O'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi markazi o'zbekiston respublikasi sog'liqni saqlash vazirligi oliy va o'rta tibbiy ta'lim bo'yicha o'quv-uslubiy idorasi

КОМА HOLATLARIDA REANIMATSIYA VA JADAL DAVOLASH

6 .1. Koma haqida tushuncha

Markaziy asab sistemasi yaxlit organizmning barcha a'zo va sistemalari faoliyatini idora etadi, ularni funksional jihatdan birlashtiradi va tashqi muhit bilan bog'laydi. Asab sistemasi, asosan, neyronlar va ularning o'simtalaridan tashkil topgan. Neyronlar bir-biri bilan sinapslar orqali tutashgan. Neyronlar: reseptorlar yoki sezuvchi neyronlar (ular sezuvchanlikni ikkinchi neyronlarga ya'ni, tutashtiruvchi yoki reseptor bilan markazni bog'lovchi neyronlarga uzatadi) va harakatlantiruvchi yoki ish bajaruvchi neyronlarga bo'linadi.

Asab sistemasi shartli ravishda ikkita: katta somatik va vegetativ asab sistemalariga bo'linadi. Somatik asab sistemasi, asosan, organizmni tashqi muhit bilan bog'laydi va sezuvchanlik hamda mushaklarning harakatini ta'minlaydi. Vegetativ asab sistemasi moddalar almashinuvi, hayot uchun zarur a'zolar ishini, gomeostazni, organizm haroratini va kishilarning ruhiy holatini boshqaradi. Bu sistema simpatik va parasimpatik sistemalarga, u esa o'z navbatida markaziy va periferik qismlarga bo'linadi.

Koma markaziy asab sistemasi faoliyatining tormozlanishi bo'lib, barcha analizatorlar funksiyasining buzilishi bilan xarakterlanadi. Koma grekcha so'z bo'lib, qattiq uyquga ketish ma'nosini bildiradi.Qattiq uyquni biror taassurot bilan uyg'otish mumkin. Komadagi kishini tashqi ta'sir bilan uyg'otib bo'l-maydi. Ayrim bemorlar yoki kasalliklarda komagacha bo'lgan holatlar quyidagi ko'rinishda bo'lishi mumkin.

Normal holatda kishi savollarga javob beradi, lekin retrograd amneziya bo'lgani uchun bo'lgan voqealarni eslay olmaydi.

Yengil karaxtlik, bunda kishi muloqoti chegaralangan, savollarga to'xtab, o'ylab javob beradi; qayerda yotganini bilmasligi ham mumkin; uyquchan; tez charchaydi, ko'p savol berib darmonsizlanib qoladi; og'riqni sezadi, harakatlari yaxshi. "

Karaxtlikning chuqurlashishi, bunda kishi qayerdaligini bilmaydi, chuqur uyquda, vaqti-vaqti bilan qo'zg'aluvchan,

shifokor bilan kontaktda bo'lishi qiyin, oddiy topshiriqlarni bajaradi, inyeksiya va boshqa ta'sirlardan o'zini himoya qilmoqchi bo'ladi, chanoq a'zolarining ish faoliyatini nazorat qila olmaydi.

Sopor holati, bunda kishining hushi bo'lmaydi, ingraydi; og'riq va tashqi ta'sirotlarga avtomatik tarzda javob qaytaradi; harakatlari, reflekslari saqlangan; siydik va axlatni nazorat qila olmasligi mumkin.

Deleriya holatida kishi o'zini tuta bilmaydi. Bu holat miya po'stlog'i va po'stloqosti markazlarining qo'zg'alishi natijasida sodir bo'ladi; harakatlari, gaplari bir-biriga qovushmagan, organizmining qismlari katta yoki kichik bo'lib qolganidan shikoyat qiladi.

Komaning quyidagi darajalari bor:

— birinchi daraja — bemorning hushi yoki harakatlari,
ayrim reflekslari kuchaygan, hamma tashqi ta'sirlarga reaksiya
yo'q, yutinishi qiyin, organizmning muhim bo'lgan funksiyalari
stabil, lekin sfinkterlar ishining nazorati yo'q;

— ikkinchi daraja — yuqoridagi holatlardan tashqari

gipertonik krizlar, mushaklar gipotoniyasi, reflekslar pasaygan,
yurak-tomir va nafas sistemalarining ish faoliyati buzilgan, shish bor;

— u с h i n с h i, ikkinchi darajada ham ahvol shunchalik og'ir

bo'ladiki, hayot uchun zarur bo'lgan sistemalar ishi og'irlashadi;

— о ' t a og'ir darajada bemorlarni komadan chiqarib

bo'lmaydi.

Komalarning patogenezi asosida gipoksiya yotadi. Gipoksiya natijasida miyada qon va suyuqliklar aylanishi buziladi, miya shishishi oqibatida paydo bo'lgan zaharli moddalar neyronlarni o'ldiradi, markazlarni ishdan chiqaradi.

Koma turlari. Miya nozik va eng oliy a'zo bo'lib, unda qon aylanishining 10 s ga to'xtashi bemor hushining yo'qolishiga olib keladi. Qon aylanishi 20—30 s ga to'xtaganda elektro-ensefalografiyada tishlar yo'qoladi, 60 s ga to'xtaganda ko'z qorachig'i kengayadi. 3—5 min ga to'xtasa, miya neyronlari o'ladi.

Miyada o'ta kuchli energetik jarayonlar bo'lib o'tadi. Orga­nizmga sarf bo'ladigan kislorodning 20 % ini miya o'ziga sarflaydi. Miyada qon aylanishi ham boshqa a'zolardagidan boshqacha ke-chadi. Miya bosimining doimiy bo'lishi uning normal ishlashi uchun muhimdir. Miyada qon aylanishi (qon bosimi past bo'lganda ham) metabolik va avtoregulatsiya hisobiga sodir bo'ladi. Undan tashqari, miyada qon aylanishining normal ta'minlanishida vena

BJ16 чт mm »t чшш »■• ■ «-., --*■

devorlarida joylashgan xemoretseptorlar va kinin sistemasining ahamiyati kattadir.

Klinik jihatdan koma og'ir holat bo'lib, u o'z ichiga bir necha sindromlarni oladi: yutinishning buzilishi har qanday komada yo'ldosh hisoblanadi va komaning patogenezini belgilaydi, chunki bunday holatda aspiratsiya va so'lak ajralishi kuchayadi. Giper-toniya sindromining bo'lishi organizmni yana orqaga tortadi, ener-giya ko'p sarflanishi natijasida organizm holdan toyadi. Gemodinamika tez o'zgarib, ya'ni tushib-ko'tarilib turishi va nafasning buzilishi kuzatiladi. Tutqanoq tutishi tufayli aspiratsiya bo'lishi mumkin; nafas olish qiyinlashadi.Giperkinezlar, yotoq yaralarning paydo bo'lishi, sepsis kelib chiqishi koma holatini chuqurlashtiradi. Koma holatiga qarab davolash taktikasi tanlanadi.

Kelib chiqish sababi, qaysi organizm a'zosi yoki sistema komaga olib kelishiga qarab, koma quyidagi turlarga bo'linadi: sere-bral koma, bunda miyaga qon quyiladi, endotoksik komalar, bu-larga diabetik koma, jigar komasi, uremik koma, anafilaktik shok natijasida kelib chiqadigan koma va eklampsiyadan keyingi komalar kiradi; ekzotoksik koma, bularga tashqi muhitdan organizmga tushgan zaharli moddalar natijasida kelib chiqadigan komalar kiradi; shikastlanish komasi va hokazolar.