O‘simliklarda moddalar tashiluvi режа

Ksilema tashiluvining mexanizmi. Ushbu tashiluvda asosan ikkita hol, ya’ni
ksilemaning tо‘lishi va uni bо‘shashi alohida о‘rin tutadi.
Ksilema shirasining tо‘lishi. Bu hol ayniqsa ildiz tukchalari zonasida jadal
ketadi. Hozirgi tasavvurlarga qaraganda ildiz tukchalari zonasida ksilemaning suv
va unda erigan moddalar bilan boyishida bir yoki ikkita nasos qatnashadi. Asosiy
nasos ildiz qobig‘i parenximalari va rizoderma hujayralari plazmolemmasida
joylashgandir. Uning ishj N
+
-sifatida ish kо‘rsatuvchi N
+
-ATF azalar tufayli,
ehtimol proton kо‘chiruvchi redoks zanjirining faoliyati tufayli idora qilinishi
mumkin. Ildizning ushbu qismi hujayralari devoridan kationlar va anionlar uning
sitoplazma qismiga о‘tadi.
Suv va unda erigan moddalarning Kaspari bog‘lari mavjud bо‘lgan
endoderma hujayralari orqali tashiluvi faqatgina simplast orqali bо‘ladi. Traxeidlar
yoki о‘tqazuvchi naylarga bevosita tutashgan hujayraning parexima tutamlarida,
traxeal elementlar devorlaridagi teshikchalar orqali moddalarning uning ichiga
chiqaruvchi ikkinchi bir nasos ham ishlashi mumkin.
Ushbu ikkala nasosning faol ishlashi tufayli о‘tkazuychi tо‘qimalar va
traxeidlarda osmotik potensial va buning natijasida esa sо‘rish kuchi oshishi
mumkin.Ushbu hollarning barchasi о‘tkazuvchi tо‘qimalar va traxeidlarda
gidrostatik bosimning ortishiga bu esa о‘z navbatida suv va erigan moddalarning
ildizdan о‘simlikning yer ustki qismlariga kо‘tarilishiga sababchi bо‘ladi.
Suv va unda erigan moddalarning transpiratsiya natijasida о‘simlik tanasi
bо‘ylab yuqoriga kо‘tarilishi (yuqorigi harakatlantiruvchi kuch 5 bob
ma’lumotlariga qarang) passiv holatda fizik-kimyo qonunlariga asosan metabolik
energiya sarflanmasdan rо‘y beradi. Ammo ushbu holda, barglar og‘izchalarini
ochiq holatda ushlab turish uchun sarflangan energiya miqdori mustasnodir, chunki
bunda, qisman bо‘lsada, metabolik energiya sarflanadi.
Ksilema tо‘qimalari bо‘ylab suv va unda erigan moddalarning harakati juda
yuqori bо‘lib ayrim hollarda uning tezligi soatiga bir necha о‘n metr bо‘lishi
mumkin. Ammo traxeidlar bо‘yicha tashiluvning tezligi anchagina kam. Chunki
bunda suvda erigan moddalarga traxeid naylari devorlariga yopishib turgan
birlamchi hujayralar devorlaridan о‘tishga tо‘g‘ri keladi.