O‘zbek nekronimiyasi o‘rganilish xususiyatlari Annotatsiya

O‘zbek nekronimiyasi o‘rganilish xususiyatlari
Annotatsiya: Onomastika fani doirasida o‘rganiluvchi toponimika yo‘nalishi tarkibiga kiruvchi nekronimlar ko‘lamchasi va ularning o‘rganilish xususiyatlari xususida so‘z yuritildi. Maqolada Xorazm viloyati hududidagi qabriston, masjid nomlarini tilshunoslik sohasining onomastika fani qoidalariga asoslangan holda tahlil qilindi.
Kalit so‘zlar: Onomastika, toponimika, nekronimlar, nekrologlar, qabriston nomlari, masjid nomlari.
O‘zbek tilshunosligida onomastika fanini o‘rganish XX asrning 60-70-yillaridan boshlab tilshunoslikning eng rivojlangan sohalaridan biriga aylandi. Onomastika – yunoncha “onomastike” – so‘zidan olingan bo‘lib, “nom qo‘yish san’ati” degan ma’noni bildiradi. Ma’lumki, onomastika tilshunoslikning har qanday atoqli otlarni, ularning paydo bo‘lish va o‘zgarish tarixini o‘rganuvchi bo‘limi, shuningdek tildagi barcha atoqli otlar yig‘indisini o‘zida ifodalaydi.
Onomastik ko‘lamlar orasida eng ko‘p o‘rganilgan soha toponimika yo‘nalishidir. Toponimlarda xalqning o‘tmishi, urf-odatlari, boshidan kechirgan turli xil siyosiy-ijtimoiy, etnomadaniy jarayonlar o‘z aksini topgan bo‘ladi. O‘zbek toponimikasini ilmiy jihatdan o‘rganish XX asrning 60-yillarida boshlangan. O‘tgan davr mobaynida o‘zbek toponimikasini o‘rganish bo‘yicha juda salmoqli ishlar amalga oshirildi. Bu ishlar orasida taniqli geograf olim H.Hasanovning “O‘rta Osiyo joy nomlari tarixidan” nomli monografiyasi alohida o‘rin tutadi. Bu asarda geografik nomlar – toponimlarning tarixi, ularning xilma-xilligi va shakllanish qonuniyatlari qisqacha bayon etilgan hamda toponimika fani to‘g‘risida qisqacha tushuncha berilgan. Asarda ta’kidlanishicha, “joy nomlariga qarab qadimiy savdo yo‘llari, qabila va tillarning tarqalishi, eski qal’a va manzillarning o‘rinlari, suv va dovonlarning hosiyatlari, foydali qazilmalar, cho‘llarda quduqlarning bor-yo‘qligi, joyning o‘simlik, hayvonot va iqlimiy xususiyatlari, hunar-kasb, tarixiy voqealar, afsona-rivoyatlar va boshqa xil ma’lumotlarni bilim olamizki, bular hammasi xalq xo‘jaligi, madaniyatimiz tarixi uchun juda muhimdir”.
O‘zbekiston hududidagi toponimlarning tarixiy-ilmiy tahlilida taniqli geograf olim S.Qoraevning izlanishlari ham alohida o‘rin tutadi. Bu ishlarda O‘zbekiston hududidagi tarixiy va zamonaviy toponimlar qiyosiy-tarixiy yo‘nalishda chuqur tahlil qilingan. Xorazm vohasi toponimlarining ilmiy-lingvistik tahlilida professor Z.Do‘simovning xizmati kattadir. Olimning nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari, monografiyasi ushbu soha uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
Toponimika yo‘nalishi doirasida tahlil qiladigan bo‘lsak, uning tarkibiga kiradigan soha bu nekronimlar ko‘lamchasidir. Nekronimlar - diniy marosimlar bajariladigan joylar nomi (cherkovlar, monastirlar, masjidlar, hatto madrasalar), muqaddas hisoblanadigan obyektlar, narsalar atoqli otlarining nomlari o‘rganiladi. Nekronimlar qabristonlar, mozorlar, mana shu tipdagi muqaddas joylarning atoqli otlaridir. Mohiyatan teonimlar antroponimlarga, antroponimik ko‘lamga yaqin turadi, agnonimlar va nekronimlar esa jonsiz ob’ektlarning atoqli oti sifatida toponimiya, toponimik ko‘lamga mansubdir, shuningdek ba’zi diniy obyektlar nomi (masjid, madrasa, honaqo kabilar)ni tushunish maqsadga muvofiqdir. Jumladan, A.Aslonov o‘z nomzodlik ishida SHofirkon tumani onomastikasiga xos xususiyatlardan biri uning tarkibida anchagina miqdorda nekronimlarning uchrashidir, deb hisoblaydi hamda 131 masjid, 66 mozor, 17 avliyo, 10 qabriston, 2 xonaqo (xonaqoh) nomini to‘playdi. Bunday nekronimlarning umumiy miqdori 230 dan ortiq ekanligini ta’kidlaydi.
O‘zbek tili onomastikasi superko‘lamini tashkil qiluvchi keltirilgan makroko‘lamlar bir-biridan ularga kiruvchi atoqli otlarning tiplari va hajmiga ko‘ra farqlanadi. Makroko‘lamning toponimiya ko‘lami tarkibidagi ko‘lamcha nekronimiyadir.
O‘zbek tilshunosligida nekronimiya ko‘lami chuqur tadbiq qilib, o‘rganilmagan yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Shunga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi tomonidan 2011-yil 4-martda qabul qilingan, Senat tomonidan 2011-yil 26-avgustda ma’qullangan qarorning 1-bob 6-moddasiga binoan: “Geografik obyektlarning nomlarini belgilash
Geografik obyektlarning nomlari hududni kartografiya qilish, toponimik tadqiqotlar o‘tkazish vaqtida, shuningdek geografik obyektlarga nom berish va ularning nomlarini o‘zgartirish to‘g‘risida takliflar tayyorlanayotganda: tegishli davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning hujjatlari; rasmiy kartografik hamda ma’lumotnoma nashrlarining, statistik, arxivga oid, tarixiy va boshqa manbalarning ma’lumotlari; mahalliy aholi, shuningdek o‘lkashunoslar, geograflar, tarixchilar va boshqa mutaxassislar o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazish asosida belgilanadi.
Geografik obyektlarning nomlarini belgilashda:
mahalliy aholi turmushining geografik, tarixiy, milliy, etnik, tilga oid va boshqa xususiyatlari hisobga olinadi; geografik obyektlar nomlarining yanglishishga olib keluvchi o‘xshashligi, ushbu nomlarning hurmatsizlik mazmunida bo‘lishi, O‘zbekiston xalqining tarixi, an’analari va madaniyati bilan nomuvofiqligi istisno etiladi”.
Xorazm viloyati hududida ko‘plab qabriston va masjidlar mavjud bo‘lib, ularning etnogenizi, paydo bo‘lishni o‘rganishda asosan ularning kelib chiqish va qurilish sabablari, nomlanish tarixi muhim o‘rin tutadi. Qadamjolarni nomlanishi va ushbu hududlar haqidagi xalq orasida tarqalgan afsona va rivoytlar haqida ham ma’lumotlar kiritish ham maqsadga muvofiqdir. Xorazm viloyati hududida ramziy qabrlar va maqbaralar ham mavjud bo‘lib ular o‘ziga yarasha tarixga ega. Qadamjolarni nomlashda ko‘pincha shaxs nomlari asos qilib olingan bo‘lib, ushbu shaxslarning ayrim jihtlari va xususiyatlari, kasb-kori, mansabi, diniy unvoni, laqablari ham asos sifatida olingan o‘rinlar ham mavjud. Endi shu jihatlar bilan uyg‘unlashtirgan holda qabriston, masjid va qadamjo nomlarini keltirib o‘tib tahlil qilamiz: Shayx Sharofaddin Bobo qabristoni, Qiziqchi Buva qabristoni, G‘oyib Ota qabristoni, Karimboy Ota qabristoni, Shayx Abdulla Bog‘dodiy qabristoni, Go‘zal Ota Buva qabristoni, Ko‘zli Ota qabristoni, Oxun Bobo qabristoni, Arab Buva qabristoni, Qoralam Buva qabristoni, Shayx Muhtor Valiy qabristoni, Sayid Ota qabristoni, Qambar Ota qabristoni, Murod Aziz qabristoni, Eshon Buva qabristoni, Imoratjon Buva qabristoni, Novotjon Buva qabristoni, Sulton Uvays Qoraniy qabristoni, Shohimardon Buva qabristoni, Usmon Said Bobo qabristoni, Yusuf Xo‘ja Buva qabristoni, Toshqinjon Buva qabristoni, Ismomiq Buva qabristoni, Yusuf Hamadoniy qabristoni va shu qatorda G‘oyib Ota masjidi, Karimboy Ota masjidi, Oxun Bobo masjidi, Karimjon Buva masjidi, Ko’zli Ota masjidi, Eshon Buva masjidlari va shu kabi qabriston, masjid, ziyoratgohlar, yakka qabrlar, qo‘yimgohlar, qadamjolar mavjud.