О„simliklarning mineral oziqlanishi. Mineral elementlarning fiziologik ahamiyati

pasteurianum deb nomlagan. Keyinchalik 1901y. M.Beyerink boshqa erkin 
yashovchi aerob azot fiksatsiiya qiluvchi bakteriya Asotobacter ni ochadi. Hozirgi 
vaqtda erkin yashovchi azotofiksatorlar turkumiga Asotobacter va Beijerinckia, 
Clostridium ni ayrim shtammlari, shuning bilan birga fotosintezlovchi bakterilar va 
ayrim sionabakteriyani turlari( ko’k yashil suv o’tlari). Asotobacter va Beijerinckia 
lardan tashqari bu gruppani vakillari asosan madaniylashmagan kam aeratsiyali 
tuproqlarda anaerob oziqlanadi. 
Erkin yashovchi azotofiksatorlar- geterotroflar oziqa manbai sifatida 
uglevodlarga muhtoj, ular sellyulozalarni va boshqa polisaxaridlarni parchalovchi 
mikroorganizmlar bilan doim bog’langan bo’ladi. Shuning uchun bakteriyalarni
Asotobacter va Beijerinckia turkumlari yuqori o’simliklarni ildizining yuza qismiga 
joylashgan bo’ladi. Bunday joylanishini ildizlar rizosferaga ajratib chiqarayotgan 
maxsulotlarni bakteriyalar uglerod manbai sifatida foydalanishi bilan tushintiriladi. 

---

Simbioz azotofiksatorlar gruxiga - eng avvalo dukkakli o’simliklar ildizida 
dukkak hosil qiluvchi bakteriyalar turkumi Rhizobium kiradi. Hozirgi vaqtda 
o’simliklarni turli oilasiga mansub bo’lgan 190ga yaqin turkumlari simbioz holatda 
azotni o’zlashtirish qobilyatiga ega. Ular qatoriga ayrim daraxt va butalar, moxlar 
ham kiradi. 
Qishloq ho’jaligida dukkaklilar bilan simbioz holatda yashab yiliga o’rtacha 
100 dan 400 kg/ga azot fiksatsiya qiluvchi bakteriyalarni Rhizobium turkumi katta 
ahamiyatga ega. Madaniy dukkaklilar orasida beda bir yilda 500 dan 600 ,
yo’ng’ichqa – 250-30, lyupin – 150, no’xot, loviya 50-60s kg/ga azot to’plashi 
mumkin. 
Azot fiksatsiyasini molekulyar mexanizmi. 
Azot molekulsi o’ta mustahkam va inert bo’ladi. Uni uch kovalent bog’i 940 
kDj/mol energiyaga ega. Ximiyaviy jarayonlarda ammiak siteziga va bu bog’larni 
uzish va azotni 
qaytarishga katalizatorlar ko’llanishiga qaramasdan yuqorda aytib ztilganidek yana 
yuqori harorat va bosim kerak bo’ladi. Mikroorganizlar ishtirokida esa, azotni 
fiksatsiya qilishga normal harorat, bosim va bu jarayonda yuqori effekt bilan ishtirok 
etuvchi ferment nitrogenazalar orqali amalga oshadi. 
1960-1961 yillarda Clostridium pasteurianum xujayrasiz ekstraktlariga 
pirouzum kislotasini qo’shilganligi muhim rol o’ynashi ko’rsligan edi. Bu holatda
СО
2
va H
2
ni ajiralib chiqishi keskin ortgan. Molekulyar azot ishtirokida reksiyani 
birlamchi mahsuloti ammiak hosil bo’lgan. Ferredoksinni ochilishi azotfiksatsiya 
mexanizmini tushintirib berishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Shu ma’lumotlar 
asosida azotofikatsiyani quyidagi mexanizmi taklif etildi: 

---

Ilmiy ishlarga nishonlangan
15
N ni qo’llanishi natijasida azotofikatsiya qaytarilish 
jarayoni bo’lib, dastlabki turg’un mahsuloti ammiak ekanligi isbotlandi. Azotni 
qaytarilishi uch etapda bo’lib o’tishligi kuzatildi. 
Azotofikatsiya jarayonini borishi uchun doimiy ravishd ATF shaklida energiya 
bilan ta’minlab turish kerak. In vitro na’muna tariqasida o’tkazilgan tajribalarni 
xisob-kitobiga qaraganda 1 mol azotni qaytarish uchun 12-15 mol ATF talab qiladi. 
Haqiqadan in vivo tizimida energiya sarfi bir qancha yuqori bo’lib, 1 mol 
fiksatsiyalangan azotga 30-40 mol ATF kerak bo’lar ekan. Nitrogenaza o’z 
vazifasini bajarishi uchun turli hil mikroorganizmlarda bo’lib o’tadigan fotosintez, 
nafas olish yoki achish jarayonlari hosil bo’lgan elektron va ATF lar energiya manbai 
bo’lishi mumkin. Masalan: Erkin yashovchi bakteriya Asotobacter 1gr. azotni 
qaytarishi uchun 700-100 gr. glyukozani yoki bo’lmasa 28-40 gr.uglerodni oksidlashi 
kerak. Simbiotrof turkumiga kiradigan bakteriyalardan Rhizobium elektron va ATF 
manbai sifatida o’simlik-xo’jayin barglarida sintezlanib, keyin ular ildiz 
tuganaklariga tushuvchi fotoassimilyantlardan foydalanadi. Dukkaklilarda 1gr.qayd 
qilingan azotga assimilyatlar sarfi o’rtacha 6,5-7,6 gr.uglerodni tashkil qiladi ya’ni 
energetik substratlardan foydalanish effektivligi ularda( 10 – 15%) erkin 
yashovchilarga nisbatan ancha yuqori bo’lar ekan ( 1,5-2,0%).