O’simliklar geografiyasi fanidan o’quv – uslubiy majmua

Tayanch so’z va iboralar: Fitosenoz deb nimaga aytiladi. Fitosenozning asosiy belgilari. Fitosenozning tur tarkibi. Fitosenozning tuzilishi.
Yer sharida uchraydigaya barcha o`simlik turlari hech vaqt yakka (boshqa tirikorganizmlardan ajralgan) holda hayot kechira olmaydi. Muayyan bir yerning o`zida bir necha o`simlik turlari birgalikda o`sayotganligini ko`rish mumkin. Bu o`simliklar tuban va yuksak o`simlik vakillaridan tashkil topgan bo`ladi. Haqiqatan ham barcha gulli o`simliklar bilan birga tuproqda ba'zi suvo`tlarni, bakteriyalarni va zamburug`larni uchratish mumkin. O`simliklar jamoasi (guruhi) deganda, muayyan bir yerda bir guruh o`simliklarning birgalikda yashashi va ma'lum bir manzara hosil qilishi tushuniladi. Yer yuzida bunday guruhlar turli xil o`simliklar (o`rmon, o`tlotszor, botqoqlik, dasht, cho`l o`simliklari va hokazo) tipini tashki, qiladi.
Hayot protsesslarida har bir o`simlik turi va umuman, jamoasi xilma-xil tashqi taassurotlarga duch keladi va shu tassurotlarga javob qaytarilgan holda o`z hayotini boshqaradi (Akademik V. N. Sukachev ta'biri (1957) bilan aytganda, «fi gotsenoz - bu bir laboratoriya bo`lib, unda doimo moddalar vg epergiyaning hosil bo`lishi, o`zgarishi va akkumulyatsiyalanishi sodir bo`lib turadi».,
O`simliklar jamoalari o`zaro birbiri bilan tashqi muhsh bilan ma'lum munosabatda bo`ladi. Bunda jamoalarning tarkib topishi, o`zgarishi, rivojlanishi (yoki shunga o`xshash boshqa hollar) ularning tarixiy taraqqiyotiga va tashqi muhitning kompl yeks ta'siriga bog`liq ravishda o`tadi. Bu ta'sir natijasida jamoaning sharoitga moslanishi yoki o`zgarnshi (hatto yo`golib ketishi) mumkin.
Har bir o`simlik jamoasining rivojlanishi, ulardagi qaramaqarshilik turlararo yoki bir tur ichida oodir bo`lishi mumkin. Bir turga mansub o`simlik tuplarining birbiriga nisbatan munosabati nimalarga blib kelishi';32rasmda tasvirlangank L. A. Korchagin (1956) taklifiga ko`ra, o`sig`tliklar jamoasida yuz beradigan o`zaro
mo`posabatlar quyidagi kategoriyalarga bo`lib o`rganiladi:
1. To`g`ridanto`g`ri yoki bevosita ta'sir ko`rsatuvchi munosabatlar. Bunga parazitlik,
epifitlik, simbiozlik, fiziologik, bkoximik va mexanik munosabatlar kiradi.
2. Vositali munosabat. Bunga muhit hosil qiluvchi va raqobat (konkurent)lik qiluvchi
munosabatlar kiradi.
Bir fitotsenozni ikkinchisidan farq qilish uchun ha;r bir jamoaning turlar tarkibi, turlar o`rtasidagi son va sifat munosabatlari, katmaqatligi, davriyligi, ya'shash joyi va punga o`xshash bir necha xususiyatlari e'tiborga olinadi. Turlar (floristnk) tarkibi o`rganilganda har bir turning ?a hukmroi (dominant) turning yer yuzasini qoplash daraja:iga alohida z'tibor beriladi. Bunda ko`p uchraydigan (yoki kam uchraydigan) turga qarab shu joyning xarakteri haqidagi hulosa chiqarish mumkin. Masalan, o`tloqzorda g`ozpanja o`sim1igi juda siyrak bo`lishi shu joyning
tuprog`i uiumsiz zkangigidan dalolat b yeradi. L. G. Ramenskiy bunday o`simliklar!i determinant (belgilovchi, aniqlovchi) o`simliklar deb atagan.Turlar sostavi fitotsenozying tarixiy taraqqiyotini ham aniqlashga yordam beradi. Masalan, qarag`ayzorlar (Moskva oblastida)da vetrepitsa o`simliginikg uchrashi bu
erlarda o`tmishda zmapzorlar 'mavjud bo`lganligidan darak beradi,Odatda, ma'lum bir kattalikdagi (1, 10 yoki 100 m2) glaydoida uchraydngan
o`simliklar o`rganilayotganda, avvalo, ular ro`yxatga olinadi va turlar soni
aniqlanadi. Uchragan turlarning soni (raqam) ski ballarda ifodalanadi. Bunda
muayyan kvadrat metr maydondagi har bir turiing sopi va barcha turga mansub o`simlikning og`irligi aniklanadi. Shuida dominant tur anpklanadi. Dominantlik apiqlanganda doim uning soni asos bo`lavermasligi mumkin. Xususan, o`rmonlarda qoplam va manzara hosil kilishda boshqalarga nisbatan ustun turgan bir, ikki (ba'zan bir necha) tur domipant va subdominant turlar bo`lishi mumkin.
O`simlik jamoasi o`rganilayotganda turlarni o`zaro va bnrbiriga nisbatyn past baland
bo`lib joylanishi ham o`rganilgan, Bunga yaruslik yoki qaaatlkk deyiladI. Jamoani tashkil qiluvchi bkr necha turlar turli jonlarda. turli sondagi yaruslarnn t,shkil qplishi mu.mkkn. Masalan, o`rmonlarda o`suvchi o`simliklar 3-5 yarusdan iborat bo`lishn mumkin. Bunda eng pastkya yarusni o`t o`simliklar (yoki tuban o`simliklardan bo`lgan lishaynpklar, zamburuglar) tashkil etishi mumkin.
Fitotsenoz o`rganilayotganda, uning sinuziyasi ham .o`rganiladi. Sinuziya deganda jamoani tgglkil etishda qatnashaetgan turlarping hayot formalari bo`yicha xilmaxilligi tushuiiladn. Masalan, pastki yaruslarni _tashkil etishda gulli o`simliklarning o`tsimoi vakillaridan tashtsari sporali o`simliklardan plaunlar, qirqbo`rimlar va paporotiiklar ham aypn shu yarusni tashkil etishi mumkin. Fitotsenoz o`rganilganda o`simlik jamoasini tashkil etishda qatnashayotgan har bir ' turngang yashash sharoiti e'tiborga olinadi. O`simlik jamoasi o`rgaqilayotganda odatda uning geografik joylanishi, dengnz sathydan balandlngi, rslefi, tuproq sharoitlari, hayvoplar va inson ta'siriga duch kelish darajasi kabi hollar e'tiborga olinadi.
Yuqorida bayon etilgan hollarni e'tiborga olib, qo`lga kich' ritidgan.dalillar shu yerning
tarixiy taraqqiyoti bilan bogliq holda o`rgapilgap taqdirdagipa muayyan bir yerdagi o`simlik jamoasi haqida to`g`ri fikrga ega bo`lish imkoni turiladi.
Yer sharidagi o`simliklar qoplami haqidagi ma'lumot har ' bir konkret yerdagi
o`simliklar jamoasining o`rganilishi va bu jamoalar haqidagi ma'lumotlarni
umumlashtirilishi na'tijasida vujudga kelgan. O`simliklar jamoasi o`rganiladigan
konkret kichik bir maydondagi o`simliklar guruhi - assotsia' siya nomi bilan ma'lun
bo`lib, bu nom 1910 yilda Bryusselda o`tkazilgan Xalqaro botaniklar kongressida qabul qilingan. Keyinchalik bu sohada qilingan ishlar turli geobotanika maktab (Sovst geobotanik maktabi, Shvetsiya, Frantsiya, AngloAmerika maktabi va hokazo)lari tomopidan rivojlantirildi.
Geobotanika maktabining aooschisi akad. p. K. Sukachev edi. Sukachevning
tushunchasiga ko`ra, assotsyatsiyaga bir xil tarkibga, tuzilishga, munosabatga va
o`xshash sinuziyaga ega bo`lgap o`epmliklar jamoasidan tashkil topgan yoki 22
assotsiatsiya , ma'lum f'loristik tarkibga, bir xil yashash sharoitiga va tashqi ko`rinishga ega bo`lgan qator turlarning qavm bo`lib yashashiga aytiladi. Assotsiatsiyalar ikki xil usulda nomlanadi. Birinchi usulda assotsiatsiyaning nomi (muayyan yerda eng ko`p o`suvchi) ikkita o`simlikning nomi bilan nomlanadi. Masalan, bor - zelenomoshnik assotsiatsiyasi qarag`aY turkuminipg nomi va zelenomoshnik deb atalgan mox o`simligimini bildiradi. Ba'zan hatto uch yoki to`rt o`simlikning ham ataladi.
Assotsiatsiyani nomlashning ikkinchi usuli hukmron o`simlik turlarining bir
nechtasini ko`rsatish bilan boglik. Bunay no,mlash o`simlik yaruslari yaqqol
ko`ringan hollarda qo`llaniladi. Agar muayyan assotsiatsiyada yaruslik yaxshi
ifodalanmagan bo`lsa, assotsiatsiyaming nomi bir hukmron (dominant) tur va
ikkynchi yo`ldosh (subdominant) tur pomi bilan ataladi. Assotsiatsiyaning nomini atash murakkab va qiyin bo`lmasligi uchun ba'zan. u mahalliy o`simlik nomi bilan atalishi ham . mumkin. Masalan, yaltirbosh - qo`ng`irbosh asootsiatsiyasi, qo`n;'.'gnrSo:. ragg. assotsiatsiyasi. Shunday qilib, geobotanikada o`simliklar jamoasini o`rganish assotsiatsiyalarni o`rganishdan boshlanadi, Uzaro o`xshash assotsiatsiyalarning bir nechtasi assotsiatsiya gruppasini, bir necha assotsiatsiya gruppalari esa birlashib o`simlik formatsiyasini tashkil qiladi. Bir necha formatsiya birlashib formatsiya gruppasini, formatsiya grupnvyaari formatsiya sinfini va nihoyat formatsiya sinflari eng yirik geobotanik birlik o`simlik giplarini. tashkil qiladi.
Geobotanik birliklarni tushunish uchun quyidagisxemadan foydalanish mumkin.
«Rastitelngy pokrov Uzbekistana» iomli ko`p tomli kitobdan faqat psammofill
o`simliklar formatsiyasi sinfining o`zi 5 ta formatsiya gruppasi, 13 ta formatsiya, 20
ta assotsiatsiya gruppasi va 82 ta assotsiatsiyaga bo`lib ko`rsatilgan.
Yer sharidagi o`simlik tiplari juda xilmaxil (o`rmon, chdasht, tundra, botqoq, o`tloq, savanna va hokazo o`simlik tiplari) bo`lib, ularping yirindisi o`simlik qoplami tushunchasini beradi.
Tabiatda xnlmaxil o`snmlik jamoasi mavjud ekan, ular doimo dinamik harakatda bo`lib turadi, hosil bo`ladi, rivojlanadi, o`zgaradi va almashinib turadn.
Yilning ma'lum bir faslida yoki umuman yil davomida umumiy iqlim va tuproq sharoitlariniig o`zgarishi natijasida o`simliklar jamoasida ham o`zgarishlar sodir bo`lishi mumkin. Bunday o`zgarishlar xususiy va umumiy xarakterga ega bo`lib, jamoa taraqqiyotiga yoki uni inqirozga uchrashiga olib k yelishi mumkip.
Xususiy o`zgarishlar (suktsessiyalar) muayyan bir yerda bir xil o`simlik qoplamining
ikkinchisi bilan almashinishida iamoyon bo`lishi mumknp. Umumiy" o`zgarishdar esa xususiy o`zgarishlarga qaraganda ancha kattagina territoriya (zona;da sodir bo`lishi va bir necha jamoaning o`zgarishi bilan farlanadi.
Geobotanik birliklar sxem.asi Birliklar MisollarO`simlik tipi O`rmon, tupdra va boshqa zona o`snmliklari.
Formaiiya sinfi psammofil, galofill, gnpssfnl kabi o`simlik Formatsiya grugshasi Daraxt butali psammofillar, yarim butali psam mofitlar, o`tsimon femer psammofitlar. Formapiya .saksovulli, aralash saksovulLi, qandimli,"juzg`unli, cherkesli, quyonsuyakli, shuvoqli va bosh.
Assotsiatsiya gruppasi Barxanli qumlarda o`suvchy butaln oq saksovul Assotsiatsiya Butali oq saksovullar.
V. N. Sukachev suktssssiyalar (o`zgarishlar)ni 4 gruppaga: ) singenetik,
endoekoeenetik, ekzogenetik va gologenetik gruppa . ga bo`lib ko`rsatgan.
Biror bir muhitda; (qumlik, toshloklik) o`simliklarning endipsha tarqala borishi
singenetik o`zgarishlarga kiradi. Bunday o`zgarishda o`simliklar birbiri bilan
endignna ma'lum munosabatda bo`ladi. Endoekogenetik o`zgarishlar singsnetik o`zgarishning navbatdagi etapy bo`lib, bupda jamoa qat'ny sharoitga ega bo`ladi1'. va uni.mg navbatdagi o`zgarishp shu sharoitnipg o`zgarishi bilan bog`lnq xolda yuz beradi.
Ekzogenetik o`zgarishlar yernipg surilnshi, hasharotlarning zararko`nandaigi
oqibatnda sodir bo`ladi.Gologenetik o`zgarnshlar esa kattagina bir t yerritoryada sharoitlarning o`zgaripti natijasyada. Vodiylarinnng kengayishi, daryo oqimlarining o`zgarishida sodir bo`ladi. P. D. Yaroshenko zsa bunday o`zgarishlarni asosan ikki gruppaga: tabnat ta'siridagi va kishilar ta'siridagi o`zgarishlarga bo`lib ko`rsatadi.
Tabiat ta'siridagi o`zgarishlarni esa doimiy (uzluksiz) va tasodifiy o`zgarishlarga
bo`ladi. Inson ta'sirida bo`ladigan o`zgarishlarpi ham xuddi shunday (doimiy va tasod ifiy) o`zgarishlar qatoriga kiritish mumkin.
Xususiy va umumiy o`zgarishlar jarayonida o`simlik jamoasi doimo rivojlanadi.
Ba'zak bunday rivojlanish progressiv yoki rsgressiv xarakterda bo`lishi mumkin.
Evolyutsiya natijasida muayyan bir territoriyada oldin nshagan o`simlik jamoasi
kishilar. ta'sirida o`zgarib boshqa bir jamoa bilan almaiinishi mumkin. qeyingi holda
kishilarning kupdalik ijodiy faoliyati natijasida botqoqliklarning quritilishi va
o`zlashtirilishi, qo`riq va bo`z yerlarning o`zlashtirilishi kabi hollarni ko`rsatish
mumkin.

1. Fitotsenozni sturukturasi.

   
   

2. Yaruslik.

   
   

3. Mozaikalik.

   
   

6-MAVZU: O’simliklar Qoplami Klassifikatsiyasi (Sintaksonomiya)