Orqanlar aid olduqları sistemlərdən asılı olmayaraq müxtəlif növ toxumalardan təşkil olunurlar. Ona

epitel deyilir. Uşaqlığı və ya uşaqlıq borularını örtən silindrik epitelin sərbəst səthində ehtizazlı kirpiklərə 

təsadüf olunur. Mədənin daxili səthini örtən silindrik epitel hüceyrələri sekretor fəaliyyətə malik 

olduğundan bu epitelə birqatlı silindrik vəzi (sekretor) epiteli deyilir. Beləliklə, birqatlı silindrik epiteli 

haşiyəli, ehtizazlı  və  vəzi epitelinə bölmək olar. Bu epitel də kubabənzər epitel kimi entodermadan və 

mezodermadan inkişaf edir. Sonunculara uşaqlıq, uşaqlıq borusu və böyrəyin yığıcı borucuqlarının epiteli 

aiddir. Qeyd olunan orqanların digərlərində isə (mədədə, bağırsaqlarda, ödlükdə, habelə qaraciyər və 

mədəaltı vəzi axacaqlarında) epitel entodermal mənşəyə malikdir. 

Çoxsıralı epitel birqatlı epitelin bir növüdür. Əsas zar üzərində yerləşən hüceyrələr eyni formaya və 

böyüklüyə malik olmadığından bunların tünd boyanan nüvələri preparatda bir neçə  sıra (adətən 3 sıra) 

əmələ  gətirir. Bu epitelin sərbəst səthində ehtizazlı kirpiklərə  təsadüf olunur, ona görə belə epitelə 

ehtizazlı epitel də deyilir. Çoxsıralı ehtizazlı epiteldə üç tip hüceyrə ayırd etmək olar: ehtizazlı hüceyrələr, 

qısa ara hüceyrələr və uzun ara hüceyrələr. Ehtizazlı hüceyrələr bu epitelin başlıca hüceyrələri olub tipik 

formaya malikdir. Onların əsas zara təmas edən proksimal ucları dardır, distal ucları isə əksinə geniş olub 

 

12

üzərində çoxlu (250-ə qədər) kirpiklər olur. Nüvə hüceyrələrin distal hissəsində olduğundan əsas zardan 

xeyli aralı yerləşir. Bu hüceyrələrin geniş distal hissələri yanlardan bir-birinə  təmas edərək üzəri 

kirpiklərlə örtülmüş ümumi ehtizazlı  səth  əmələ  gətirir. Qısa ara hüceyrələrin  əsas zara təmas edən 

proksimal ucları genişdir və burada onların nüvəsi yerləşir. Beləliklə, bu hüceyrələrin nüvələri əsas zara 

çox yaxın olur. Qısa ara hüceyrələrin distal ucları isə epitelin sərbəst səthindən xeyli aralı ehtizazlı 

hüceyrələrin distal ucları arasında qurtarır. Bu hüceyrələr bazal hüceyrələr də adlandırılırlar, mitotik  

aktivliyə malik olub kambial hüceyrə rolunu oynayırlar. Uzun ara hüceyrələr  şəkilcə çox vaxt qısa ara 

hüceyrələrə  bənzəyir, lakin onlardan xeyli hündür olur. Bəzən bu hüceyrələr iy şəklində olur və nazik 

distal ucları demək olar ki, epitelin sərbəst səthinə çatır. Bu hüceyrələrin nüvəsi orta səviyyədə (ikinci 

sırada) yerləşir. 

Ehtizazlı çoxsıralı epitelə  tənəffüs yollarında, cinsiyyət aparatının bəzi yerlərində  təsadüf olunur. 

Tənəffüs yollarını örtən ehtizazlı epiteldə  həmişə selik ifraz edən qədəhəbənzər hüceyrələrə  də rast 

gəlmək olur. Bu hüceyrələr topoqrafik olaraq ehtizazlı hüceyrələr kimi yerləşir və nüvələri çox vaxt ikinci 

sırada olur. Çoxsıralı ehtizazlı epitelin əsas fəaliyyət göstərən hüceyrələri ehtizazlı hüceyrələrdir; qısa ara 

hüceyrələr isə  əksinə  vəzifə  cəhətdən az diferensiasiya etmişdir, epitelin regenerasiyasını  təmin edirlər. 

Tənəffüs orqanlarının birqatlı ehtizazlı epiteli rüşeymin ön bağırsaq epitelindən, cinsiyyət sisteminin eyni 

epiteli isə mezodermadan inkişaf edir. 

 

ÇOXQATLI EPİTEL  (EPİTHELİUM MİLTİSTRATİFİCATUM) 

 

Çoxqatlı epitel başlıca olaraq mühafizə  vəzifəsini görür və buna müvafiq bədənin xarici təsirlərə 

daha çox məruz qalan yerlərində olur. Bu epitel dərinin xarici qatını təşkil edir və beləliklə, orqanizmin 

bütün xarici səthini örtür. Çoxqatlı epitel həmçinin ağız boşluğunun, udlağın, yemək borusunun, uşaqlıq 

yolunun selikli qişasının azad səthini, habelə göz almasını ön tərəfdən (buynuz qişa) örtür. Çoxqatlı 

epitelin xüsusi forması olan keçid epitelinə isə böyrək kasalarının, böyrək ləyəninin, sidik axarlarının, 

sidikliyin və qismən sidik kanalının daxili səthində təsadüf olunur. 

Çoxqatlı epiteli təşkil edən hüceyrələr bir neçə qatda yerləşir və bunlardan yalnız biri (ən dərin qat) 

əsas zarla bilavasitə rabitədə olur. Dərin qatı əmələ gətirən hüceyrələr bu epitelin daha cavan və əksinə, 

onun səthi qatını  təşkil edən hüceyrələr isə yüksək diferensiasiyaya uğramış  ən qoca hüceyrələrdir. 

Çoxqatlı epitel üç formada təsadüf olunur: çoxqatlı yastı buynuzlaşmayan epitel, çoxqatlı yastı 

buynuzlaşan epitel və keçid epiteli. Bunlardan çoxqatlı yastı epitelin hər iki növü başlıca olaraq 

ektodermadan inkişaf edir, lakin əlavə etmək lazımdır ki, ağız boşluğu, udlaq və yemək borusu epiteli ön 

bağırsaqdan inkişaf edir və sonuncunun formalaşmasında prexordal lövhənin də iştirakı vardır. Prexordal 

lövhə  mənşə  cəhətcə bir neçə rüşeym büküşləri ilə  əlaqədardır və o, ön bağırsağı  əmələ  gətirir. Ön 

bağırsaqdan isə  həm həzm sisteminin proksimal şöbəsi, həm də  tənəffüs sistemi inkişaf edir. Çoxqatlı 

epitelin növlərindən biri olan keçid epiteli mezodermadan inkişaf edir. 

 

Çoxqatlı yastı buynuzlaşmayan epitel. Çoxqatlı yastı buynuzlaşmayan epitel buynuz qişanı, ağız 

boşluğu və yemək borusu selikli qişalarının səthi qatını əmələ gətirir. Bu epitelin səthi qatını təşkil edən 

hüceyrələr buynuzlaşmaya uğramır [1, s. 242, şək. 20.2]. 

Çoxqatlı buynuzlaşmayan epiteldə üç qat ayırd edilir: əsas (bazal) qat, tikanlı hüceyrələr qatı və səthi ya 

yastı hüceyrələr qatı. Əsas qat hüceyrələri silindr şəklində olub, əsas zar üzərində yerləşir. Bunların distal 

ucları sivriləşmişdir. Əsas qat hüceyrələri mitoz üsulu ilə bölünüb artaraq səthi qata doğru miqrasiya edir. 

Tikanlı qatın hüceyrələri 1-2 ədəd qısa tikanabənzər çıxıntıya malikdir. Bu qatın hüceyrələrinə 

əvvələr qanadlı hüceyrələr də deyilirdi, çünki bunların proksimal hissələri əsas qat hüceyrələrinin distal 

ucları arasına keçir və öz formalarını  dəyişərək qanada bənzəyir. Tikanlı qatın  əsas qata təmas edən 

hüceyrələri onun sonrakı hüceyrələrinə nisbətən hündür olur. Bunların da distal ucları sivriləşdiyindən, 

sonra gələn qat hüceyrələri də qanadabənzər olur. Tikanlı qat hüceyrələri epitelin səthinə doğru yastılaşır. 

Bu qatın hüceyrələri də bölünmək qabiliyyətinə malikdir, burada mitozla yanaşı amitoza da təsadüf 

olunur.  Əsas və tikanlı qat hüceyrələrinin bölünüb artmaq qabiliyyətini nəzərə alaraq bunlara birlikdə 

çoxalma (maya), ya Malpigi qatı da deyirlər. Bu qatın hesabına səthi qatın ölüb qopan hüceyrələri əvəz 

olunur. Tikanlı qatın hüceyrələri  əsas qatda olduğu kimi hüceyrəarası körpülər vasitəsi ilə bir-birilə 

rabitədədir. Körpülərdə qonşu hüceyrələrin sitoplazmatik çıxıntıları bir-birinə  təmas etdiyi yerdə 

 

13

desmosomlar müşahidə olunur. Əsas və tikanlı qat hüceyrələrinin sitoplazmasında nazik sapşəkilli 

tonofibrilər də vardır [1, s. 265, şək. 21.1]. 

Səthi qatı yastı hüceyrələr təşkil edir və onlar çox vaxt çoxbucaqlı lövhəyə  bənzəyir. Bu 

hüceyrələrin kənarları düz olur və buna görə onlar bir-birinə sıx söykənir. Bu hüceyrələrin sitoplazması 

xarici mühitlə bilavasitə rabitədə olduğundan dəyişikliyə  uğramış, sıxlaşmışdır. Onların nüvələri və 

orqanelləri isə çox vaxt reduksiyaya uğrayır. Səthi qatın hüceyrələri inkişaf dövrünü bitirdikcə ölüb 

qopur.

 

 

 

Çoxqatlı yastı buynuzlaşan epitel. Bu epiteli xarakterizə edən əsas xüsusiyyət onun səthi qatında 

buynuzlaşma prosesinin getməsi və nəticədə həmin qat hüceyrələrinin buynuz pulcuqlarına çevrilməsidir. 

Çoxqatlı yastı buynuzlaşan epitel dərinin xarici təbəqəsini əmələ gətirir və epidermis adlanır [1, s. 241-

244, şək.20.1-20.4]. Epidermis məməlilərdə, o cümlədən insanda ən yüksək inkişaf dərəcəsinə çatmışdır. 

Daima xarici mühitin mexaniki təsirlərinə məruz qalan yerlərdə (ovucda və ayaq altında) bu epitel daha 

mürəkkəb quruluş kəsb edir, qatlarının sayı hətta 100-ə qədər çatır. Beləliklə, bədənin müxtəlif yerlərində 

epidermisin qalınlığı eyni deyildir; bəzi yerlərdə o, çox nazik olur, ovucda və ayaqaltında isə ən yüksək 

qalınlığa çatır. Çoxqatlı yastı buynuzlaşan epitelə, çoxqatlı yastı buynuzlaşmayan epitelin daha yüksək 

diferensiasiya forması kimi də baxırlar. 

Epidermisi təşkil edən hüceyrə qatlarının sayından asılı olmayaraq morfofunksional cəhətdən 

burada 4 ya 5 qat ayırd edilir. 5 qatlı epidermis yalnız ovucda və ayaqaltında təsadüf olunur, bu qatlara 

aiddir: əsas (bazal) qat, tikanlı hüceyrələr qatı, dənəli, parlaq və buynuz qatlar. Bədənin digər yerlərində 

əsasən parlaq qat, bəzi yerlərdə isə  dənəli qat  olmur; həmin yerlərdə epidermis çox nazik olur. Burada da 

əsas və tikanlı qatın hüceyrələri çoxalmaq qabiliyyətinə malikdir, buna görə də bu iki qata birlikdə bəzən 

çoxalma (maya), ya Malpigi qatı da deyilir. Həmin qatlar quruluşca çoxqatlı buynuzlaşmayan epiteldə 

olduğu kimidir. 

Dənəli qat yastı hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur; bu hüceyrələrin sitoplazmasında buynuzlaşma 

prosesinin başlanması ilə  əlaqədar olaraq keratohialin dənələri müşahidə olunur. Keratohialin maddəsi 

fibrilyar zülallara aiddir. 

Parlaq qat homogen zolaq şəklində olur [1, s. 244, şək. 20.4]. və onun hüceyrələri arasında heç bir 

hüdud müəyyən edilmir. Lakin bu qat da yastı hüceyrələrdən təşkil olunmuş və onların sitoplazmasında 

keratohialindən əmələ gəlmiş xüsusi zülal maddə – eleidin olur. 

Buynuz qat buynuz pulcuqlarından təşkil olunmuşdur, bunlar keratin (buynuz maddə) və hava 

qovucuqları ilə dolu olur. Buynuz pulcuqları parlaq qatın yastı hüceyrələrinin məhv olması  nəticəsində 

əmələ  gəlir. Bu zaman həmin hüceyrələrin sitoplazma və nüvəsi dağılır və onların yerində keratin 

maddəsi toplanır. Epidermis 4 qatdan ibarət olan yerlərdə buynuz maddəsi (keratin) keratohialin 

dənələrindən  əmələ  gəlir.  Ən səthi qatda buynuz pulcuqları daima qopub düşürlər və onların  əvəzinə 

çoxalma qatı hesabına yeniləri əmələ gəlir. Dəri epiteli xarici təsirlərə daha çox məruz qalır, buna görə 

burada da xüsusi mühafizə strukturları olan hüceyrəarası körpülər, tonofibrillər və buynuz qat meydana 

çıxmışdır. Buynuz qat istiliyi pis keçirir. 

 

Keçid epitel (Epithelium transitorum) – çoxqatlı epitelin bir növü hesab edilir. Bu epitel, divarları 

tez-tez gərilməyə  məruz qalan orqanlar (böyrək kasacıqları  və  ləyəni, sidik axarları, sidik kisəsi və 

qismən sidik kanalı) üçün xarakterikdir. Həmin orqanların dolu və ya boş olmasından asılı olaraq keçid 

epiteli bir formadan digər formaya keçir. Bu epiteldə üç qat ayırd edilir: bazal zarın üzərində yerləşən 

oval nüvəyə malik kiçik hüceyrələrdən ibarət bazal qat, poliqonal formalı hüceyrələrdən təşkil olunmuş 

ara qat, iri həcmli, əksər hallarda ikinüvəli hüceyrələrdən ibarət olan örtük qat. 

Orqanın divarı dartıldıqda epitelin əsas qatı  həm kiçik yastı tünd rəngə boyanan və bir-birindən 

aydın surətdə ayrılan hüceyrələrdən, həm də nisbətən böyük və açıq rəngli çoxbucaqlı  və ya girdə 

hüceyrələrdən ibarət olur. Sonuncuların nüvələri bir qədər yuxarıda yerləşir, yastı hüceyrələrin nüvələri 

isə  əsas zara daha yaxın olur. Örtük qat bu zaman çox böyük və girdə nüvəli azacıq yastılaşmış 

hüceyrələrdən ibarət olur. 

Orqan boş olduqda onun divarı  yığılır, keçid epiteli hündürləşir, bu zaman əsas qatın hüceyrələri 

müxtəlif səviyyələrdə yerləşərək xarakter çoxsıralı  şəkil alır, lakin həmin hüceyrələr  əsas zarla rabitəni 

 

14

itirmir. Örtük qat hüceyrələri isə hündürləşib armud şəklini alır və artıq eyni səviyyədə yerləşir [1, s. 446, 

şək. 26.23]. 

EPİTELİN REGENERASİYASI 

 

Epitel toxuması yüksək regenerasiya qabiliyyətinə malikdir. Belə xüsusiyyət təkamül prosesində 

qazanılmış  və epidermisin əsas mühafizə  vəzifəsi ilə bilavasitə bağlıdır. Topoqrafik vəziyyətdən asılı 

olaraq epitel toxuması xarici təsirlərə daha çox məruz qalır, belə ki, o, orqanizimlə xarici mühit arasında 

bilavasitə hüdud təşkil edir. Digər tərəfdən bu toxuma orqanizmlə mühit arasında gedən mübadilə 

prosesində çox mühüm rol oynayır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, epitelin bütün növlərində regenerasiya eyni prinsiplə gedir. Lakin bütün 

hallarda regenerasiya zamanı epitel öz histotipik xüsusiyyətini saxlayır, yəni hər epitel növü yalnız özünə 

bənzər epitel yaradır, məs.: çoxqatlı epitel həmişə çoxqatlı, birqatlı epitel isə birqatlı epitel əmələ gətirir. 

Ancaq ehtizazlı epitel bu işdə xüsusiyyət təşkil edir, belə ki, regenerasiya zamanı (reparativ 

regenerasiyada) ehtizazlı epitel əvəzində çox vaxt dəri epiteli meydana çıxır. Bu, çoxqatlı  və çoxsıralı 

epitellərin bir-birinin yaxın formaları olduğunu bir daha sübut edir. 

Yeni epitel hüceyrələrinin əmələ gəlməsi başlıca olaraq mövcud epiteldə gedən mitoz bölünmənin 

nəticəsidir. Lakin çoxqatlı epitel ilə birqatlı epitel arasında regenerasiya prosesində bir qədər fərq 

müşahidə edilir. Birqatlı epiteldə onun bütün hüceyrələri bölünməyə qadirdir, halbuku, çoxqatlı epiteldə 

yalnız əsas və qismən tikanlı qatın hüceyrələri bölünür. Sonra gələn qatların (parlaq və buynuz qatların) 

bərpası isə əvəzetmə yolu ilə gedir. 

Epitelin fizioloji regenerasiyası onun reparativ regenerasiyasını təmin edir. Epitel zədələnən zaman 

onun bərpa olunması yara kənarında epitel hüceyrələrinin güclü bölünməsi vasitəsilə icra olunur. Cavan 

hüceyrələr  əmələ  gəldikcə, bunlar zədələnən nahiyələrə doğru keçərək tədricən zədə yerini nazik qatla 

örtür. Sonra həmin qat diferensiasiyaya uğrayır və definitiv formasını alır. Reparativ diferensiasiya 

prosesində epitelin altında olan birləşdirici toxumanın böyük rolu vardır. Zədə nahiyəsində yeni epitel 

qatı meydana çıxmazdan  əvvəl onun əsasını  təşkil edən cavan birləşdirici toxuma qatı (qranulyasiya 

toxuması) əmələ gəlir. Bu toxuma qan damarları ilə çox zəngin olur. 

 

EPİTELİN SEKRETOR FƏALİYYƏTİ 

 

Hüceyrələrin mübadilə məhsullarını ifraz etmək qabiliyyətinə sekresiya deyilir. Belə hüceyrələrə isə 

sekretor və ya vəzi hüceyrələri, ya da qlandulositlər deyilir. Qeyd etmək lazımdır ki, orqanizmin digər 

hüceyrələri də öz əsas vəzifələri ilə yanaşı bu və ya digər dərəcədə ifrazat fəaliyyəti görür. Lakin vəzi 

hüceyrələri üçün ifrazat vəzifəsi  əsas vəzifədir. Sekretor fəaliyyət icra edən vəzi hüceyrələri bəzən 

müstəqil olur, çox vaxt isə onlar xüsusi orqanların quruluş  əsasını  təşkil edir. Belə orqanlara vəzilər 

deyilir. Vəzilərin ifraz etdiyi məhsul başlıca olaraq iki növdür: sekret və ekskret. 

Sekret, vəzi hüceyrələrinin sintez yolu ilə hazırladığı mürəkkəb spesifik maddədir. Vəzilər 

hazırladığı sekreti çox vaxt epitel örtüyünün üzərinə ifraz edir, bəzən isə sekret bilavasitə qana və limfaya 

ifraz olunur. Sonuncu halda ona inkret (daxili sekret), ya hormon deyilir. Sekretin orqanizm üçün 

əhəmiyyəti vardır. Çoxhüceyrəli orqanizmlərdə hüceyrələrin ifraz etdiyi seliyəbənzər maddələr (musin və 

mukoidlər) toxumaları mexaniki və kimyəvi qıcıqlanmalardan qoruyur, zülal sekret mübadilə prosesində 

fəal iştirak edir. Zülal tərkibli məhsullara həzm sisteminin müxtəlif fermentləri və hormonlar aiddir. Bəzi 

hüceyrələrdə  əmələ  gələn sekret dənələrinin və onlarda olan sekret kanalcıqlarının hüceyrədaxili tor 

aparatla rabitədə olduğu müəyyən edilmişdir. Zülal ifraz edən hüceyrələrdə  dənəli endoplazmatik tor 

(erqastoplazma) və mitoxondrilər güclü inkişaf edir. Ekskret katabolizm (üzvü maddələrin mübadilə 

zamanı parçalanması) nəticəsində meydana çıxan və hüceyrədən xaric olunmalı  məhsula deyilir. Məs.: 

karbon qazı, süd turşusu, sidik turşusu, sidik cövhəri və s. ekskretor məhsullardır. 

 

VƏZİLƏR (GLANDULAE) 

 

Qeyd olunduğu kimi vəzilər sekretor fəaliyyətə malik epitel törəmələridir. Vəzilər başlıca olaraq iki 

qrupa bölünür: xarici sekresiya vəziləri, və ya ekzokrin vəzilər, daxili sekresiya vəziləri və ya endokrin 

vəzilər. Xarici sekresiya vəziləri elə vəzilərə deyilir ki, onlar hazırladığı sekreti epitel örtüyünün üzərinə, 

 

15

daha doğrusu bu vəzilər öz məhsullarını bilavasitə orqanizmin xarici səthinə, ya epidermisin üzərinə ya da 

borulu orqanların epitellə örtülü boşluqlarına ifraz edir. Daxili sekresiya vəziləri öz məhsullarını 

(hormonlarını) bilavasitə qana və limfaya ifraz edir. Hormonlar qan, ya limfa ilə orqanizmin hər yerinə 

yayılaraq digər orqanların ya bütöv orqanizmin funksiyalarını (məs.: böyüməni, inkişafı, maddələr 

mübadiləsi proseslərini və s.) tənzim edir. Bədənimizdə olan endokrin vəzilərə epifiz, hipofiz, 

qalxanabənzər vəzi, qalxanətrafı  vəzilər, timus vəzi, böyrəküstü vəzilər, mədəaltı  vəzilərin adacıqları, 

habelə cinsiyyət vəzilərinin daxili sekresiya elementləri aiddir. Daxili sekresiya vəziləri öz təsirini 

orqanizmə mayelər (qan, limfa) vasitəsi ilə  həyata keçirdiyindən bunların  əmələ  gətirdiyi sistemə 

humoral  sistem (latınca  humor  – maye) də deyilir. Ancaq bu sistem üçün daha geniş yayılmış termin 

endokrin sistem terminidir. Humoral sistem orqanizmin əsas tənzimedici sistemlərindən biridir. Lakin 

humoral sistemin bu fəaliyyəti sinir sisteminin nəzarəti altında həyata keçirilir. Sonuncu isə orqanizmin 

başlıca tənzimedici sistemidir. Bununla yanaşı endokrin sistemi də sinir sisteminə müəyyən dərəcə təsir 

edə bilir. Beləliklə, bir-biri ilə qarşılıqlı rabitədə olan bu iki sistem orqanizmdə çox mühüm tənzimedici 

və onun fəaliyyətini koordinasiya edən neyro-humoral sistemi əmələ  gətirir. Endokrin vəzilər haqqında 

ətrafı məlumat xüsusi histologiya bəhsində verilir. 

 

EKZOKRİN VƏZİLƏR (GLANDULAE EXOCRINA) 

 

Ekzokrin və ya xarici sekresiya vəziləri orqanizmdə daha geniş yayılmışdır, bunlar bəzən müstəqil 

orqanlar əmələ gətirir (məs.: ağız suyu vəziləri, qaraciyər, mədəaltı vəzi və s.). Bu vəzilər öz məhsullarını 

xüsusi axacaqlar vasitəsi ilə müvafiq epitel örtüyü üzərinə ifraz edir və bununla da, onlar axacaqları 

olmayan endokrin vəzilərdən fərqlənir. Bədənimizdə olan ekzokrin vəzilərin çoxu isə ayrı-ayrı orqanların 

tərkibinə daxil olaraq quruluşca onların ayrılmaz hissəsini təşkil edir (məs.: mədə  vəziləri, bağırsaq 

vəziləri və s.). 

Ekzokrin vəzilər olduqca müxtəlifdir, bunlar bir-birindən mənşəcə, quruluşca, topoqrafik cəhətdən, 

sekresiya mexanizminə görə  və sekretin tərkibinə görə  fərqlənir. Bütün bunları  nəzərə alaraq ekzokrin 

vəzilər müxtəlif qruplara təsnif olunur. Mənşə cəhətdən entodermal, mezodermal və ektodermal vəzilər 

ayırd edilir. Entodermal vəzilərə mədə və bağırsaq vəziləri, mezodermal vəzilərə-sidik-cinsiyyət sistemi 

vəziləri (məs.: sidik axarları vəziləri, sidik kanalı soğanağı vəziləri, xaya, yumurtalıq və s.) və ektodermal 

vəzilərə  ağız suyu vəziləri dəri vəziləri və s. aiddir. Quruluş  və topoqrafik cəhətdən vəzilərin təsnifatı 

mövcuddur [1, s. 96, şək. 11.13]. 

Ekzokrin vəzilər. Ekzokrin vəzilərin əksəriyyəti ekzoepitelial vəzilərdir. İnsanda yalnız bir növ 

endoepitelial vəziyə təsadüf olunur. Bunlar qədəhəbənzər hüceyrələrdir. 

Bu hüceyrələr eyni zamanda, yeganə birhüceyrəli vəzilərdir.  Qədəhəbənzər hüceyrələr çoxlu 

miqdarda bağırsağın, xüsusilə yoğun bağırsağın divarında [1, s. 97, şək. 11.14], habelə tənəffüs yollarının 

selikli qişa epitelində yerləşir [1, s. 337, şək. 24.9]. Bunlar selik ifraz edərək selikli qişanı mexaniki və 

kimyəvi təsirlərdən qoruyur. Qədəhəbənzər hüceyrələrin apikal (zirvə) hissəsi daha geniş olur. Burada 

vəzinin sekreti toplanır. Nüvə  və orqanellər hüceyrənin  əsas (bazal) hissəsində yerləşir. Ümumiyyətlə, 

qədəhəbənzər hüceyrə armuda bənzəyir. Elektron mikroskopu ilə onun azad səthində submikroskopik 

xovların olduğunu müəyyən edilmişdir.  İnsanın bütün digər ekzokrin vəziləri ekzoepitelial və 

çoxhüceyrəli vəzilərdir. 

Hər bir ekzokrin çoxhüceyrəli vəzinin iki əsas hissəsi vardır: sekretor, və ya uc (son) hissəsi və 

axacaq hissəsi. Bəzi vəzilərin (məs.:mədənin xüsusi (fundal, ya mədə dibi) vəziləri) axacaqları çox qısa 

olur. Belə axacaq vəzinin  boynu adlanır. Sekretor şöbə başlıca olaraq sekretor hüceyrələrdən təşkil 

olunur, bunların ifraz etdiyi məhsul sekretor şöbənin boşluğuna tökülür [1, s. 390, şək. 25.31]. Sekretor 

şöbə adətən boru, və ya alveol formasında, ya da qarışıq – həm boru, həm də alveol formasında olur və 

bunun daxili səthi bir qat vəzi (sekretor) hüceyrələri ilə örtülür [1, s. 365, şək. 25.8]. Bəzi vəzilərin (məs.: 

piy vəziləri) sekretor şöbəsində  vəzi hüceyrələri bir neçə qatda yerləşir. Belə  vəzilər mənşə  cəhətdən 

çoxqatlı epitelin törəməsidir. Bu qismdən olan digər vəzilərin, məsələn, ağız suyu vəzilərinin sekretor 

şöbəsində vəzi hüceyrələrindən əlavə yığılmaq qabiliyyətinə malik olan xüsusi mioepitelial hüceyrələrə 

(mioepiteliositlərə) təsadüf olunur. Bu hüceyrələr vəzi hüceyrələrinə bilavasitə  təmas edir. Mioepitelial 

elementlər yığılaraq vəzi hüceyrələrini sıxır və onlardan məhsulun çıxarılmasına kömək edir. Mənşə 

cəhətcə mioepitelial hüceyrələr də epitelin törəmələridir və onların sitoplazmasında xüsusi yığılma 

 

16

fibrilləri vardır. Bu hüceyrələrin yığılma qabiliyyətini nəzərə alaraq onlara mioepitelial (yunanca myos-

“əzələ”) adı verilmişdir, çünki yığılma qabiliyyəti  əzələ hüceyrələri üçün xasdır. Bunlardan əlavə  bəzi 

vəzilərin sekretor şöbəsində  əsas vəzi hüceyrələri ilə yanaşı  əlavə  vəzi hüceyrələrinə  (əlavə 

qlandulositlərə) təsadüf olunur. Bu hüceyrələr morfofunksional xüsusiyyətlərinə görə həmin vəzinin digər 

funksional hüceyrələrindən fərqlənir. 

 

SEKRETOR HÜCEYRƏLƏR VƏ SEKRESİYA PROSESİ 

 

Sekretor və ya vəzi hüceyrələri müxtəlif formada olur: silindrik, girdə, konusabənzər, armudabənzər 

və  s.  Bu  hüceyrələr sekresiya prosesi ərzində öz formalarını  dəyişərək, bir formadan digərinə keçir. 

Məsələn, qədəhəbənzər hüceyrələr sekretlə dolu olduqda armuda, boşaldıqda isə silindrə  bənzəyir. 

Sekretor hüceyrələrdə nüvə böyük olur, çox vaxt nüvə qişası üzərində girinti və  çıxıntılar olduğundan 

onun forması müəyyən şəkildə olmur. Nüvənin nüvəciyi də böyük olur. Sekresiya fazasından asılı olaraq 

nüvə proksimal şöbəyə doğru öz yerini dəyişir. Sitoplazmanın quruluşu vəzinin funksiyasından, yəni 

hansı növ sekret (zülal, selik) ifraz etməsindən asılı olaraq ayrı-ayrı  vəzi hüceyrələrində eyni olmur. 

Məsələn, zülal ifraz edən vəzi hüceyrələrində, dənəli sitoplazmatik tor yaxşı  nəzərə çarpır, RNT-nin 

miqdarı artıq olur və s. Selikli vəzi hüceyrələrində isə  dənəli sitoplazmatik tor, əksinə  zəif, dənəsiz 

sitoplazmatik tor isə güclü inkişaf etmiş olur. Bunlardan əlavə, zülal ifraz etməyən digər sekretor 

hüceyrələrdə sitoplazmada lipidlər və steroidlər sintez olunur. Digər orqanellərdən vəzi hüceyrələri üçün 

xarakter olan mitoxondrilərin çoxluğudur. Onlar, adətən, sekretin hasil olduğu yerdə toplanır. Sekresiya 

prosesilə bilavasitə rabitəsi olan Holci kompleksi də  vəzi hüceyrələrində yaxşı inkişaf edir. Sekretor 

hüceyrələrdə  bəzən məhsulun daşınması üçün xüsusi incə  şaxəli borular sistemi olur, bunlara