Orqanlar aid olduqları sistemlərdən asılı olmayaraq müxtəlif növ toxumalardan təşkil olunurlar. Ona

Aksonları qısa olan multipolyar neyronlar da (neurocytus multipolaris brev iaxonicus) vardır.  

Dendritlər (yunanca dendron – “ağac”) çox vaxt qısa çıxıntılardır və bunlar bir qayda olaraq ağac 

kimi  şaxələnir. Onların uzunluğu bəzən mikronlarla ölçülür, lakin psevdounipolyar hüceyrələrdə 

dendritlər çox uzun çıxıntılardır və insanda uzunluqları  hətta bir metrə  qədər çatır. Dendritlər hüceyrə 

cismi yaxınlığında nisbətən qalın olur və oradan uzaqlaşdıqca nazikləşir. Neyrit nazik çıxıntıdır və bütün 

uzunluğu boyu öz qalınlığını  dəyişmir. Lakin başlanğıcda neyrit konusa bənzəyir, buna neyrit və ya 

akson  əsası  (basis  axonis) ya akson təpəciyi deyilir. Dendritlərin  şaxələri üzərində dendrit tikanları 

(spinula dendriti) adlanan çıxıntılara rast gəlmək olur. Dendrit periferik ucunda adətən şaxələnir, bir sıra 

təsadüflərdə  həmin  şaxələr üzərində spesifik quruluşlu xüsusu qəbuledici aparatlara və ya hissi sinir 

uclarına (reseptorlara) təsadüf olunur. Neyritlər isə effektor adlanan uc aparatla işçi orqanlarında qurtarır, 

digər təsadüflərdə isə neyritin ucları başqa neyronla sinaptik rabitələrlə təmasa gəlir. 

Neyronlar morfofizioloji quruluşundan  əlavə (çıxıntıların sayına görə) həmçinin funksional 

cəhətdən təsnif olunur. Bu cəhətdən hissi (afferent və ya affektor, ya da reseptor) neyronlar, ara 

(assosiativ) neyronlar və  hərəki (efferent, və ya effektor, ya da motor) neyronlar ayırd edilir. Hissi 

neyronlar reseptorlar vasitəsi ilə qəbul olunmuş qıcıqları sinir impulsu şəklində mərkəzi sinir sisteminə 

doğru aparır. Assosiativ neyronlar müxtəlif neyronlar arasında rabitələr yaradır. Hərəki neyronlar mərkəzi 

sinir sistemindən oyanmanı işçi orqanlara ötürür. 

Sinir hüceyrələrinin cismi müxtəlif formaya və ölçülərə malikdir. Formaca girdə, çoxbucaqlı, 

piramidəbənzər, armudşəkilli, iyəbənzər və s. hüceyrələr müəyyən edilir. Adətən, insanda hissi sinir 

hüceyrələrinin cismi girdə olur, hərəki neyronlar isə sinir sisteminin ayrı-ayrı nahiyələrində eyni olmayıb 

spesifik formaya malik olur; məs.: beyin qabığının hüceyrələri çox vaxt piramidə  bənzəyir, beyincik 

qabığında isə armudşəkllidirlər. Bir qayda olaraq insanın onurğa beyninin ön buynuzundakı  hərəki 

hüceyrələr multipolyar və ya çoxbucaqlı  şəkildə olur. Sinir hüceyrələri cisminin ölçüləri də ayrı-ayrı 

yerdə müxtəlif olur, bu ölçülər çox geniş diapazonda tərəddüd edir (4-30 mikron). Ən böyük hüceyrələrə 

 

62

insanın beyin qabığında,  ən kiçik hüceyrələrə isə beyincik qabığında rast gəlmək olur (dənə-sinir 

hüceyrələri). Lakin qeyd etmək lazımdır ki, beyin qabığında,  əksinə, kiçik hüceyrələrə  və beyincik 

qabığında böyük hüceyrələrə (armudabənzər hüceyrələr) də təsadüf olunur.  

 

Sinir hüceyrəsinin daxili quruluşu 

 

Sinir hüceyrəsi cismində neyroplazma (perikarion), nüvə, ümumi və spesifik orqanellər ayırd edilir 

[1, s. 155, şək. 17.6]. İnsanın sinir hüceyrəsində adətən bir nüvə olur, çox nadir hallarda isə iki və hətta 

çox nüvəyə rast gəlmək olur. Çoxnüvəli sinir hüceyrələri (vegetativ sinir hüceyrələri) vegetativ sinir 

sisteminin bəzi nahiyələrində, məsələn, intramural sinir qanqlionlarında (uşaqlıq boynunda, prostat 

vəzində  və s.) müşahidə olunur. Həmin yerlərdə hüceyrə nüvələrinin sayı  bəzən 15-ə  qədər çata bilir. 

Nüvə çox vaxt girdə olub, qovuqcuğa bənzəyir və hüceyrənin mərkəzində yerləşir, ekssentrik vəziyyətdə 

olan nüvəyə az təsadüf olunur. Xromatin az olduğundan nüvə açıq boyanır və onun içərisində nüvəcik 

aydın nəzərə çarpır. Nüvəcik adətən iri və bir ədəd olur, bəzən iki ya üç nüvəciyə  də  təsadüf edilir. 

Nüvəcik RNT ilə zəngindir. Nüvə və nüvəciyin böyüklüyü neyronun funksional halından asılıdır; fəallıq 

artdıqca onlar böyüyür, nüvəcik miqdarca çoxala bilir. 

Elektron mikroskopu vasitəsiləsinir hüceyrəsi nüvəsinin  ətrafında tipik iki zar aşkar edilmişdir, 

həmin zarların arasındakı məsafə 20 nm-ə bərabərdir. Nüvə zarı üzərində dəliklər vardır. 

Sinir hüceyrəsinin sitoplazmatik maddəsi, və ya neyroplazma onun həm cismində, həm də 

çıxıntılarında paylanmışdır; hüceyrə cismində o perikarion  (pericaryon) adlanır, aksonun plazmasına 

aksoplazma, dendritdə isə ona dendroplazma deyilir. Neyroplazmada ümumi xarakterli orqanellərdən 

(lövhəli kompleks, mitoxondrilər, hüceyrə  mərkəzi, sitoplazmatik top, ribosomlar) əlavə spesifik 

orqanellər də (bazofil maddə və neyrofibrillər) vardır; həm də onlar neyroplazmanın müxtəlif yerlərində 

miqdarca və quruluşca fərqlənir.  

Lövhəli kompleks sinir hüceyrələrində çox yaxşı nəzərə çarpır və heç də təsadüfi deyildir ki, o ilk 

dəfə Holci tərəfindən 1989-cu ildə məhz bu hüceyrələrdə kəşf olunmuşdur. İşıq mikroskopunda lövhəli 

kompleks bəzi sinir hüceyrələrində nüvə  ətrafında yerləşən səbətə  bənzəyir, digər hüceyrələrdə, o ayrı-

ayrı hüceyrələrə bölünərək neyroplazmanın demək olar ki, bütün hissəsini (periferik hissədən başqa) 

tutur. Bəzi müəlliflərin fikrincə lövhəli kompleksin hissələrə bölünməsi hüceyrənin zədələnməsinin 

nəticəsidir. 

Neyroplazmada mitoxondrulər çoxdur, onlar həm perikarionda, həm də akson və dendroplazmada 

təsadüf olunur. Akson əsasında və sinir çıxıntılarının uclarında, xüsusuiə, neyronarası sinapslar 

nahiyəsində mitoxondrlar daha çox olur. İşıq mikroskopunda bunlar dənələr, saplar və çöplər  şəklində 

görünür.  

Hüceyrə  mərkəzi sinir sisteminin demək olar ki, hər yerində perikarionda müşahidə edilmişdir. 

Əvvəllər bu orqanel yalnız bəzi neyronlarda, o cümlədən beyinciyin bir sıra hüceyrələrində  aşkar 

edilmişdi; beyin qabığında, habelə onurğa beyni hüceyrələrində hüceyrə  mərkəzinin olmadığı  zənn 

edilirdi. Hal-hazırkı dövürdə bu fikir özünü doğrultmamışdır. İnkişaf etməkdə olan sinir hüceyrələrində 

hüceyrə  mərkəzi adətən neyritin meydana çıxdığı nahiyədə yerləşir. Definitiv sinir hüceyrələrində isə 

buna dendritlərlə nüvə arasında təsadüf olunur, həm də onlar nüvəyə daha yaxın olur. 

Sitoplazmatik tor iki konturlu dənəli zarlardan təşkil olunmuş sisternlər, qovuqcuqlar və kanalcıqlar 

sistemindən ibarət olub, bir-biri ilə rabitəlidir. Bu strukturların diametri sitoplazmatik torun ayrı-ayrı 

yerlərində müxtəlif olub 30-20 nm arasında tərəddüd edilir. Onurğa beyni neyronlarinda kanalcıqlar və 

sisternlər müəyyən nizamla düzülmüşdür, digər neyronlarda isə bunlar nisbətən pərakəndə yerləşir. 

Hüceyrənin fizioloji halından asılı olaraq sitoplazmatik torun forması  və lokalizasiyası  dəyişir. Sinir 

hüceyrələrinin hamısı ribosomlarla zəngindir. Onlar dənələr  şəklində olub, diametrləri 15-35 nm-ə 

bərabərdir. Ribosomlarda çoxlu miqdarda RNT və onunla bağlı  əsas zülallar vardır. Diferensiasiya 

etməmiş sinir hüceyrələrində, yəni neyroblastlarda ribosomların çoxu sərbəst halda olur, bunlar ya tək-

tək, ya da kiçik qruplarla (poliribosomlar şəklində) yerləşir. Yetişmiş sinir hüceyrələrində isə 

ribosomların xeyli hissəsi sərbəst deyil, dənəli sitoplazmatik torun tərkibinə daxildir. 

Bazofil maddə  (substantio  basophila) sinir hüceyrəsinin daimi spesifik strukdurdur. Bu maddə 

ədəbiyyatda müxtəlif adlarla məhşurdur: tiqroid və ya pələngvari maddə, Nisel qaymacıqları, ya da 

maddəsi və xromatofil maddə [1, s. 154, şək. 17.5]. Bazofil maddə perikarionda, habelə dendritlərdə 

 

63

müşahidə olunur, heç vaxt neyritdə  və onun əsasında təsadüf olunmur. İşıq mikroskopunda bu maddə 

əsasən boyaqlarla (metilen abısı, tionin və s) rənglənmiş preparatlarda aşkar edilir və dənələr, ya onların 

qaymacıq şəklində toplantıları kimi görünür. Belə mənzərə neyroplazmaya ləkəli şəkil verərək onu pələng 

dərisinə oxşadır ki, buradan da tiqroid (rusca tiqr – “pələng” və yunanca eidos – “bənzər”) maddə termini 

yaranmışdır.  

Bazofil maddə haqqında  əsl təsəvvür elektron mikroskopunun tətbiqindən sonra yaranmışdır və 

müəyyən edilmişdir ki, bu maddə digər hüceyrələrin dənəli sitoplazmatik toruna müvafiqdir [1, s. 155, 

şək. 17.6]. Neyroplazmanın bazofil maddəsi aşkar edilən yerləri ribosomlarla zəngin olan nahiyələrdir, 

buna  əsasən də, bazofil maddə qaymacıqları toplanan nahiyələrdə zülalın fəal sintez olunduğunu 

düşünmək olar. Həmin zülal neyronun spesifik funksiyası ilə  əlaqədardır. Beləliklə, bazofil maddə 

nahiyəsində histokimyəvi cəhətdən RNT-dən əlavə, əsas zülalların olduğu aşkarlanmışdır, burada bəzən 

(məsələn, hərəki neyronlarda) qlikogen də aşkar edilir.  

Müxtəlif neyronlarda bazofil maddənin morfologiyası eyni deyildir. Məsələn, onurğa beyinin hərəki 

sinir hüceyrələrində bazofil maddə böyük qaymacıqlar şəklində olur və bilavasitə nüvə ətrafında daha sıx 

yerləşir. Periferiyada və dendritlərdə bazofil maddə kiçik dənələr şəklində olub bir-birindən aralı yerləşir. 

Onurğa beyninin hissi neyronlarında isə bu maddənin dənələri daha narın olur və bərabər surətdə bütün 

perikarionda (onun periferik ensiz hissəsindən başqa) paylanır. Vegetativ sinir hüceyrələrində də bazofil 

maddə narın dənələr  şəklində olur, lakin onlar bərabər paylanmır və görünüşcə tora bənzəyir. Belə 

mənzərəyə simpatik qanqlionların çoxunda təsadüf olunur. Günəş kələfi qanqlionu hüceyrələrində, habelə 

ulduzabənzər qanqlionda əksinə, bazofil maddə kobud qaymacıqlar şəklində nəinki perikarionda, habelə 

dendritlərdə də olur. 

Bazofil maddənin morfofiziologiyası sinir hüceyrələrinin funksional halından asılı olaraq dəyişir. 

Hüceyrənin spesifik fəaliyyəti optimal dərəcədə artdıqda, neyroplazmanın bazofil maddə olan yerləri 

daha intensiv boyanır və qaymacıqlar yaxşı nəzərə çarpır. Lakin sinir hüceyrələrinin həddən artıq gərgin 

fəaliyyəti zamanı, travma şəraitində (məs.: sinir hüceyrəsi çıxıntıları  kəsildikdə), zəhərlənmə zamanı, 

oksigen aclığı olduqda və s. şəraitdə bazofil maddə qaymacıqları parçalanır, onların miqdarı azalır və 

tədricən  əriyib yoxa çıxır. Belə hala xromatoliz, ya tiqroliz deyilir. Bu zaman bazofil maddə  əvvəlcə 

dendritlərdən, sonra isə perikariondan itir. Xromatoliz prosesində nüvə bir qayda olaraq, ekssentrik 

vəziyyət alır.  Əgər bu hadisəyə  səbəb olan amillər aradan götürülərsə bazofil maddə yenidən bərpa 

olunur. Beləliklə, bu maddənin miqdarı, forması  və yerləşmə xüsusiyyətləri neyronun funksional halını 

əks etdirir.  

Neyroplazmada dənəsiz sitoplazmatik tora da təsadüf olunur. O, dar borucuqlar və qovucuqlar 

şəklində görünür. 

Sinir hüceyrələrinin xarakterizə edən digər spesifik orqanellərə  işıq mikroskopunda xüsusi üsulla 

(gümüşləmə) hazırlanmış preparatlarda aşkar edilən  neyrofibrillər  (neurofibrilli) aiddir. Neyrofibrillər 

hüceyrənin həm cismində, həm də çıxıntılarda müşahidə olunur. Hüceyrənin cismində, habelə dendritlərin 

başlanğıcında neyrofibrillər müxtəlif istiqamətlərdə gedərək çox sıx və incə tor təşkil edir; neyrit və 

dendritlərin periferik hissəsində isə onlar boylama istiqamətdə bir-birinə paralel yerləşir. Neyrofibrillər 

neyroplazmanın xətti istiqamətdə düzülən zülal molekullarından ibarətdir. Bunlar çox mütəhərrikdir və 

sinir hüceyrəsinin oyanma halı dəyişdikdə neyrofibrillər də dəyişir; güclü oyanmalar zamanı onlar hətta 

itə bilər.Qış yuxusuna gedən heyvanlarda sinir hüceyrələri cismində neyrofibrillər tor şəklində deyil, ayrı-

ayrı dəstələr şəklində yerləşir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, neyrofibrillər yalnız optik mikroskopda görünür, elektron mikroskopunda 

isə bunların  əvəzində çox nazik saplar – neyrofilamentlər  (neurofilamenti) və borucuqlar – 

neyroborucuqlar (neurotubuli) aşkar edilir [1, s. 39, şək. 5.15]. Neyrofilamentlərin qalınlığı 6,0-10 nm 

neyroborucuqların diametri isə 20-300 nm-dir. İşıq mikroskopu üçün hazırlanan preparatda fiksasiya 

zamanı saplar və borucuqlar bir-birinə çox yaxın olduğundan onlar bütöv və nisbətən qalın dəstələr 

şəklində müşahidə edilir və gümüşlə boyadıqda qara rəng alır. 

Neyrofibrillərin funksional əhəmiyyəti dəqiq müəyyən edilməmişdir. Mövcud olan mülahizələrdən 

birinə görə neyrofibrillər oyanmanın nəql olunmasında bilavasitə  iştirak edir. Bəzi müəlliflərin fikrincə 

neyrofibrillər istinad vəzifəsini icra edərək, sinir hüceyrəsinin skeletini (sitoskeleti) əmələ  gətirir. Sinir 

hüceyrəsinin histokimyəvi tədqiqi göstərmişdir ki, onun hialoplazmasında qlikogen, lipidlər, C vitamini, 

 

64

müxtəlif amin turşuları  və s. vardır. Bunlarla yanaşı hialoplazmada və neyroplazmanın zarlı 

strukturlarında müxtəlif fermentlər (oksidaza, peroksidaza, fosfataza, fosforilaza, xolinesteraz və s.) 

müəyyən edilmişdir. Sinir hüceyrələrində piqment əlavələri də  aşkar edilmişdir. Bunlar iki növdür: 

melanin və lipofussin. Melanin qara rəngdə olub, müxtəlif ölçülü dənələr şəkilində sinir sisteminin yalnız 

bəzi yerlərində (azan sinirin dorzal qanqlionunda, beynin qara maddəsinin və göy yerin neyronlarında) 

təsadüf olunur; bu hüceyrələr neyromelanositlər adlanır. Lipoffusin sarı piqment olub, tərkibində lipoid 

maddələr vardır və ona kiçik dənələr şəklində, demək olar ki, bütün sinir hüceyrələrində rast gəlmək olur. 

Əvvəllər lipofussinin qoca yaşlar üşün xarakter olduğu etiraf olunurdu, indi isə müəyyən edilmişdir ki, bu 

piqmentə uşaqlarda da (7 yaşından sonra) təsadüf olunur.  

 

NEYROSEKRETOR HÜCEYRƏLƏR 

 

Neyrosektor hüceyrə, və ya sekretor neyrosit (neurocytus secretorius) sekretor fəaliyyətə malik 

sinir hüceyrəsinə deyilir. Onlar nisbətən böyük multipoliyar sinir hüceyrələridir, perikarionda bazofil 

maddənin miqdarı azdır və onlar adətən, periferik hissədə yerləşir. Nüvələri çox vaxt qeyri düzgün 

formaya malik olur ki, bu da onların yüksək funksional fəallığını göstərir. Perikarionda və neyritdə 

müxtəlif ölçülü sekret dənələrinə təsadüf olunur. Bunlar zülaldan, lipoidlərdən və polisaxaridlərdən təşkil 

olunur. Neyrosekret dənələri spirtdə və suda həll olmur. Neyrosekretor hüceyrələr hipotalamusun (görmə 

qabaraltının) başlıca olaraq iki nüvəsində – görməüstü və mədəcikyanı nüvələrdə olur. Burada hasil olan 

neyrosekret neyritlər vasitəsi ilə hipofizin arxa payına və boz qabar nahiyyəsinə çataraq, orada 

kapilyarlara ifraz olunur, həmin sekretlərin tərkibində antidiuretik hormon, oksitosin və vazopressin 

müəyyən edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, hipotalamusun ventromedial, dorsomedial və arkuat 

nüvələrində  də kicik neyrosekretor hüceyrələr yerləşirlər. Bu hüceyrələr tərəfindən liberin və statinlər 

sintez olunurlar.  

NEYROQLİYA (NEUROGLİA) 

 

Neyroqliya, ya qliya (yunanca glia  – yapışqan deməkdir) neyronlarla birlikdə sinir toxumasını 

təşkil edir. Spesifik sinir fəaliyyətini icra edən neyronlardan fərqli olaraq, neyroqliya yardımçı  vəzifə 

daşıyır. Buraya istinad, trofik, ayrıcı (hüdudi), sekretor və mühafizə  vəzifələri aiddir. Neyroqliya, 

müxtəlif formaya, vəzifəyə və mənşəyə malik çoxlu hüceyrə elementlərindən ibarətdir. Bu hüceyrələr iki 

qrupa bölünür: qliositlər,və qliya makrofaqları. 

Qliositlər (gliocyti) əvvəllər makroqliya, qliya makrofaqları (macrophagus) mikroqliya adlanırdı. 

Qliositlər sinir borusunun spongioblast adlanan hüceyrələrindən, qliya makrofaqları isə mezinximdən 

inkişaf edir. Qliositlər üç növdür: astrositlər, ependimositlər və oliqodendroqliositlər Astrositlər 

(astrocyti) çoxlu çıxıntılara malik xırda ulduzşəkilli (yunanca aster-ulduz) hüceyrələrdir. Çıxıntılar  şüa 

kimi hər tərəfə yayılır [1, s. 153-156, şək. 17.4 və 17.7]. Nüvələri girdə ya oval şəkildə olur və onlarda 

nüvəcik müəyyən edilmir. Sitoplazmada adi hüceyrələrdə müşahidə olunan orqanellərə  təsadüf olunur. 

Lakin sitoplazmatik tor aparat zəif nəzərə çarpır. Çıxıntıların forma və quruluşundan asılı olaraq, əsasən 

iki növ astrosit lifli astrositlər (astrociti fibrosi) və plazmatik astrositlər (astrociti plazmatici).müəyyən 

edilir;  

Lifli ya uzunşüalı astrositlərin çıxıntıları uzun, hamar və  zəif  şaxəli olur. Bunlar bir-biri ilə 

çarpazlaşaraq sıx tor əmələ gətirir ki, bu da beyin üçün istinad vəzifəsini görür. Lifli astrositlər başlıca 

olaraq beynin ağ maddəsində yerləşir. Qan damarları  ətrafında çıxıntılar genişlənərək hüdudi zar təşkil 

edir və onlara qliyavaskulyar zar deyilir.  

Plazmatik astrositlər beynin boz maddəsi üçün daha xarakterdir. Bunların çıxıntıları nisbətən qısa, 

qalın və çoxşaxəli olur. Sitoplazmada mitoxondrilər çoxdur, buna görə həmin astrositlər istinad vəzifəsi 

ilə yanaşı mübadilə prosesində də iştirak edir. Bunlar çox sıx yerləşir, çıxıntılar çarpazlaşaraq keçəşəkilli 

zəif struktur əmələ gətirir; bunların ilgəklərində neyronlar yerləşir. Plazmatik astrositlər iri, girdə və az 

xromatinli nüvəyə malikdir. Qeyd olunan formalardan əlavə bəzi astrositlər keçid forma təşkil edərək lifli 

plazmatik astrositlər (astrocyti fibroplasmatici) adlanır. Beləliklə, astrositlər mərkəzi sinir sistemi üçün 

istinad, trofik və hüdudi funksiya daşıyır. 

Ependimositlər  və ya ependim hüceyrələri (ependimocti) bir-biri ilə sıx təmas edərək ependim qatı 

şəklində beynin bütün mədəciklərini və onurğa beyni kanalını daxildən ötürür [1, s. 153, şək. 17.4]. Aşağı 

 

65

sinif onurğalılarda ependim daha yaxşı inkişaf etmişdir; insanda və digər ali onurğalılarda ependimositlər 

inkişafın erkən mərhələlərində böyüklərə nisbətən daha yaxşı nəzərə çarpır. 

Ependim hüceyrələri polyarlıq xüsusiyyətinə malikdir, beləki onların apikal və bazal hissələri bir-

birindən fərqlənir. Yeni doğulmuş uşaqlarda hüceyrənin apikal səthində çoxlu kirpiklərə təsadüf olunur, 

yaşa dolduqca onlar aradan çıxır və yalnız bəzi yerlərdə, məsələn, orta beynin su yolunda qalır. Ependim 

hüceyrələrinin bazal tərəfindən uzun çıxıntılar başlayır, onlar şaxələnərək sinir borusunun bütün 

qalınlığını keçir və onun xarici səthində hüdudi zar (membrana limitans glialis extuna) əmələ  gətirir. 

Erkən yaşlarda ependim hüceyrələri silindrik olur, yaşa dolduqca onlar yastılaşaraq kubabənzər şəkil alır. 

Ependim hüceyrələri həm istinad, həm də hüdudi (ayrıcı) vəzifə icra edir. Lakin yaşa dolduqca bunların 

istinad vəzifəsi zəifləyir. Bu hüceyrələrin bəziləri sekretor fəaliyyət göstərir, yəni onlar bilavasitə beyin 

mədəciklərinə  və  hətta qana fəal maddələr ifraz edir. Ependimositlər serebrospinal mayenin əmələ 

gəlməsində də iştirak edir. 

Elektron mikroskopu vasitəsilə, ependim hüceyrələrinin bazal səthində sitolemma çoxsaylı və dərin 

büküşlər  əmələ  gətirməsi, apikal səthində isə kirpiklər  əvəzində sitoplazmatik çıxıntılar olur. 

Sitoplazmada iri mitoxondrilər və müxtəlif əlavələr (lipidlər, piqmentlər) təsadüf olunur. 

Oliqodendroqliostlər və ya oliqodendroqliya hüceyrələri (oliqodendroqliocyti) neyroqliyanın ən çox 

yayılmış hüceyrələri olub, həm mərkəzi, həm də periferik sinir sistemində müşahidə edilir. Onlar boz 

maddədə  əsasən neyronun cismi ətrafında yerləşir, ağ maddədə  və periferik sinirlərdə neyronun 

çıxıntılarını xaricdən  əhatə edərək sinir liflərini  əmələ  gətirir və  nəhayət qeyri-sərbəst sinir uclarının 

əmələ  gəlməsində  iştirak edir. Boz maddədə olan oliqodendroqliya hüceyrələri xırda olub, qısa və  zəif 

şaxəli çıxıntılara malikdir; çıxıntılarının qısalığı  və azlığı ilə onlar astrositlərdən fərqlənir. Adətən, 

hüceyrələrin cismi oval ya çoxbucaqlı şəkildə olur. Periferik sinir düyünlərində onlar qanqlioz hüceyrələri 

hər tərəfdən əhatə edir və manti hüceyrələri (satellitlər) adlanır. 

Elektron mikroskopu vasitəsi ilə oliqodendroqliya hüceyrələrində yaxşı nəzərə çarpan sitoplazmatik 

tor müəyyən edilmişdir, bu isə, həmin hüceyrələrin zülal və lipid sintezində  iştirak etdiyini göstərir. 

Sitoplazmanın elektron sıxlığına görə oliqodendroqliya hüceyrələri sinir hüceyrələrinə çox oxşayır, lakin 

neyrofilamentlərin olmaması ilə onlardan fərqlənir. 

Oliqodendroqliya sinir toxuması üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Onlar trofik fəaliyyətlə yanaşı 

sinir liflərində ayrıcı (hüdudi) və istinad vəzifələrini görür, həmin liflərin regenerasiya prosesində iştirak 

edir. Sinir uclarında oliqodendroqliya hüceyrələri qıcıqların qəbul edilib sinir impulsuna çevrilməsində və 

onun sinir lifinə ötürülməsində də iştirak edir. Həmçinin, bu hüceyrələrdə zülal və lipidlərin sintezi baş 

verir. 

Qliya makrofaqları və ya mikroqliya, ya mezoqliya, ya da Horteq hüceyrələri, qeyd olunduğu kimi, 

mezenxim mənşəli olması ilə bütün digər qliya hüceyrələrindən fərqlənir. Bunlar girdə və ya ovalşəkilli 

hüceyrələr olub, 2 ya 3 qısa çıxıntılara malikdir. Çıxıntılar iki və ya üç sıra şaxələrə bölünür. Nüvələri çox 

vaxt girdə görünür, xromatin az olduğundan açıq rəngə boyanır və nüvəciklər aydın nəzərə çarpır. Qliya 

makrofaqları faqositoz qabiliyyətinə  və amöbvarı  hərəkətə malikdir. Faqositoz prosesində  və 

qıcıqlanmalar zamanı çıxıntılar hüceyrəyə doğru dartılır və nəticədə girdələşərək dənəli kürələr adlanır. 

Qliya makrofaqları toxumanın dağılmış elementlərini və müxtəlif yad maddələri udur. 

 

SİNİR LİFLƏRİ (NEUROFİBRAE) 

 

Mərkəzi sinir sisteminin ağ maddəsinin və bütün periferik sinirlərin  əsas quruluş  və funksional 

elementini sinir lifləri təşkil edir. Sinir lifinin əmələ gəlməsində sinir hüceyrəsinin çıxıntıları (akson ya 

uzun dendritlər) və qliya elementləri (oliqodendroqliya) iştirak edir. Sinir hüceyrəsinin çıxıntısı  hər bir 

sinir lifinin əsasını təşkil edir və ox silindr (cylindraxis) adlanır; oliqodendroqliya hüceyrələri ox silindri 

qişa kimi əhatə edir lemmositlər (lemmocyti) adlanır. Əvvəllər lemositlərə Şvann hüceyrələri və onların 

əmələ  gətirdiyi qişaya  Şvann qişası deyilirdi. Beləliklə, sinir hüceyrəsinin çıxıntısı onu örtən qişalarla 

birlikdə sinir lifi adlanır. Sinir sisteminin müxtəlif nahiyyələrində sinir lifini örtən qliya qişasının 

quruluşu eyni deyildir, bəzi yerlərdə o sadə, digər yerlərdə isə çox mürəkkəb quruluşa malikdir. Buna 

müvafiq olaraq sinir lifləri başlıca olaraq iki qrupa bölünür: mielinli və mielinsiz sinir lifləri. Sinir 

liflərinin quruluşu haqqında daha düzgün təsəvvür elektron mikroskopunun tətbiqindən sonra əldə 

edilmişdir.  

 

66

Mielinsiz sinir lifləri (neurofibra amyelinta) 

 

Mielinsiz sinir lifi ox silindrdən və yalnız bir qişadan nevrilemmadan ibarətdir. Nevrilemma ox 

silindr boyu bir-birinə sıx söykənmiş lemmositlərin sitoplazmatik uzantısıdır. Onların nüvələri uzununa 

dartılmış oval şəkildə bir-birindən müəyən məsafədə ox silindr boyu yerləşir [1, s. 160-162, şək. 17.11-

17.13]. Mielinsiz sinir lifləri adətən poliaksial liflər olur. Poliaksial sinir lifində bir neçə, bəzən 20-yə 

qədər silindr müəyyən edilir. Bu liflərin quruluşunu elektron mikroskopunda onların köndələn kəsiyində 

daha aydın görmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, ox silindr heç vaxt lemmositin sitoplazmasının 

içərisindən keçmir və onun qişasına yalnız xaricdən təmas edir [1, s. 161-162, şək. 17.12-17.13]. İnkişaf 

prosesində ox silindr sitolemma ilə birlikdə lemositin içərisinə doğru basılır və bu zaman sitolemma ox 

silindri hər tərəfdən  əhatə edərək iki qatdan ibarət müsariqəşəkilli büküş  əmələ  gətirir. Bu büküşə