Salom 
3. Qalaysiz 
4. Men yaxshi 
6. Vatanim 
7. O‘zbekiston 
8. Yangi 
9. Dunyo 
10. Ta‘lim 
11. JizPI 
12. Transport 
13. Rektorat 
14. Bo‘limlar 
15. Kafedra 
16. Xonalar
17. Kadrlar 
18. Pedagoglar 
19. Ilmiy 
20. Professor 
21. Unvonlar 
22. Dotsent 
23. Kompyuter
24. It park 
25. Maydonlar 

---

33 
5-Amaliy mashg‟ulot
 
Mavzu: Elektron raqamli imzo. 
Kirish: 
Ushbu amaliy ishida qabul qilib olingan ma‘lumotlarning haqiqiy 
yoki haqiqiy emasligini aniqlash masalasi, ya‘ni ma‘lumotlar autentifikatsiyasi 
masalasining mohiyati haqida ma‘lumotlarga ega bo‘lamiz. Bu masala 
ma‘lumotlarni uzatishda muhim ahamiyatga ega sanaladi. Bu jarayon hozirda 
elektron raqamli imzo
deb ataladi. 
Ishdan maqsad: 
Mazkur amaliy ishni bajarish jarayonida talabalar elektron 
raqamli imzo, elektron raqamli imzoni shakllantirish, elektronraqamli imzoni 
tekshirish muolajasiuning amaliy ahamiyati haqida amaliy ko‘nikma hosil 
qiladilar. 
Kerakli jixozlar: 
Kompyuter, Proyektor dasturlar ixtiyoriy, printer, daftar, 
A4 formatdagi oq qog‘oz. 
Qisqacha nazariy ma‟lumot: 
Hujjatlardagi qo‘yilgan shaxsiy imzolarni soxtalashtirish nisbatan murakkab 
bo‘lib, shaxsiy imzolarning mualliflarini hozirgi zamonaviy ilg‘or kriminalistika 
uslublaridan foydalanish orqali aniqlash mumkin. Ammo elektron raqamli imzo 
hususiyatlari bundan farqli bo‘lib, ikkilik sanoq sistemasi hususiyatlari bilan 
belgilanadigan xotira registrlari bitlariga bog‘liq.
Shundan kelib chiqib hozirda ERI ni axborot xavfsizligi sohasida qo‘llash 
muhim ahamiyatga ega sanaladi. Buning natijasi o‘laroq hozirda yetakchi davlatlar 
o‘zining shaxsiy ERIni yaratdilar, shu jumladan O‘zbekiston ham o‘zining ERIsi, 
O‟zDSt 1092:2005
ni 
yaratdi. 
Bunda assimetrik shifrlash algoritmidan 
foydalanilgan. Amaliy ishi ikki qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismda elektron 
raqamli imzo haqida ma‘lumot, uning ishlash jarayoni, unda foydalanilgan 
algoritmlar tahlili ko‘rib o‘tilgan. Ikkinchi qismda esa, ERI dasturining dasturiy 
modulining ishlash jarayoni ko‘rsatilgan.