O‘simliklarda moddalar tashiluvi режа

Ksilema shirasining bо‘shashi, ya’ni undan chiqishi. О‘simlikning turiga
va uning mineral oziqlanishi sharoitiga qarab, yuqoriga kо‘tariluvchi oqimning
harakatlanishi jarayoni mobaynida ksilema shirasining tarkibidagi moddalar,
xususan amidlar, aminokislotalar, organik kislotalar va boshqalarning miqdori son
va sifat jihatidan о‘zgarib boradi. Masalan makkajо‘xori va loviya о‘simligi
ildizlarining о‘suvchi qismlariga muhitdan о‘tgan natriy ionlari ksilema shirasidan
ildizning boshqa yetuk qismlaridagi nisbatan katta hujayralarga о‘tishi natijasida

---

---

ushbu ionning ildiz bо‘yinchasi ksilema shirasidagi miqdori ikki va undan ortiq

marotaba kamayib ketishi mumkin. Shuningdek natriy ionlarining ksilema shirasi
tarkibidan chiqishi poya tо‘qimalarida ham davom etadi.
Ksilemaning boshqa bir ioni bо‘lgan nishonlangan
42
K kationlari anchagina
suv yutuvchi poya qobig‘i ksilema parinxemalari tо‘qimalari hujayralarida ham
kо‘plab uchraydi. Shuningdek baqlajon о‘simtalari barglari ksilema shirasi
tarkibida ham kaliy, kalsiy, fosfor va nitrat ionlarining miqdori poya shirasidagiga
nisbatan kо‘pligi aniqlangan. Barg hujayralari ksilema shirasi tarkibida
о‘simlikning boshqa qismidagiga nisbatan ionlar miqdorining kо‘p bо‘lishligini
ksilema tо‘qimalarining oxiri bо‘lgan barg tishchalari-gidatodlaridan ajraluvchi
shira miqdorini aniqlash orqali ham bilish mumkin. Chunki ushbu ksilema shirasi
tashiluv orqali ildiz hujayralariga surilgandan boshlab, barglardan chiqqanigacha
bо‘lgan yо‘lni bosib о‘tgan hamda barglarga kiruvchi shiraga nisbatan ham
kambag‘alroqdir.
Ksilema shirasining bushashi ya’ni ksilema tо‘qimalaridan suv va ionlarning
chiqishi ksilema tо‘qimalari tomirlarining gidrostatik bosimi, transpiratsiyalovchi
kuchi va atrof muhit hujayralarining ta’siri bilan izohlanadi. Ksilema tomirlaridan,
suv va unda erigan moddalar, hujayra devoriga (apoplast) hamda obklad
hujayralari yoki barg mezofill hujayralari sitoplazmasiga ham о‘tadi. Mineral
elementlarning apoplastdan barg hujayralariga о‘tishi N
+
-pompasining faol ishlashi
tufayli rо‘y beradi.
Ksilema shirasi bilan birga bargga keluvchi anorganik ionlar, azot va
fosforning har xil birikmalari bargning о‘sishi hamda hujayra hajmining о‘zgarishi
davrida ular osmotik potensialining ushlab turishi uchun zarurdir. Ksilema
komponentlari uchun о‘sayotgan barglar eng kuchli aktseptorlar hisoblanadi.
Ammo,
ksilema
tо‘qimalari
bо‘ylab
barglarga
kelayotgan
va
transpiratsiyalanayotgan suvning miqdori hujayralar hajmidan 5-10 marotaba
kattadir.
Binobarin barg hujayralariga ksilema shirasi bilan birga ionlar ham tashilishi
tufayli, xlorenxima hujayralarining tuzlar bilan tо‘yinishi ham rо‘y berishi
mumkin. Barg tо‘qimalarida ortiqcha ionlardan qutulish yо‘llari uch xil bо‘lishi
mumkin:
a) hujayra devorlarida, vakuolalarda, mitoxondriyalarda tuzlaming qiyin
eruvchi chо‘kmalarining paydo bо‘lishi:
b) barglardan floema tо‘qimalari orqali tuzlaming chiqishi:
v) shо‘rlangan tuproqlarda о‘sayotgan о‘simliklarda maxsus hosilalar masalan
tuz bezchalari va tukchalarida tuzlaming yig‘ilishi va ular tufayli ajralishi.