O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyaSI
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
a-ә), ы-i, o-ö, u-ÿ
va affikslar tarkibida unlilarning ikki asosiy tipini – keng a (ә) va tor ы (i) unlilari mavjudligini ko‘rsatadi. N.S.Trubetskoy ham turkiy tillardagi unlilar garmoniyasini e’tiborga olgan holda, yuqoridagidek sakkizta fonologik qimmatga ega unlilar sistemasi mavjudligini va ular faqat birinchi bo‘g‘in uchungina xos (relevant) ekanini, keyingi bo‘g‘inlar unlisining tembr belgisi o‘zidan oldingi bo‘g‘in unlilari ostida ularga muvofiqlashuvini, demak, tembr oppozitsiyasi neytrallashuvini ta’kidlaydi. 26 Shunday qilib, V.A.Bogoroditskiy va N.S.Trubetskoy asarlarida singarmonizm tabiati izchil nazariy talqinini topdi. Singarmonizm haqidagi keyingi ishlarning vujudga kelishida mazkur asarlar nazariy asos rolini o‘tadi. 27 Turkiy tillardagi singarmonizmga bag‘ishlangan yangi tadqiqotlar singarmonizmning faqat unlilarga emas, undoshlarga ham ta’sir etadigan hodisa ekanini ko‘rsatdi. 28 Unlilar garmoniyasi asosiy, undoshlar garmoniyasi esa unga ergashuvchidir. Demak, turkiy so‘zlar unlilar garmoniyasi bilangina emas, undoshlar garmoniyasi bilan ham «sementlanadi». Unli va undoshlarning o‘zaro tembral muvofiqlashuvi so‘zga teng bo‘lgan bir umumiy kompleksni tashkil etadi. Singarmonizm turkiy so‘zlarni shakllantiruvchi, uning butunligini ta’minlovchi, nutq oqimida so‘z chegarasini ko‘rsatuvchi vositadir. Bu jihatdan leksik singarmonizm leksik urg‘u bilan funksiyadosh. Chunki leksik urg‘u ham xuddi shu funkiyalarni bajaradi. Turkiy tillarda ham so‘zlar urg‘uli va urg‘usiz bo‘g‘inlardan tashkil topadi, urg‘u ekspirator xarakterga ega bo‘lib, so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga 24 Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. – Л., 1970. – С.65. 25 Е.П.Поливанов туркий тилларда ҳам лексик урғу дастлаб сўзнинг биринчи бўғинига тушганини тахмин қилади. Қаранг: Вопросы восточного стихосложения. – М., 1963. – С.100. 26 Трубецкой Н.С. Основы фонологии. –– М., 1960. С.118. 27 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. –– М., 1984. С.436. 28 Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил. - Тошкент, 1982. Б. 11; Кязимов Ф. Принцип сингармонизма в азербайджанском языке. – М., 1954. Т.13. Вып.1. – С.94; Джунусбеков А. Сингармонизм в казахском языке. – Алма-ата, 1980. – С.73. qarab ko‘chib yuradi. Turkiy tillarda so‘zni shakllantiruvchi va uni bir-biridan ajratuvchi vosita sifatida singarmonizm va urg‘u ishlatilar ekan, ularning qaysisi bu funksiyani bajarishga asosiy aksent vosita hisoblanadi yoki ikkisi ham funksional teng huquqlimi, degan savolga, turkiy tillar tadqiqotchilari turlicha javob beradilar. Xususan, A.Junusbekov singarmonizm va leksik urg‘uning funksional bir xilligi qozoq tilida keyingisining mavjud bo‘lishini inkor qiladi, deydi. U qozoq tilida asosiy komponenti cho‘ziqlik bo‘lgan ritmik urg‘uning mavjudligini ko‘rsatadi. Turkiy tillarda ham boshqa har qanday tilda bo‘lgani kabi bir qancha prosodik vositalar mavjud bo‘lib, ularning biri asosiy, qolganlari qo‘shimcha, fakultativ hisoblanadi. Bir qator turkiy tillarda singarmonizm asosiy, leksik urg‘u esa fakultativ prosodik vosita sanaladi. Singarmonizm izchil bo‘lgan turkiy tillarda urg‘uning roli kuchsiz, aksincha, singarmonizm qonuniyati buzilgan tillarda esa urg‘uning roli kuchli bo‘ladi. 29 O‘zbek tili uchun singarmonizm o‘tkinchi hodisa bo‘lgani sababli bu tilda anglash (perseptiv) va ajratish (delimitativ) funksiyasini leksik urg‘u bajaradi. Singarmonizm elementlari esa qadimda amalda bo‘lgan hodisaning qoldig‘i sifatida ko‘zga tashlanadi. O‘zbek tilida ayrim affiksal morfemalarning bir necha palatal (old qator va orqa qator) va akustik (jarangli va jarangsiz) allomorflari mavjud. Mazkur allomorflar o‘zak morfemaning fonetik xususiyatiga mos holda qo‘llaniladi. Demak, bu hodisa morfonologiyaning o‘rganish ob’ektidir. Masalan, jo‘nalish kelishigining - Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|