O’quv yilida o’rta ta’lim uchun

10-bilet biologiya 

1) 

Hozirgi zamon sitologiya fanining juda ko'p zamonaviy tad qiqot usullari bo'lib, ular turli-

tuman hujayralarning nozik tuzilma larini va unda kechadigan jarayonlarni o'rganish imkonini 

beradi. Quyida hujayraning tuzilishini o'rganishda keng qo'llaniladigan usullarga to'xtalib 

o'tamiz. 

Yorug'lik mikroskopiya usuli. Yorug'lik mikroskopining aso siy qismlari obyektiv va okulyardan 

iborat. Mikroskopning eng 

muhim qismi obyektiv bo'lib, kuzatilayotgan predmetni katta lashtirib beradi. Okulyarlar ham 

linzalartizimidan iborat bo'lib, ular 

o'rganilayotgan  predmetning  tasvirini  kattalashtirishda  ishtirok  eta  di.  Dastlabki  mikroskoplar 

obyekt tasvirini 10-40 maragacha kat talashtirib bergan. Odatda yorug'lik mikroskoplari tasvirni 

10-2000 

maragacha kattalashtiradi. 

Elektron mikroskopiya usuli. Hozirgi davrda ko'rish qobi liyati eng yuqori hisoblangan 

asboblardan biri elektron mikroskop dir. Ular rasyirni 200000 martagacha kattalashtirib beradi. 

Bunda o'rganilayotgan obyektning tasviri yorug'lik nurlarida emas, balki elektronlar oqimi 

yordamida hosil qilinadi. 

Elektron mikroskop yordamida hujayraning o'ta nozik tuzil malarini aniqlash imkoni mavjud. 

Uning yordamida ribosomalar, 

endoplazmatikto'r, mikronaychalar kashf etilgan. Keyingi yillarda elektron mikroskopning 

takomillashtirilishi natijasida uch o'lchamli tasvirlar, ya’ni strukturalarning fazoviy tasvirlarini 

olishga muvaffaq bo'lindi. 

Hujayra tarkibidagi turli-tuman kimyoviy moddalarni aniqlash uchun sitokimyoviy usullaridan 

keng foydalaniladi. Buning uchun turli xil bo'yoqlar ishlatiladi. Ular yordamida hujayra 

tarkibidagi oqsillar, nuklein kislotalar, yog'lar, uglevodlar, vita minlar, metall tuzlarining faqat 

miqdorinigina emas balki hujay rada joylashishini ham aniqlash mumkin. Bu usul hujayraning 

kimyoviy tarkibi va unda kechadigan biokimyoviy jarayonlarni o'rganishga yordam beradi. 

Tirik organizmlarning organ va to'qimalarini maydalab (bir xil 

massa hosil bo'lguncha), ulardan sentrifugalash usuli yordamidahujayraning organoidlarini 

ayrim- ayrim holda (yadro, xloroplast,mitoxondriya, ribosoma) ajratib olinadi va ularning 

---

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

 

xususiyatlari o'rganiladi. 

Demak, hujayrani o'rganishda turli xil usullardan foydalanish 

mumkin. Ular yordamida hujayra haqidajuda ko'p qiziqarli ma’lu motlar olingan. 

2) 

Jinssiz ko'payish. Jinssiz ko'payish tirik tabiatda o'simliklar va hayvonlar orasida keng 

tarqalgan. Jinssiz ko'payishda ona organizmidagi bitta yoki bir nechta somatik hujayralar 

guruhidan yangi organizm rivojlanadi. Ko'pchilik bir hujayrali organizmlar jinssiz yo'l bilan 

ko'payadi. Bir hujayrali organizmlarning bo'linib ko'payishini quyidagi xillarga ajratish mumkin. 

1. Ikkiga bo'linish;2. Shizogoniya;3. Kurtaklanib ko'payish;Sporalar hosil qilib ko'payish; 

Ko'p hujayralilarda jinssiz ko'payish usullari mavjud bo'lib uni 

quyidagi xillarga ajratish mumkin:1. Vegetativ ko'payish.;2. Kurtaklanib ko'payish.;3. Bo'linib 

ko'payish.;4. Sporalar orqali ko'payish. ;Jinssiz ko'payishning biologik ahamiyati. Jinssiz ko'pa 

yishda faqat bitta hujayra yoki bitta organizm qatnashganligi uchun hosil bo'lgan yangi avlodlar 

ona avlodning ayni nusxasi 

hisoblanadi (ularning irsiy moddalari bir xil bo'ladi). Jinssiz ko'pa yishning bu xususiyatidan 

foydalanib 

hozirgi 

vaqtda ba'zi 

murak 

kab o'simliklar  va 

hayvonlarning

 

juda  ko'p 

sonli aynan 

nusxalarini 

yaratish (klonlash) ishlari yo'lga qo'yilmoqda. Jinssiz ko'payish organizmlarning tez ko'payishini 

va ko'p avlod qoldirishini ta’min laydi. 

3) 

Doltanizm bo'yicha kasal farzand tug'ilmaydi.