Orqanlar aid olduqları sistemlərdən asılı olmayaraq müxtəlif növ toxumalardan təşkil olunurlar. Ona

Leykositlər (onlara ağ qan cisimcikləri də deyilir) çox hərəkətliliyi, morfoloji xüsusiyyətlərinin və 

funksional  əhəmiyyətinin müxtəlifliyi ilə xarakterizə olunurlar. Müəyyən qrup leykositlər müdafıə 

fiınksiyalarında iştirak edərək mikrobların, yad cisimlərin və onların parçalanma məhsullarının 

faqositozunu təmin edir, həmçinin humoral və hüceyrə immunitetinin təşkilində də iştirak edirlər. 

Leykositlər  şarabənzər formada olurlar. Yetkin insanda qanın 1 litrində miqdarı 4,8x10

9

-9,0x10

9 

olur. Onların miqdarı qida qəbulu, fıziki və  əqli gərginlik, həmçinin xəstəliklər zamanı  dəyişə bilir. 

Leykositlərin miqdarının artması leykositoz, azalması isə leykopeniya adlanır. Leykositlər psevdopodilər 

əmələ  gətirməklə aktiv hərəkət edə bilirlər, bu zaman onların formaları da kəskin dəyişir. Leykositlər 

kapillyarların endotel hüceyrələri arasından birləşdirici toxumanın ara maddəsinə, həmçinin bazal 

membranlardan hüceyrələr arasına keçə bilirlər. Onların hərəkət sürəti müxtəlif  şərtlərdən asılıdır: 

mühitin konsistensiyası, pH, temperatur və s. Leykositlərin hərəkət istiqaməti də müəyyən faktorlarla 

müəyyən olunur ki, bunların içərisində  də xemotaksis mühüm rol oynayır (yəni müəyyən kimyəvi 

qıcıqlandıncıların təsiri, məsələn, toxumanın parçalanma məhsulları). 

Hüceyrələrin qarşılıqlı  əlaqəsi prosesində leykositlərin plazmolemmasında olan spesifık 

reseptorların mühüm əhəmiyyəti vardır. Qan cərəyanı ilə leykositlər bütün orqanizmə yayılır, toxuma və 

orqanlarda məskunlaşaraq aktivlik göstərir. 

Leykositlər şərti olaraq 2 böyük qrupa bölünürlər: dənəli leykositlər, yaxud qranulositlər və dənəsiz 

leykositlər, yaxud aqranulositlər. Qranulositlər adətən seqmentləşmiş nüvənin və sitoplazmada spesifık 

dənələrin olması ilə xarakterizə olunurlar. 

Romanovski-Gimza metodu ilə boyama zamanı  bəzi leykositlərdə  dənələr turş boyaqlara (eozin) 

həssaslıq göstərirlər ki, belə leykositlər  eozinofil leykositlər adlanır. Bəzi leykositlərdə isə 

sitoplazmadakı dənələr əsasi boyaqlara həssaslıq göstərirlər, bunlar bazofil leykositlər adlanırlar. Digər 

qrup leykositlərdə olan dənələr həm turş, həm də  əsasi boyaqlara həssaslıq göstərdikləri üçün belə 

leykositlər neytrofil leykositlər adlanırlar.  

Aqranulositlərin nüvəsi sferik, oval ya paxlaşəkilli olurlar, paycıqlara bölünmür, sitoplazmada 

spesifık dənələr olmur. Onlar 2 qrupa bölünürlər: limfositlər və monositlər. 

 

QRANULOSİTLƏR (dənəli leykositlər) 

 

Neytrofil  qranulositlər, yaxud neytrofillər, dairəvi olub, diametri 7-9 mkm-dur. Leykositlərin 

ümumi miqdarının 65-75 %-ni təşkil edirlər. 

 

22

Neytrofillərin sitoplazması  zəif oksifildir, orada kiçik dənəciklər aşkar edilir, Romanovski-Gimza 

metodu ilə boyama zamanı bu dənələr çəhrayı-bənövşəyi rəng alır. Sitoplazmanın səthi-periferik hissəsi 

qatı homogendir, dənələr yoxdur, burada nazik filamentlər yerləşirlər. Bu qat neytrofillərin amöbvari 

hərəkətində, psevdopadilərin  yaranmasında  əsas rol oynayır. Qeyd edildiyi kimi, leykositlər öz 

funksiyalarını yerinə yetrmək üçün iltihab ocağına və ya zədələnmiş toxumalara miqrasiya edirlər. 

Strukturuna və kimyəvi tərkibinə görə neytrofıl leykositlərin sitoplazmasındakı qranullar 2 tipə ayrılır: 

azurofil qranullar və neytrofil qranullar. Azurofil qranullar neytrofıllərin diferensiasiya prosesində daha 

əvvəl yaranır, onlara birincili  qranullar da deyirlər. Onların tərkibində lizosomlar üçün xarakter 

hidrolitik fermentlərin aşkar olunması sübut edir ki, bu qranullar əslində birincili lizosomların bir 

formasıdır. 

Spesifık neytrofıl dənələr isə neytrofıllərin inkişaf prosesində sonradan yaranırlar və onlar ikincili 

qranullar da adlanır. Onların miqdarı hüceyrənin diferensiasiya prosesində artır. Kimyəvi tərkibcə bu 

qranullarda antibakterial aktivliyə malik maddələr (lizosim, laktoferrin) aşkar olunmuşdur. Neytrofıllərin 

sitoplazmasında orqanellər zəif inkişaf etmişdir; az miqdarda mitoxondri, kiçik Holci kompleksi, hüceyrə 

mərkəzi, reduksiyaya uğramış endoplazmatik şəbəkə aşkar edilir, bunlardan başqa sitoplazmada qlikogen, 

lipid və s. əlavələrin olması xarakterikdir. Neytrofıl leykositlərin nüvəsində  sıxlaşmış xromatin 

periferiyada yerləşir, nüvəcik zəif aşkar edilir. Nüvənin forması müxtəlifdir. Yetkin neytrofıllər 2-3 və 

daha cox paycıqdan ibarət seqmentləşmiş nüvəyə malikdirlər (seqmentnüvəli neytrofil leykositlər). Onlar 

neytrofıl leykositlərin  əsas hissəsini (47-72%) təşkil edir. Çöpnüvəli neytrofıl qranulositlər 1-6% təşkil 

edir. Onların nüvəsi nal və ya «S» hərfi formasında olur. Paxlaformalı nüvəyə malik olan cavan 

neytrofillər isə 0,5-1% təşkil edir. Bu 3 növ neytrofillərin miqdar nisbəti klinikada böyük diaqnostik 

əhəmiyyətə malikdir. Məsələn, cavan və çöpnüvəli qranulositlərin miqdarının artması ya qanitirmə, yaxud 

iltihab ocağının olması üzündən qanyaranmanın sürətlənməsindən xəbər verir. Klinikada cavan və 

çöpnüvəli neytrofillərin miqdarının artması  sola meylli neytrofilyoz, seqmentnüvəli neytrofillərin 

miqdarının artması isə  sağa meylli neytrofilyoz adlanır. Neytrofillər yüksək faqositoz qabiliyyətinə 

malikdirlər.  İ.İ.Meçnikov onları mikrofaqlar adlandırmışdır. Bakteriya və digər hissəciklər udulduqdan 

sonra faqosom yaranır. Faqosom əvvəlcə spesifik qranullarla, sonra birincili qranullarla birləşir, beləliklə, 

faqolizosom yaranır, faqositə olunmuş mikroorqanizmlər hidrolitik fermentlərin köməyi ilə parçalanır. 

Müəyyən edilmişdir ki, yetkin neytrofıllər keylonlar deyilən spesifık maddələr ifraz edirlər. Bu 

maddələr isə qranulositopoetik sıranın hemopoetik hüceyrələrində DNT sintezini ləngidərək leykositlərin 

proliferasiya və diferensiasiya proseslərinə tənzimləyici təsir göstərirlər. 

Neytrofillərin həyat dövrü təxminən 8 sutkadır. Qan dövranında 8-12 saat dövr etdikdən sonra onlar 

birləşdirici toxumaya keçir və orada maksimal funksional aktivlik göstərirlər. 

Vacib zülalların sintezinə lazım olan orqanellərin sayı çox az olduğu üçün neytrofıl leykositlər uzun 

müddət fəaliyyət göstərə bilmirlər və bir dəfə funksional faqositar aktivlik göstərdikdən sonra məhv 

olurlar. İrin kütləsini belə ölmüş neytrofıllər təşkil edir. İrinin tərkibinə həmçinin makrofaq, bakteriyalar, 

toxuma mayesi daxildir.  

Eozinofillər – neytrofillərdən ölçücə nisbətən iridir, diametri 9-10 mkm-dur, nüvəsi adətən 

ikiseqmentli olur. Periferik qanda ümumi leykositlərin miqdarı 0,5-5%-ni təşkil edir. Qırmızı sümük 

iliyində yaranırlar, bir neçə gün burada qalıb sonra qanla 3-8 saat sirkulyasiya edir, xarici mühitlə 

kontaktda olan toxumalara miqrasiya edirlər (tənəffüs, sidik-cinsiyyət yollarının, bağırsaqların selikli 

qişalarına). Qanda sirkulyasiya edən eozinofılin ölçüsü 12 mkm çatır, birləşdirici toxumaya keçdikdən 

sonra ölçüsü 20 mkm-ə  qədər ola bilər. Eozinofillərin həyat dövrü 8-14 gündür. Sitoplazmada yaxşı 

inkişaf etmiş  dənəli endoplazmatik şəbəkə, ribosom, mitoxondri və çoxlu qlikogen də  aşkar edilir. 

Sitoplazmada oval və ya poliqonal formada spesifık oksifil qranulların olması ilə xarakterizə edilirlər. 

Qranulların oksifılliyi tərkibində argininlə  zəngin  əsas zülalların olması ilə  əlaqədardır. Bu zülal 

antiparazitar (antihelmint) və antibakterial təsirə malikdir. Eozinofil qranulların tərkibində  həmçinin 

histaminaza, bir sıra hidrolitik lizosomal fermentlər də  aşkar edilmişdir. Eozinofıllərin sitoplazmasında 

orqanellər zəif inkişaf etmişdir. Nüvəsinin formasına görə seqmentnüvəli, çöpnüvəli, cavannüvəli 

formalar aşkar edilmişdir. Eozinofıllər deqranulyasiyadan sonra apoptoza uğrayırlar.  

Eozinofillər neytrofillərə nisbətən zəif hərəkətlidir, onlar qan dövranından toxumaya keçərək 

qıcıqlanma mənbəyinə doğru hərəkət edə bilirlər. Histamin, limfokinlər, immun komplekslər (antigen-

 

23

antitel kompleksi) və s. maddələr eozinofillərə müsbət xemotaksis təsir göstərirlər. Müəyyən edilmişdir 

ki, antigen-antitel reaksiyası gedən iltihab ocaqlarında eozinofıllərin qırmızı sümük iliyindən qan 

dövranına, oradan isə toxumalara keçməsini stimulə edən maddələr sintez olunur. 

Eozinofıllərin faqositar aktivlik qabiliyyəti neytrofıllərə nisbətən zəifdir. Eozinofillər orqanizmin 

yad zülallara qarşı müdafiə reaksiyalarında və allergik reaksiyalarda iştirak edirlər. Orqanizmə yad zülal 

daxil edilərsə, eozinofillərin miqdarı artır – eozinofiliya müşahidə olunur. Eozinofıllər bazofıl və tosqun 

hüceyrələr tərəfındən ifraz edilən histamini faqositə edərək onun metabolizmində iştirak edir. Həmçinin 

eozinofıllər bazofillərdən və tosqun hüceyrələrdən histaminin xaric olunmasını tormozlayan spesifık 

faktor da sintez edirlər. Eozinofıllər antiparazitar funksiya yerinə yetirirlər. Parazitar xəstəliklər zamanı 

(helmintozlar, şistosomoz və s.) eozinofıllərin sayı artır. Eozinofillər parazitlərin sürfələrini məhv edirlər. 

Qanda adrenalinin, hipofizin adrenokortikotrop hormonunun və qlikokortikoidlərin miqdarının artması 

eozinofillərin sayının azalmasına - eozinopeniyaya səbəb olur. Eozinofillərin qanda dövretmə müddəti 3-

8 saatdır, sonra onlar birləşdirici toxumaya keçərək orada fəaliyyət göstərirlər. 

Bazofil qranulositlərin diametri 9 mkm-dir, insan qanında ümumi leykositlərin 0,5-1%-ni təşkil edir. 

Bazofillər kövşək lifli birləşdirici toxumanın tosqun hüceyrələrinə çox oxşayırlar. Lakin buna 

baxmayaraq, onlar arasında bir sıra morfoloji və funksional fərqlər mövcudur. Onlar həm qırmızı sümük 

iliyində, həm qan dövranında ola bilirlər. 1-2 sutka qanda sirkulyasiya edir, sonra zəif amöbvari hərəkətlə 

kapilyar divarından toxumaya – kövşək toxumaya miqrasiya edirlər. Bazofıllərin sitoplazmasında iri, oval 

və ya poliqonal formalı spesifik bazofıl dənələr aşkar edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu qranullar 

metaxramaziya qabliyyətinə malikdirlər, yəni toluidin abısı ilə  rəngləmə zamanı boyağın rəngini 

dəyişirlər (qırmızı və ya bənövşəyi rəngə). Bu qranullarda heparin, histamin, serotonin və s. aşkar edilir. 

Spesifik bazofil dənələrdən başqa bazofillərin sitoplazmasında azurofil dənələr də  aşkar edilir 

(lizosomlar). Bazofillərin nüvəsi adətən az seqmentləşmiş, bəzən sferik olur, neytrofillərin və 

eozinofillərin nüvəsinə nisbətə az intensiv boyanır. Sitoplazmada bütün əsas orqanellər aşkar edilir. 

Bazofillər heparin və histamin metabolizmində iştirak edir. Bazofil qranulositlər heparin və histamin 

ifraz edərək qanın laxtalanma proseslərinin və qan damarı divarının keçiriciliyinin tənzimində, yerli 

iltihabi reaksiyaların gedişində, həm də allergik xarakterli immunoloji reaksiyalarda iştirak edirlər. 

Müəyyən olunmuşdur ki, bazofillərin zarında IgE reseptorları, həmçinin qanın bəzi komplement 

zülallarının reseptorları vardır. Allergen təsiri olduqda qranullardakı möhtəviyyatın ekzositozu baş verir 

(deqranulyasiya). Deqranulyasiya IgE molekulları ilə vasitələnir. Belə ki, bazofil leykositlərin 

plazmolemmasında IgE reseptorları yerləşirlər. Bu zaman histamin və başqa vazoaktiv maddəllər xaric 

olur ki, bunlar da allergik reaksiyanın inkişafina səbəb olur. Məs.: allergik rinit, bronxial astma, anaflaktik 

şok və s. Yad zülallar bazofilləri deqranulyasiyaya uğradaraq histamin ifrazına, o isə öz növbəsində qan 

damarlarının kəskin genişlənməsinə, ödemlərin  əmələ  gəlməsinə  səbəb olur. Bazofillərin faqositar 

aktivliyi zəifdir.  

 

AQRANULOSİTLƏR (dənəsiz leykositlər) 

 

Limfositlər. Leykositlərin ümumi miqdarının 20-45%-ni təşkil edirlər. Virus və xroniki infeksiyalar 

zamanı, adətən limfositlərin sayının artması – limfositoz müşahidə olunur. Limfositlər immunoloji 

reaksiyalarda əsas rol oynayırlar. Qanda sirkulyasiya edən limfositlər funksional və metabolik qeyri-aktiv 

vəziyyətdə olurlar. Qan – limfositlər üçün limfoid sistem orqanları  və başqa toxumalar arasında 

sirkulyasiya etmək üçün mühit təşkil edir. Spesifik siqnallara cavab olaraq limfositlər qan damarı 

divarından birləşdirici toxumaya miqrasiya edirlər. Onlar, həmçinin epitel toxumasına da miqrasiya edə 

bilirlər (məs.: bağırsağın selikli qişasının epitelinə). Ölçülərinə görə kiçik (4,5-6 mkm), orta (7-10 mkm) 

və iri limfositlər (10-18 mkm) ayırd edilir. Funksional təsnifata görə limfositlərin  əsas 3 tipi müəyyən 

edilmişdir: B-limfositlər, T-limfositlər və NK- hüceyrələr. Kiçik limfositlərin kondensləşmiş xromatinə 

malik iri nüvəsi var. Sitoplazma nüvə  ətrafında nazik həlqə  şəklində görünür. Qanda cərəyan edən 

limfositlər  əsasən kiçik limfositlərdir. Onlar qanın limfositlərinin 85-90%-ni təşkil edirlər. 

İri limfositlər qanda sirkulyasiya edən limfositlərin 3%-ni təşkil edirlər. Nüvə iri və nisbətən sıxdır. 

Sitoplazmada az miqdarda lizosom, mitoxondri, rudimentləşmiş Holci kompleksi, endoplazmatik tor, 

çoxlu sərbəst ribosomlar aşkar edilir. İri və orta limfositlər  əsasən antigenlə aktivləşmiş B-limfositlər 

qrupunu təşkil edirlər. NK-hüceyrələr də iri limfositlərdir.  

 

24

B-limfositlər qanın limfositlərinin 30%-ni təşkil edir. Bu hüceyrələr ilk dəfə quşlarda Fabrisius 

kisəsi (bursa of Fabricius) deyilən limfoid orqanda aşkar olunmuşdur. B-limfositlərdən effektor 

hüceyrələr – immunoqlobulinlər – Ig(antitellər) sintez edən plazmositlər yaranırlar. Plazmatik hüceyrələr 

isə konkret antigenə qarşı antitel sintez edirlər.  

B-limfositlər, plazmatik hüceyrələr humoral immunitetə cavabdehdirlər. Onların sintez etdikləri 

antitellər qana və orqanizmin başqa maye mühitlərinə ifraz olunurlar. Hədəfin – antigenin məhvi 

antitellərin iştirakı ilə gedir. B-limfositlərin plazmolemmasında çoxlu sayda immunoqlobulin Ig 

reseptorları olur (ən çox IgM, IgD sinifləri). Hər bir B-limfosit 105 sayda belə reseptorlara malik olur. 

Antigeni B-limfosit bu reseptorlarm köməyi ilə tanıyır. Reseptor antigenlə birləşdikdə, yəni antigen 

stimulyasiyası nəticəsində B-limfosit aktivləşir və proliferasiya edir, plazmatik hüceyrəyə diferensiasiya 

edir. 

T-limfositlər. T-limfositlərin sələfləri qırmızı sümük iliyində yaranaraq qanla timusa gətirilir və T-

limfositlərin diferensiasiyası timusda baş verir. B-limfositlərdən fərqli olaraq T-limfositlərin immun 

reaksiyalarda iştirakı antigeni bilavasitə tanımaqla yox, başqa hüceyrələrin membranındakı histouyğunluq 

molekullarını tanıması ilə bağlıdır. Yetkin T-limfositlər timusu tərk edir, periferik qanda, limfoid 

orqanlarda təsadüf edirlər. Səthi diferensiasiya antigenlərinə görə T-limfositlərin iki tipi ayırd edilir: CD

4+

 

və CD

8+

 limfositlər. 

CD

4+

-limfositIər T-helper limfositlərdir. Bu hüceyrələr B-limfositlərin proliferasiyasını  və Ig 

sintezini stimulə edirlər, IL-2, IL-3, IL-4, IL-5, IL-6 sintez edirlər. 

CD

8+

-limfositIər isə sitotoksik T-limfositlər (və ya killerlər) və T-supressorlardır – (Tc və Ts). 

Sitotoksik T-limfositlər immun cavab zamanı antigeni Ag-histouyğunluq molekulları (MHC-I sinif) ilə 

tanıyır, bilavasitə Ag-ni məhv edirlər. T-supressorlar (onları T-requlyatorlar da adlandırırlar) isə immun 

sistemin digər hüceyrələrinin aktivliyini azaldırlar. Sitotoksik T-limfositlər və ya T-killerlər  əsasən 

hüceyrə immunitetində iştirak edir, transplantantın hüceyrələrinin məhv edilməsi, Ag-un bilavasitə məhv 

edilməsi proseslərində  iştirak edirlər. Sitotoksik T-limfositlər hədəf hüceyrəni (yadı) tanıyır, onunla 

birləşir və lizisə  uğradırlar. Onların sitoplazmasında spesifik sitolitik qranullar aşkar edilmişdir. Bu 

qranullarda perforin zülalı vardır, onun köməyi ilə killerlər hədəf hüceyrəni məhv edirlər. Hədəf hüceyrə 

rolunu virusla infeksiyalaşmış hüceyrələr də oynaya bilərlər.  

NK-hüceyrələr. T- və B-limfositlərdən fərqli olaraq membran səthində səthi determinantlara malik 

deyillər. Bütün sirkulyasiya edən limfositlərin 5-10%-ni təşkil edirlər. Tərkibində perforin zülalı olan 

sitolitik qranullara malikdirlər, bu yolla da infeksiyalaşmış hüceyrələri, yad hüceyrələri məhv edirlər. 

İnterleykinlərin təsiri altında NK hüceyrələr proliferasiya edirlər. Aktivləşmiş NK hüceyrələrin plazmatik 

membranında CD69 qlikoproteini meydana çıxır. 

T- və B-limfositlər arasında morfoloji fərqlər tam aydınlaşdırılmamışdır. Tədqiqatlar göstərir ki, B-

limfositlərdə  dənəli endoplazmatik tor güclü inkişaf etmişdir, T-limfositlərdə isə lizosomlar nisbətən 

çoxdur.  

T- və B-limfositlər, onların populyasiyaları immunoloji metodlarla aşkar edilirlər. Bu isə onların 

membran səthində spesifik reseptorların olmasına əsaslanır. 

Antigenlə qarşılıqlı  təsir nəticəsində T- və B-limfositlərin effektor formalarından başqa, T- və B-

yaddaş hüceyrələri də yaranır. Bu hüceyrələr eyni antigenlə  təkrar qarşılaşdıqda, orqanizmdə daha tez 

sürəkli immun cavabı təmin edirlər. Limfositlərin həyat dövrü bir neçə həftədən bir neçə ilədək davam 

edə bilər. Periferik qandakı limfositlərin çox hissəsini uzun ömürlü (aylarla və illərlə) resirkulyasiya edən 

T-limfositlər, az hissəsini isə  qısa ömürlü (həftə  və aylarla) B-limfositlər təşkil edir. Resirkulyasiya 

halları, yəni qandan toxumaya, toxumalardan limfa yolları ilə yenidən qana qayıdış daha çox T-limfositlər 

üçün xarakterdir. Bu yolla onlar bütün orqan və toxumalarda immunoloji nəzarəti həyata keçirirlər.  

Müəyyən olunmuşdur ki, qanda sirkulyasiya edən və qırmızı sümük iliyindən bura miqrasiya edən 

qanın sütun hüceyrələri də kiçik limfositlərlə eyni morfoloji əlamətlərə malikdirlər.  

Monositlər leykositlərin ümumi sayının 3-11%-ni təşkil edirlər, sərbəst hərəkət edə bilirlər. Qanda 

10-12 saat sirkulyasiya etdikdən sonra toxumalarda məskunlaşırlar. Toxumalarda bu hüceyrələrin həyat 

dövrü 1 ayadək ola bilər. Qan yaxmasında monositlər dairəvi formada olub diametri 20 mkm-ə çatır. 

Nüvə oval və ya paxla şəkillidir, 1-2 nüvəciyi var. Limfositlərə nisbətən monositlərin nüvəsində xromatin 

az kompaktlaşmışdır. Sitoplazma zəif bazofildir. Sitoplazmada kiçik, az sayda qeyri-spesifik azurofil 

 

25

dənələr (lizosomlar) aşkar edilir. Monositlər üçün barmaqşəkilli sitoplazmatik çıxıntılar və faqositar 

vakuolların olması xarakterikdir. Sitoplazmada çoxlu pinositoz qovuqlar, dənəli endoplazmatik şəbəkə 

kanalcıqları, kiçik mitoxondrilər vardır. Toxumalarda onlar makrofaqlara çevrilirlər. Monositlər 

orqanizmin makrofagik sisteminə və ya mononuklear faqositar sistemə daxildirlər. Bu sistemə daxil olan 

hüceyrələr qırmızı sümük iliyinin promonositlərindən törəyirlər. Onlar aktiv pinositoz və immun 

faqositoz qabiliyyətinə malikdirlər. Onların membranında immunoqlobulin reseptorları, komplement 

zülallara məxsus reseptorlar olur. Mononuklear faqositlərin sitoplazmasında sitoplazmatik fermentlər: 

qeyri-spesifik esteraza, lizosim, peroksidaza, 5-nukleotidaza fermentlərinin olması xarakterdir.  

Toxumalarda məskunlaşan monosit makrofaqa çevrilir. Bütün orqanların makrofaqları 

monositlərdən törəyirlər. Mononuklear faqositar sistemə qanın monositləri, müxtəlif orqanların 

makrofaqları daxildir. Bu makrofaqlara ağciyər alveol makrofaqları, qırmızı sümük iliyi makrofaqları, 

limfa düyünlərinin, dalağın, seroz boşluqların, birləşdirici toxumanın makrofaqları, qara ciyərin 

ulduzşəkilli makrofaqları, mikroqliya, osteoklastlar, epidermal makrofaqlar aiddir. Monositdən makrofaq 

yetişən zaman hüceyrələrin ölçüsü böyüyür, lizosom və mitoxondrilərin miqdarı artır, zülal sintezi, 

faqositar aktivlik yüksəlir, membranda immunoqlobulin reseptorlan formalaşır. Makrofaqlar bakteriyaları, 

antigen-antitel komplekslərini, ölmüş hüceyrələri, yad cisimcikləri faqositə edirlər. Faqositoz ya 

bilavasitə, ya da antitellə vasitələnmiş ola bilər. Antitellə vasitələnən faqositoz zamanı antitellə 

əhatələnmiş antigen makrofaqın uyğun reseptorunun köməyi ilə makrofaqın membranına fiksə olur, sonra 

isə udulur. Udulmuş antigen bəzi hallarda axıra qədər parçalanmır. Belə ki, antigen fraqmentləri uzun 

müddət makrofaqın membranında II sinif histouyğunluq molekulları ilə birləşərək makrofaqın səthində 

qala bilir. T-limfositlər məhz belə təqdim olunan antigeni tanıyırlar, buna görə də makrofaqlara antigen 

təqdim edən hüceyrələr də deyilir. Makrofaqlardan başqa belə xüsusiyyətlərə dendrit hüceyrələr, timusun 

epitelioretikulosit hüceyrələri də malikdirlər. Faqositoz və antigen təqdim etmək funksiyalarından başqa 

makrofaqlar qanyaranmaya, leykositlərin aktivliyinə, iltihabi proseslərin gedişinə  təsir göstərə bilən bir 

sıra maddələr sintez edirlər. Məs.: koloniyastimuləedici faktor (KSF), interleykin-1, interferon, lizosim, 

kollagenaza, fibronektin və s.  

Trombositlər. Trombositlər qırmızı sümük iliyinin giqant hüceyrələri olan meqakariositlərin 

sitoplazmatik fraqmentləridirlər, diametri 2-3 mkm olan diskəbənzər cisimciklərdir. 1



 qanda  miqdarı 

180-320x10

9

 olur. 8-11 sutka qan cərəyanında fəaliyyət göstərir. Trombositlər qanın laxtalanmasında 

iştirak edir, kapillyar divarının keçiriciliyini azaldır, öz membranları  səthində antitelləri daşıya bilirlər. 

Boyanmış qan yaxmasında mərkəzi hissəsi tünd, periferik hisşəsi açıq olan solğun mavi cisimciklər 

şəklində görünürlər. Açıq hissə  hialomer, tünd hissə  qranulomer adlanır. Qranulomer hissədə olan 

dənələr bazofildirlər. Ultramikroskopik müayinədə hialomer hissə bircinsli çox zərif danəli görünür, 

burada dənəli endoplazmatik torun hissələri sayılan sıx kanalcıqlar, periferik hissələrdə mikroborucuqlar, 

aktin fılamentləri aşkar edilir. Plazmolemma daxilə doğru invaginasiyalar əmələ  gətirir ki, bu da acıq 

kanalcıqlar sistemini təşkil edir. Güman olunur ki, bu kanalcıqlarla kiçik hissəciklər, qranulomer hissənin 

dənələrinin möhtəviyyatı, Ca

2+

 ionları  və s. daşınırlar. Bundan başqa, trombositlərdə mitoxondri, 

ribosomlar, qlikogen əlavələri aşkar edilir. 

Qranulomer hissədə lizosom təbiətli I tip α-qranullar (0,2-0,3 mkm) müəyyən edilir. Bu dənələrin 

tərkibində  əsasən makromolekulyar maddələr – qanın bəzi laxtalanma faktorları  (əsasən XIII faktor), 

böyümə faktorları  və bir sıra fermentlər – turş fosfotaza, katepsin, trombokinaza, β-qlükorinidaza və s. 

aşkar edilir. II tip δ-qranullar – sıx cisimciklər adlanır. Tərkibində biogen aminlər serotonin və histamin, 

Ca

2+

 ionları, ATF, ADF, aşkar edilmişdir. 

Trombositlər trombəmələgəlmə prosesində  iştirak edir. Damar divarında defekt əmələ  gəldikdə 

zədələnmiş toxumalardan bəzi maddələr ifraz olunur ki, bu maddələr  xarici laxtalanma faktorları 

adlanırlar və trombositlərin adheziyasına – yapışmasma səbəb olurlar. Adheziya prosesi nəticəsində 

trombositlər aktivləşir, sıx – II tip dənələrində olan maddələr xaric olur ki, bu da trombositlərin 

aqreqasiyasına (bir-birinə yapışmasına) səbəb olur, bu da tromb kütləsinin yaranması ilə  nəticələnir. 

Adheziya nəticəsində trombositlər aktivləşirlər. Aktivləşmiş trombositlərdən  xaric olunan maddələr