O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi X. S h e n n a y e V, T. B a y m u r a t o V sug‘urta ishi
Yüklə 0,8 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sug‘urta bozori infra- tuzilmasining tarkibi 8-chizma. Sug‘urta bozori infratuzilmasining subyektlari.
|
Sug‘urta bozori
infratuzilmasi tushunchasi va uning vazifalari 1 Ïîä. ðåä. Òóðáèíîé Ê. Å. «Òåîðèÿ è ïðàêòèêà ñòðàõîâàíèÿ», Ó÷åáíîå ïîñîáèå, Ì.: «Àíêèë», 2003, ñ. 173. 8 7
bozori infratuzilmasi uning professional ishtirokchilari va boshqa soha mutaxassislari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar sifatida sug‘urta faoliyatida risklar transferining samaradorligini ta’minlovchi omil sanaladi. Sug‘urta bozori infratuzilmasining o‘ziga xosligidan kelib chiqib, shuni qayd etish mumkinki, uning tarkibiga sug‘urta vosi- tachilari, sug‘urtachilar uyushmasi, avariya komissari, syurveyer, aktuariy, sug‘urta auditori, maxsus ixtisoslashgan maslahatchilar hamda baholovchi firmalar kabi subyektlar kiradi (8-chizma). Shu o‘rinda, London sug‘urta bozori infratuzilmasi tarkibiga sug‘urta anderrayterlari ham kiritilganligini qayd etish mumkin. Sug‘urta bozori infra- tuzilmasining tarkibi 8-chizma. Sug‘urta bozori infratuzilmasining subyektlari. 8 8
Masalan, aktuariy sug‘urta xizmatlari narxini aniqlashda qatnashuvchi subyekt sanaladi. Bunda, u katta sonlar va ehtimollik qonunlari, shuningdek, statistik ma’lumotlardan foydalanadi. Rivojlangan mamlakatlarda sug‘urta tashkilotlari aktuariy faoliyatisiz sug‘urta xizmatlariga iqtisodiy asoslangan narxlarning belgilanishini ta’minlay olmaydi. Aktuariy sug‘urta faoliyatini stra- tegik rejalashtirish, sug‘urta sohalari, klass(tur)lari, shuningdek, kompaniya bo‘yicha sug‘urta portfeli tarkibi va sifatining tahlili kabi jarayonlarda ishtirok etadi. Ayrim davlatlarda sug‘urta tashkilotining hisoboti, uning vakolatli shaxslaridan tashqari, aktuariy tomonidan ham tasdiqlanishi talab etiladi. Sug‘urta bozori infratuzilmasining yana bir asosiy subyekti — bu avariya komissaridir. U sug‘urta hodisasi yuz berganidan so‘ng shartnoma shartlariga muvofiq amalga oshiriladigan faoliyatda ishtirok etadi. Ta’kidlash mumkinki, avariya komissari sug‘urta tashkiloti bilan tuzgan shartnomasi asosida faoliyat yuritadi. U sug‘urta tashkilotining vakili sifatida sug‘urta hodisasi oqibatida zarar ko‘rgan mulkni ko‘rikdan o‘tkazadi, uning ko‘lami va sa- bablarini aniqlaydi hamda avariya sertifikatini tuzadi. Ba’zi mamlakatlarda sug‘urta tashkiloti tomonidan avariya komissariga ma’lum limit doirasida yo‘qolgan mulkni qidirish xarajatlarini amalga oshirish huquqi ham berilishi mumkin. Mamlakatimizda aksariyat hollarda sug‘urta tashkilotining o‘zi yoki hodisaning turiga qarab, tegishli tashkilot (yo‘l patrul xizmati, baholovchi tashkilot va boshqa)lar tomonidan avariya komissarining vazifasi bajarilmoqda. Bu holat, albatta, sug‘urta xizmatining sifatiga o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Keyingi yillarda O‘zbekiston sug‘urta bozori jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Mazkur jarayonda avariya komissari faoliyatining yo‘lga qo‘yilishi va rivojlantirilishi turli subyektlarning sug‘urtaga bo‘lgan ishonchlari ortishiga omil bo‘ladi. Sug‘urta bozori infratuzilmasida avariya komissari bilan «yonma-yon» syurveyer va dispasherlar kabi subyektlar ham faoliyat ko‘rsatadi. Syurveyer — bu maxsus ekspert bo‘lib, u sug‘urta obyektlarini sug‘urta tashkiloti so‘roviga asosan ko‘rikdan o‘tkazuvchi subyekt sanaladi. U sug‘urtalanuvchi tomonidan obyektni ko‘rikdan o‘tkazish uchun jalb etilishi ham mumkin. Ta’kidlash lozimki, uning avariya komissari bilan o‘zaro o‘xshash 8 9
syurveyerning ixtisoslashganlik darajasi, odatda, avariya komissariga nisbatan yuqori hisoblanadi. Shuning uchun avariya komissari ham ba’zan syurveyer xizmatidan foydalanadi. Sug‘urta bozorida avariya komissari va syurveyer bilan birgalikda dispasher ham faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Mazkur faoliyat dengiz sug‘urtasi bilan bog‘liqligi sababli asosan dengiz bo‘yi davlatlarida rivojlangan. Mol-mulk yoki boshqa obyektlar dengiz orqali manzilga yetkazilish jarayonida yuz berishi ehtimol bo‘lgan, turli risklardan sug‘urtalanadi. Ma’lumki, dengiz transportida bir necha subyektlarning mol-mulki yuklangan hamda ular sug‘urtalangan bo‘lishi mumkin. Dengizda sug‘urta hodisasi yuz berishi oqibatida mulklarning zararlanishi umumiy avariya deb nomlanadi. Umumiy avariya holatida har bir mulk egasi qancha zarar ko‘rganligini aniqlash lozim bo‘ladi. Aynan shunday faoliyatni dispasher amalga oshiradi hamda u ko‘rilgan zararni hisoblash va uni xolisona taqsimlash bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis hisoblanadi. Zarar hisobi bo‘yicha tuzilgan hujjat dispasha deb ataladi. Sug‘urta bozori infratuzilmasida sug‘urta vositachilari professional ishtirokchilar sifatida o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Ular sug‘urtachi va sug‘urtalanuvchi o‘rtasida vositachilik faoliyatini amalga oshirish borasida muhim subyektlar hisoblanadi. Sug‘urta vositachilarining tarkibiga sug‘urta agentlari, sug‘urta va qayta sug‘urta brokerlari kabi subyektlar kiradi. Xususan, sug‘urta agenti bu sug‘urta tashkilotining nomidan yoki uning topshirig‘iga binoan sug‘urta shartnomasining tuzilishi va uning ijro etilishini tashkil etuvchi yuridik yoki jismoniy shaxsdir. Sug‘urta brokeri esa sug‘urtalanuvchining nomidan yoki uning topshirig‘iga asosan shartnomani tuzish va uning amal qilishi bilan bog‘liq faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxs hisoblanadi. Sug‘urta vositachilari sug‘urta mahsulotini sotish bo‘yicha maxsus tizimga ega bo‘lib, sug‘urta bozorining o‘ziga xos infratuzilmasini tashkil etadi. Sug‘urtachilar uyushmasi unga a’zo bo‘lgan subyektlarning manfaatlariga xizmat qilish maqsadida (masalan, 1985-yildan boshlab faoliyat ko‘rsatayotgan Britaniya sug‘urtachilar assotsiatsiyasi singari) tashkil etilishi mumkin bo‘lgan sug‘urta bozori infratuzilmasining muhim tarkibiy qismi sanaladi. Mazkur 9 0
sohasiga oid bilimlarni ommalashtirish, maxsus bukletlar, statistik ma’lumotlarni nashr etish kabi yo‘nalishlarda faoliyat ko‘rsatadi. Sug‘urta bozori infratuzilmasida auditorlik tashkilotlari ham o‘ziga xos o‘ringa ega. O‘zbekiston Respublikasining 2000-yil 26- mayda qabul qilingan «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq sug‘urta tashkilotlari ham auditorlik tekshiruvidan o‘tishlari majburiy qilib belgilab qo‘yilgan. Auditorlik tekshiruvi sug‘urta tashkilotining so‘roviga asosan amalga oshiriladi. Uning natijasiga ko‘ra, auditor sug‘urta tashkilotining moliyaviy ahvoli yuzasidan o‘z xulosasini beradi. Mazkur xulosada sug‘urta tashkilotining moliyaviy holati aks ettiriladi. Sug‘urta tashkiloti auditor taqdim etgan xulosadan kelib chiqib, o‘zining moliyaviy holatini yaxshilash strategiyasini ishlab chiqadi hamda uni amalga oshiradi. Sug‘urta faoliyati o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega bo‘lib, maxsus (masalan, tijorat banklari buxgalteriyasi kabi) buxgalteriya hisobini yuritish tartibini ishlab chiqishni talab etadi. Shuni qayd etish lozimki, sug‘urta faoliyatini tekshiruvchi auditor bu soha yuzasidan maxsus bilimga ega bo‘lmasa, tomonlar o‘rtasida kelishmovchilik yuzaga kelishi mumkin. Shu sababdan, sug‘urta faoliyatini rivojlantirishda uning o‘ziga xos bo‘lgan buxgalteriya hisobini yuritish muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagilardan tashqari, maxsus ixtisoslashgan maslahatchilar ham sug‘urta bozori infratuzilmasining subyekti sifatida faoliyat yuritishlari mumkin. Mazkur subyektlar jumlasiga ixtisoslashgan va keng qamrovli maslahat byurolari, advokatlik hamda baholovchi firmalarni kiritish mumkin. Shu o‘rinda ta’kidlash mumkinki, mamlakatimizda maslahatchilik xizmatining rivojlanganlik dara- jasi hozirda yuqori emas va mazkur mutaxassislar sug‘urta faoli- yatida deyarli ishtirok etishmayapti. O‘zbekistonda 2004-yilning yakuniga ko‘ra, sug‘urta muko- fotlari 32,9 mlrd so‘mga yaqin summani tashkil etdi. 2005-yil bu ko‘rsatkich yanada ortdi. Bu ko‘rsatkichlar O‘zbekiston sug‘urta bozorining jadal sur’atlar bilan rivojlanib borayotganidan dalolat beradi. Mamlakatimizda sug‘urta bozorini yanada rivojlantirish uning xizmatlari ko‘lamini kengaytirishni hamda ularning sifati- ni oshirishni taqozo etadi. Xalqaro tajribani o‘rganish shuni ko‘rsatmoqdaki, bozor infratuzilmasi sug‘urta bozori infratuzilmasini shakllantirish bilan 9 1
bozori infratuzilmasining shakllantirilishi birmuncha o‘zgacha tarzda kechmoqda. Sug‘urta bozori infratuzilmasida alohida mustaqil faoliyat ko‘rsatishi lozim bo‘lgan sug‘urta vositachilari, auditorlari, sug‘urta obyektlarini baholovchi (ekspert)lar hamda boshqa subyektlar, xorijiy amaliyotdagidan farqli ravishda, mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan sug‘urta tashkilotlarining o‘ziga biriktirilgan. Garchi, sug‘urta bozori infratuzilmasining rivojlanishi sust kechayotgan bo‘lsa-da, sug‘urta tashkilotlarining o‘z infratuzilmasini rivojlan- tirishga bo‘lgan harakatlari ko‘zga tashlanmoqda. Xususan, bu borada «O‘zbekinvest» EIMSKning yetakchi bo‘layotganini, uning qoshida «Sug‘urta olami» nomli sug‘urta biznesini o‘qitish va «Innovatsiya va sug‘urta xizmatlarini rivojlantirish» markazlari, «O‘zbekinvest Eksiminform» marketing hamda «O‘zbekinvest Assistans» servis agentliklari «O‘zbekinvest Sarmoyalari» investision kompaniya, shuningdek, boshqa sho‘ba korxonalar samarali faoliyat ko‘rsatayotganligini qayd etish mumkin. Sug‘urta bozori infratuzilmasini shakllantirish va uning subyektlari faoliyatining me’yoriy-huquqiy bazasini takomillash- tirish O‘zbekistonda sug‘urta bozori taraqqiyotini yangi rivojlanish bosqichiga olib chiqadi. Xususan, mamlakatimizda sug‘urtachilar uyushmasini tashkil etish, aktuariy, syurveyer kabi subyektlarning faoliyatini yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ta’kidlash joizki, bu jarayon sug‘urta bozori infratuzilmasi subyektlarining alohida ixtisoslashuvini hamda ularning faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirishni taqozo etadi. Yüklə 0,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|