O`zbek filologiyasi fakulteti o`zbek adabiyoti kafedrasi

Ritm haqida umumiy ma'lumot. 
Ritm grekcha ( rhuthmos–ritmos) so'zidan olingan bo'lib, vazifadosh, 
ohangdosh degan ma'nolarni anglatadi. Ritm ifodali o'qishda katta o'rin 
tutadi. 
Badiiy 
adabiyotda, 
ayniqsa, 
she'riyatda 
misradagi 
kichik 
bo'laklarning bir-biriga monand ravishda takrorlanib kelishi ritmni hosil 
qiladi.masalan, barmoq tizimidagi she'rlarda ritm, turoq, qofiya, radiflar 
yordamida va misralardagi hijolarning bir tekisda takrorlanishidan 
maydonga keladi. Aruz tizimiga mansub she'rlarda esa, ritm, cho'ziq va 
qisqa hijolarning bir xil tartibda takrorlanishidan hosil bo'ladi. Erkin 
she'rlarda har bir satr zinapoya shaklida bo'laklarga bo'lib yoziladi va 
ularni o'qiganda mazmunga qarab, ritm saqlanadi. 
Poeziyada ritmni bir-necha ichki turlarga bo'lib ko'rsatish mumkin. 
Masalan, band (strofa) ritmi, alleterasion ritm, anafora ritmi, intonasion 

---

20 
ritm, ijrochilik pauzalariga bog'liq bo'lgan ritmlar va boshqalar. Biz 
bulardan band ritmi, alleterasion ritm va anafora ritmi haqida fikr yuritish 
bilan cheklanamiz. 
Band ritmi. 
O'zbek poeziyasida band qurilishi bilan bog'liq ritm 
band ritmi deb ataladi. Bandlarning qofiyalanish tartibi har-xil bo'lib, ular 
o'ziga xos ritm hosil qiladi. Masalan, Masnaviy: 
 
Vodiylarni yayovkezganda, - a 
 
Bir ajib his bor edi menda...-a 
 
Chappar urib gullagan bog'in, -b 
 
O'par edim Vatan tuprog'in. –b 
 
Odamlardan tinglab hikoya –v 
 
O'sar edi shoirda g'oya...-v 
 
Alliterasion ritm. 
Bir xildagi ohangdosh tovushlarning takrorlanishi 
natijasida hosil bo'ladi: 
Bu yo'llar ko'p qadim yo'llardir, 
Uzala tushgan cho'l kabi sokin. 
Ustidan shabada esmagan tiniq ko'l kabi, 
Og'zi qon bir bo'ri yo oqsoq bir it: 
Hayqirsa, uvlasa, 
Har tongda bir dong deb bong ursa dovullar...