О„simliklarning mineral oziqlanishi. Mineral elementlarning fiziologik ahamiyati

Azotli birikmalar almashinuvi, mineral o’g’itlar va o’g’itlashning 
 fiziologik asoslari. 
O’simliklar organizmida bo’lib o’tadigan barcha jarayonlar bir—birlari bilan 
uzviy bog’lik bo’ladi. Agar ozika eritmasidan bororta elementni chikarib tashlasak, 
o’simliklar to’kmasida va organlarida ketayotgan jarayonlar keskin o’tardi. Bir xil 
elementlar borki, bular organik birikmalar, tarkibiga kirmaydi, ammo regulyatorlik 
vazifasini bajarish bilan muxim fiziologik axamiyat kasb etadi. 
O’simlik uchun azot juda noyob element hisoblanadi. Azot 1772 yilda 
shotland ximigi, botanigi, vrachi D.Rezerfrod tomonidan ochilgan va uni
“hayotchan” emas deb atagan, qanday ma’noda o’simlikni o’zlashtrishi ma’nosida. 
Biroq azot hayot uchun muhim axamiyatga ega bo’lgan organik birikmalar oqsillar, 
nuklein kislotalar tarkibiga kirishi keyinchalik ma’lum bo’ldi. Agar ayrim 

---

mikroorganizmlar atmosferdagi azotini o’zlashtirish xususiyatiga ega bo’lsa, 
o’simliklarda faqat mineral azotni, hayvonlar esa, barcha organik azot birikmalarni 
o’zlashtiradi. Hayvonlar azotni bexuda sarf qiladi, ular azotni mochevina kislotasi, 
mochevina va boshqa azot tutuvchi moddalar sifatida ajratib chiqardi. O’simlik hech 
qachon azotli birikmalarni bexuda ajratib chiqarmaydi, ularni reutilizatsiya qilganda 
ham azotsiz moddalarga almashtrib reutilizatsiya qiladi. O’simlikni yashash muhitida 
azot yetishmasa uni o’sishi sekinlashadi, yon novdalarni paydo bo’lishi susayadi, 
donlilarni chaylanishi kechkadi va barglari maydalashib qoladi, ildizlar ham 
shoxlanmaydi. Azot tanqisligi erta boshlansa, barglari och-yashil tusga kirib, xlorofill 
sintezi sekinlashadi. Azot tanqisligi uzoq davom etas, oqsillarni gidrolizlanishi, 
xlorofillarni parchalanishi tezlashadi, birinchi navbatda yetilgan barglardan yosh 
barglarga erigan moddalarni oqimi pasayadi. Azotni tanqisligi vegetativ o’sishni va 
urug’ni erta yetilishiga olib keladi. Azot tabiatda keng tarqalgan elemen hisoblanadi. 
S.N.Vinogradskiy tuproq tarkibida bo’lib o’tadigan biologik jarayonlarni 
o’rganishda keng miqyosda ilmiy ishlar olib borgan va u tuproq mikrobiologiyasi 
fanini asoschilaridan hisoblanadi. Xozirda ma’lum bo’ldiki, tuproqda turli tuman 
mikroorganizmlar oziqlanib hayot kechiishi aniqlangan.